اشاره:
آن چه كه در پي مي‌آيد دومين بخش از گزارش نهايي پژوهشي است كه توسط دكتر كوروش فتحي واجارگاه در مجموعه‌ي مطالعات و پژوهش‌هاي ويژه‌ي طرح تدوين سند ملي آموزش و پرورش انجام گرفته است.
سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران به دنبال بررسي موضوع تحول و نوسازي نظام آموزشي کشور، جهت تسهيل دسترسي خبرنگاران و سياست‌پژوهان حوزه‌ي آموزش و  پرورش خلاصه ‌اين پژوهش را منتشر مي‌كند.

*********

شکل نهايي نظام طبقه بندي ويژگي‌ها

نظام طبقه بندي نهايي در طرح حاضر در سه سطح به شرح زير مورد توجه قرار گرفت:
الف) سطح طبقات اصلي:
اين سطح در برگيرنده طبقات اصلي يا مفاهيم کلي در ارتباط با ويژگي‌هاي انسان مطلوب است. مهم‌ترين مشخصه طبقات در اين سطح آن است که ثابت بوده، کمتر دستخوش تغيير و دگرگوني مي‌شوند. در عين حال آن‌قدر از کليت و شمول برخوردار هستند که مجموعه‌اي از مفاهيم فرعي (sub concepts) در ارتباط با ويژگي‌هاي انسان مطلوب را دربرگيرند. در نظام طبقه بندي حاضر، سطح اصلي شامل ده (10 ) محور عمده سواد سياسي، سواد اجتماعي، سواد فرهنگي – هنري، سواد معنوي، سواد علمي، سواد ميان فرهنگي، سواد اقتصادي – حرفه اي، سواد فن آوري، سواد بهداشتي و سواد زيست – محيطي مي‌باشد.

سواد سياسي:
سواد سياسي به مجموعه‌اي از دانش، مهارت‌ها و تعهدات ضروري اشاره مي‌کند که براي آگاهي و عملکرد سياسي مؤثر ضروري است (برن، 1993). به عبارت روشن‌تر به توانايي درک و فهم و تحليل سياسي در سطح ملي و فراملي و توانايي انجام تصميمات و پيش بيني در اين زمينه را سواد سياسي گويند.
در اين پژوهش مؤلفه‌هايي نظير درک و فهم سياسي، عزت و اقتدار ملي، وحدت و منافع ملي، مشارکت سياسي و مانند آن در زمره سواد سياسي است.

سواد اجتماعي:  
سواد اجتماعي به توانايي درک و فهم مسايل اجتماعي، چگونگي زندگي اجتماعي، همزيستي و پاسداشت نظامات اجتماعي اشاره مي‌کند (پرايور، 2000). در کنار اين، سواد اجتماعي پايبندي به قانون، مسئوليت پذيري، مشارکت اجتماعي، پاسداشت ارزش‌هاي اجتماعي و مهارت‌ها ي برقراري ارتباط را هم در برمي‌گيرد. دارنده سواد اجتماعي، شخصي است که آمادگي زندگي بهره ور به مثابه يک شهروند سازگار با تغييرات سريع در حوزه دانش و تکنولوژي، گوناگوني باورها و ارزش‌ها را دارد. در اين پژوهش مؤلفه‌هايي، نظير: قانونمندي، مسئوليت پذيري، بردباري و تحمل، درک و فهم اجتماعي، مشارکت اجتماعي و مانند آن در زمره سواد اجتماعي مدنظر قرار مي گيرند.

سواد فرهنگي – هنري:
سواد فرهنگي – هنري به ميزان و درجه آشنايي فرد با مفاهيم و مسائل فرهنگي و هنري که در يک جامعه مهم و برجسته تلقي مي شود، اشاره مي کند (NCREL,2005 ). در اين پژوهش سواد فرهنگي – هنري در عرصه‌هايي چون درک و فهم فرهنگي – هنري، حفظ و توسعه ميراث فرهنگي، هويت ملي و مانند آن مدنظر است.

سواد معنوي (ديني و اخلاقي):
به مجموعه توانمندي‌ها و قابليت‌هاي ضروري در عرصه ديني و اخلاقي سواد معنوي گفته مي‌شود. در اين پژوهش، سواد معنوي در عرصه‌هايي چون ايمان و باورهاي ديني، تعالي اخلاقي، عزت و کرامت نفس و مانند آن مدنظر است.

سواد علمي:
سواد علمي عبارت از دانش و درک فهم مفاهيم و فرايندهاي موردنياز براي تصميم گيري در امور شخصي، مشارکت در امور مختلف است (آکادمي ملي علوم، 1995). به عبارت روشن‌تر قابليت‌هاي مرتبط با پرسشگري، پژوهش و يافتن پاسخ براي پرسش‌هاي برخاسته از کنجکاوي در خصوص زندگي روزمره را سواد علمي گويند. دارا بودن سواد علمي به معناي توانايي توصيف، و پيش‌بيني پديده‌ها است.
در اين پژوهش سواد علمي داراي مصاديقي چون تفکر علمي – منطقي، تفکر انتقادي، خلاقيت، يادگيري مادام العمر و مانند آن است.

سواد ميان فرهنگي:
سواد ميان فرهنگي به توانايي درک و فهم تشابهات و تفاوت‌ها در رسوم، ارزش‌ها و باورهاي فرد از فرهنگ خود و ساير فرهنگ‌ها اشاره مي‌کند. شخصي که داراي سواد ميان فرهنگي است، به روشني از نحوه تعامل و اثرپذيري متقابل و رفتار و کردار خود و سا يرين از باورها، ارزش‌ها و حساسيت‌هاي فرهنگي مردمان ساير ملل آگاهي داشته، و به مسايلي نظير تبعيض، نژادپرستي، پيش داوري و رفتار و کردار کليشه اي يا قالبي حساس است. با سواد ميان فرهنگي از محدوده فرهنگ خود فراتر رفته و ساير فرهنگ‌ها را نيز مورد کاوش قرار مي‌دهد (بيوپره، 2000).
در اين پژوهش سواد ميان فرهنگي در قالب مصاديقي چون درک و فهم ميان فرهنگي، همبستگي اسلامي، مسالمت جويي و تفاهم بين المللي و مانند آن موردنظر است.

سواد اقتصادي – حرفه اي:
سواد اقتصادي – حرفه‌اي به توانايي شناسايي مسايل اقتصادي، هزينه‌ها، منافع، تجزيه و تحليل مشوق‌ها در موقعيت‌هاي اقتصادي، بررسي پيامدهاي تغيير در شرايط اقتصادي و سياست‌هاي عمومي؛ گردآوري و سازمان‌دهي شواهد اقتصادي؛ و وزن‌دهي هزينه‌ها در برابر مزايا و منافع تعريف مي‌شود( بنياد آموزش اقتصاد، 2003).
باسواد اقتصادي – حرفه‌اي با مباني درآمد و توزيع درآمد، بيکاري، سرمايه گذاري، تورم و خطرپذيري اقتصادي آشناست. افزون بر اين، شخصي که دارنده سواد اقتصادي – حرفه‌اي است، ارزش کارآفريني و نقش کسب و کار را مي‌داند. با عنايت به موارد پيش گفته، سواد اقتصادي – حرفه اي در پژوهش حاضر شامل مؤلفه هايي، چون درک و فهم اقتصادي، درک و فهم حرفه‌اي، اشتغال ورزي و کارآفريني و مانند آن است.

سواد فناوري:‌
سواد فناوري، معرفتي درباره چيستي فناوري، شيوه کارکرد آن، و نيز چگونگي اثربخشي و کارآيي آن در تحقق اهداف و مقاصد ويژه است. هدف‌هاي بکارگيري آن شخصي که داراي سواد فناوري است، فناوري را به صورت اثربخش براي دستيابي، پردازش و ارزشيابي ترکيب اطلاعات از منابع مختلف به کار مي‌برد. بسياري از متخصصان بر اين نکته توافق دارند که، افراد بايد مهارت‌هاي فناورانه را برا ي حل مسايل به کار ببرند (بيکر و انيل، 2003‌). با عنايت به اين امر، مي‌توان دانش فناوري، تفکر فناورانه، مهارت‌هاي فناوري و آفرينش فناورانه را به عنوان مؤلفه‌هايي تحت مقوله سواد فناوري قرار داد.

سواد بهداشتي:
بهداشت در برداشت وسيع آن به دو حيطه اساسي اشاره مي کند: بهداشت رواني و بهداشت جسماني.
با عنايت به طبقه‌بندي فوق از بهداشت، هر شخص به مثابه شهروندي سالم بايد حائز سلامت رواني و جسماني براي تحقق اهداف فردي و اجتماعي باشد (شاملو، 1367). دارنده سواد بهداشت با دو رويکرد پيشگيرانه و درماني در برنامه‌ريزي‌هاي فردي و اجتماعي خود، شيوه‌هاي کسب، حفظ و تداوم بهداشت رواني و جسماني خود و جامعه را مورد توجه قرار مي‌دهد.
در اين پژوهش، باسوادي بهداشتي داراي مؤلفه‌هايي نظير: درک و فهم بهداشتي، تربيت بدني، سلامت فردي و اجتماعي و بيماري و مانند آن است.

سواد زيست محيطي:
سواد زيست محيطي به توانايي درک و فهم مسايل زيست بوم شهري و طبيعي، اشاره مي‌کند . در کنار اين، سواد زيست محيطي دربرگيرنده معرفت عميق درباره منابع طبيعي و حيات وحش است (پرايور، 2000). نگرش مثبت به زيست بوم در هسته اصلي سواد زيست محيطي قرار دارد. از اين رو، دارنده سواد زيست محيطي، تلاش مي کند، با معرفتي که نسبت به جايگاه زيست بوم در حيات فردي و اجتماعي دارد به تعامل بهره‌ور با زيست بوم بپردازد. با سواد زيست محيطي، از محدوديت منابع طبيعي آگاه است و به حساسيت حيات وحش نسبت به نتايج ناشي از عملکرد انساني اشراف دارد.

ب) سطح طبقات فرعي:
براي دستيابي به يک ساختار منسجم، هر يک از طبقات اصلي خود شامل طبقات يا مفاهيم فرعي است. مفاهيم فرعي دربرگيرنده نقاط و عناصر مشترک، ويژگي‌هاي معيني هستند که از طريق فرايند مفهوم پردازي ويژگي‌ها به دست مي‌آيند. همان طورکه در تصاوير پيوست به انتهاي پيام ملاحظه مي‌شود، هر يک از طبقات ده گانه، به چند طبقه يا مفهوم فرعي تقسيم شده است:

ج) ويژگي‌ها:
و بالاخره عيني‌ترين و در عين حال حساس‌ترين و بنيادي‌ترين سطح در نظام طبقه بندي، ويژگي‌ها، کيفيت‌ها يا صلاحيت‌هاي معيني است که در قالب دانش، مهارت يا نگرش معيني از طريق انجام مطالعه و پژوهش به دست آمده است. در ذيل هر يک از مفاهيم فرعي، مجموعه‌اي ويژگي‌ها يا صلاحيت‌ها فهرست مي‌شوند. نکته شايان ذکر آن که در مطالعه حاضر با عنايت به رويکرد استقرايي، مسير حرکت از شناسايي ويژگي‌ها شروع، با طبقه بندي آن‌ها در قالب مفاهيم فرعي ادامه و سرانجام با دسته بندي آن‌ها در قالب طبقات اصلي به اتمام رسيد. براي اين منظور ابتدا تمام گروه‌ها مراحل زير را طي نمودند:
• شناسايي ويژگي‌ها يا صلاحيت‌ها در قلمرو موردنظر (منابع ديني، تطبيقي و ...)
• طبقه بندي ويژگي‌ها يا صلاحيت‌ها در قالب مجموعه‌اي از مفاهيم يا طبقات فرعي و بحث و بررسي نتايج کار هر يک از گروه‌هاي پژوهشي در جلسات مرتبط با طرح پژوهشي و دستيابي به مجموعه‌اي از مفاهيم فرعي يکدست.
• طبقه بندي مفاهيم يا طبقات فرعي در قالب دسته جات يا طبقات اصلي و به طور آزمايشي در هر يک از گروه‌هاي پژوهشي و بحث و بررسي موضوع در جلسات طرح پژوهشي و دستيابي به طبقات اصلي يکدست و مشترک. 
تصوير هرمي موجود در تصاوير پيوست به انتهاي پيام، ساختار اجرايي دستيابي به نظام طبقه بندي را نشان مي‌دهد.

تخصيص هر ويژگي به يکي از مفاهيم فرعي يا طبقات

پس از تدوين آزمايشي ساختار طبقه بندي در قالب سه دسته اصلي، فرعي و ويژگي‌ها، گروه‌هاي پژوهشي مجدداً نحوه تخصيص هر يک از ويژگي‌ها يا صلاحيت‌ها را به مفاهيم يا طبقات فرعي و نيز تخصيص هر يک از مفاهيم يا طبقات فرعي را به طبقات اصلي مورد بازبيني قرار داد. در اين راستا مقرر شد مکانيزم تخصيص براساس معيارهاي زير صورت پذيرد: 
* ماهيت يا جوهر هر ويژگي / مفهوم
* تمايل يا گرايش اصلي هر ويژگي / مفهوم
* تأکيد اوليه يا جهت گيري اوليه هر ويژگي / مفهوم
* مرتبط بودن کميت يا کيفيت هر ويژگي به يکي از طبقات / مفاهيم

تلفيق ويژگي‌ها

و بالاخره آن‌چه که وجه تمايز نظام طبقه‌بندي طرح حاضر را تشکيل مي‌دهد، ضرورت تلفيق ويژگي‌ها و مفاهيم استخراج شده در قالب طرح‌هاي پژوهشي پنج گانه است. بر اساس طرح، و با تأسي از تحقيقات داخلي و رويکرد استقرايي هر يک از گروه‌هاي پنج گانه موظف به شناسايي ويژگي‌ها / صلاحيت‌ها در قالب مفاهيم و طبقات بودند. از اين رو آنچه که مسأله اصلي در اين مرحله را تشکيل مي‌داد، تلفيق ويژگي‌هاي شناسايي شده ذيل هر يک از مفاهيم و طبقات بود. به عبارت روشن‌تر شناسايي ويژگي‌هاي مشابه و حذف آن‌ها، بازبيني آن‌ها، تنظيم منطقي و حذف هم پوشي‌ها در قالب يک طبقه فرعي و نيز در قالب طبقات مختلف مستلزم تلفيق ويژگي‌ها و صلاحيت بود.
به طور کلي در ارتباط با تلفيق نتايج، دو رويکرد متفاوت را مي‌توان شناسايي کرد.
الف) رويکرد مکانيکي:
که در آن کار تلفيق اساساً براساس ميزان تکرار ويژگي‌ها، فراواني آن‌ها و شکل ظاهري آن‌ها صورت مي‌پذيرد. نمونه بارز اين نوع نگاه فهرست ويژگي‌ها براساس فراواني آن‌ها در قالب جداول فراواني، رسم نمودار و ... است.
ب) رويکرد تفسيري – تحليلي:
در اين رويکرد به جاي توجه به شکل ظاهر و فراواني هر يک از ويژگي‌ها، از نوعي نگاه يا رويکرد معنايي و کيفي بهره گرفته مي شود که در آن معناي هر ويژگي به دقت مورد بررسي قرار مي‌گرفت و در مقايسه و تحليل با ساير ويژگي‌هاي هر يک طبقه و نيز ضرورت به حداقل رساندن هم‌ پوشي با ويژگي‌هاي ديگر در ساير طبقات مورد تعبير و تفسير واقع مي‌شود. براي مثال ممکن است در يک پژوهش تفکر انتقادي و در پژوهش ديگر تفکر نقاد به عنوان ويژگي يا صلاحيت معيني ذکر شده باشد که با عنايت به معنا و مفهوم مشابه آن‌ها، مي‌توان در قالب يک ويژگي مدنظر قرار داد.
در پژوهش حاضر اگرچه در آغاز هر يک از گروه‌ها از رويکرد مکان يکي يا مبتني بر فراواني براي شناسايي و فهرست ويژگي‌ها استفاده کرده‌اند، اما تلفيق ويژگي‌ها براساس رويکرد تفسيري – تحليلي بوده است.

گروه‌هاي پژوهشي منشور يا اعلاميه‌اي ارائه كرده‌اند که شکل اوليه ويژگي‌هاي انسان مطلوب را در قالب 10 طبقه اصلي، 60 مفهوم فرعي و تعداد زيادي ويژگي را عرضه نموده است. اين ويژگي‌ها که براساس مطالعات اسنادي گسترده و دامنه دار انجام شده، فهرستي آزمايشي را براي اعتباربخشي ميداني پيشنهاد مي‌كند. گروه‌هاي پژوهشي مايلند اين منشور را با عنوان « اعلاميه 10 » يا Declaration of Ten براي بررسي بيشتر و اعتباريابي معرفي نمايند. متن كامل اين منشور متعاقباً ارسال خواهد شد.
ادامه دارد....

منابع:
الف- منابع فارسي 
- قرآن کريم، ترجمه مکارم شيرازي، قم، نگين، 1379.
- آگند، فريما، نادري، نادر، راهبرد فناوري نانو و کاربردهاي دفاعي آن، فصلنامه مديريت تحقيقات دفاعي، شماره 7، 1383.
- آل سيد حيدر، سيد مصطفي، بشاره المصطفي، قم، مؤسسه آل البيت، بي‌تا.
- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمه ابن خلدون، بيروت، بي تا.
- اديب، يوسف، طراحي الگوي مطلوب برنامه درسي مهارت‌هاي زندگي براي دوره راهنمايي تحصيلي، 1382 ، رساله دوره دکتري.
- آذربايجاني، مسعود، «مقاله انسان مطلوب از ديدگاه اسلام و روان شناسي » ، (مقاله).
- اربلي، علي بن عيسي، کشف الغمه في معرفه الائمه، ج 2، چاپ اول، تبريز، 1381.
- اسلاتر، ريچارد، مطالعه منتقدانه آينده به عنوان يک استراتژي آموزشي
- آشتياني، مليحه، بررسي ويژگي‌هاي شهروندي و نحوه لحاظ کردن آن‌ها در برنامه درسي. 1383 (سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي) 
- اصغري، سيد اميرحسين، آينده پژوهي در آستانه هزاره سوم، کيهان، 1378.
- افتخاري اصغر، تأثير امنيتي رخداد 11 سپتامبر، ديدگاه و تحليل‌ها، فصلنامه مطالعات راهبردي شماره 18 و 17. 1381. 
- اکرمي، موسي، آينده شناسي و آينده نگري، رهيافت، 1376 ، ش 16.
- باقري، خسرو « پژوهش براي دستيابي به فلسفه آموزش و پرورش جمهوري اسلامي ايران» 1380 ، (تحقيق).
- پيش نويس سند فرابخشي توسعه اشتغال و کاهش بيکاري، بي تا.
- پيش نويس سند ملي ويژه توسعه اقتصاد دانايي، بي تا.
- توسعه قضايي دبيرخانه شوراي عالي قضايي در همايش چالش‌ها و چشم اندازهاي توسعه ايران.
- دانشگاه شهيد بهشتي. سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي، بررسي نيازهاي آموزشي دانش آموزان دوره آموزش عمومي کشور. 1383.
- دبيرخانه شوراي عالي آ .پ، مجموعه مصوبات شوراي عالي آ .پ، تهران، انتشارات مدرسه، 1381.
- رئوف، علي، فقيهي، فاطمه، يادگيري : گنج درون، نکته‌هاي برجسته، پژوهشکده تعليم و تربيت،1379.
- رابرتسون،رونالد، 1992، جهاني شدن، ترجمه کمال پولادي، تهران، نشر ثالث، 1380.
- رهنما، اکبر بررسي ويژگي‌هاي انسان مطلوب از نظر کاربرد آن در برنامه‌هاي درسي مقاطع مختلف تحصيلي در آموزش و پرورش جمهوري اسلامي ايران، 1383، (طرح پژوهشي)
- سازمان امور اداري و استخدامي، برنامه راهبردي تحول نظام اداري (مرحله دوم)، تهران، انتشارات سازمان امور اداري و استخدامي کشور، 1379.
- سليمان، کامل، يوم الخلاص (روزگار رهايي)، ترجمه علي اکبر مهدي پور، ج 2، نشر آفاق، 1376.
- سند توسعه بخش حمل ونقل در برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، 1383
- سند جايگاه جوانان در پرتو منشور تربيتي نسل جوان، 1382.
- سند چشم انداز بيست ساله جمهوري اسلامي ايران، 1383.
- سند راهبرد توسعه صنعتي جمهوري اسلامي ايران، بي تا.
- سند راهبردي نظام جامع توسعه تربيت بدني و ورزش کشور، بي تا.
- سند فرابخشي محيط زيست برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي فرهنگي جمهوري اسلامي، بي تا.
- سند ملي بخش بازرگاني کشور، بي تا.
- سند ملي بخش فناوري اطلاعات و ارتباطات، بي تا
- سند ملي برنامه چهارم بخش کشاورزي و منابع طبيعي، بي تا.
- سند ملي توسعه بخش آموزش عالي برنامه چهارم توسعه، بي تا.
- سند ملي توسعه بخش تعاوني، بي تا.
- سند ملي توسعه فرابخشي امنيت غذا و تغذيه، بي تا.
- سند ملي توسعه فرابخشي امنيت غذا و تغذيه، بي تا.
- سند ملي توسعه فرابخشي مبارزه با اعتياد و مواد مخدر، بي تا.
- سند ملي فرابخشي امداد و آمادگي همگاني، بي تا
- سند وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکي، بي تا
- شريفي، حسن پاشا و شريفي، نسترن، روش‌هاي تحقيق در علوم رفتاري، تهران، انتشارات سخن، 1380.
- شفيعي سروستاني، ابراهيم، انتظار، بايدها و نبايدها، موسسه فرهنگي موعود، 1383.
- شهرداري اصفهان ، بررسي ويژگي‌هاي شهروندي در ايران: اصفهان، (طرح پژوهشي)
- طايي، حسن، کارشناسي و پيش‌بيني وضعيت منابع انساني، تهران، انتشارات مؤسسه پژوهش و برنامه ريزي آموزشي، 1382
- فتحي واجارگاه، کورش و اسفندياري، توران، شناسايي و اولويت‌يابي مهارت‌هاي زندگي موردنياز بزرگسالان، 1381.
- فتحي واجارگاه، کورش؛ ديباواجاري، طلعت، بررسي ويژگي‌هاي ضروري شهروند خوب براي جامعه ايران. 1378، دانشگاه آزاد اسلامي تهران واحد مرکز.
- فصلنامه« تحول اداري » دوره هفتم. زمستان 1383 ، شماره46
- قارون، معصومه، برآورد تقاضاي اجتماعي ورود به آموزش عالي، انتشارات مؤسسه پژوهش و برنامه ريزي آموزشي، 1383.
- قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران.
- قانون برنامه اول توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران، ( 1372- 1368)
- قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران، (1388– 1384)
- قانون برنامه دوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران، ( 1378- 1363) 
- قانون برنامه سوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران، ( 1383- 1379) 
- گزارش مطالعات بين المللي انرژي در همايش چالش‌ها و چشم اندازهاي توسعه ايران، 1382.
- گزارش مطالعات بين المللي انرژي در همايش چالش‌ها و چشم اندازهاي توسعه ايران، 1382.
- مباني فرهنگي توسعه پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي ارائه شده در همايش چالش‌ها و چشم اندازهاي توسعه ايران.
- معاونت امور اقتصادي و هماهنگي برنامه و بودجه، مباني نظري و مستندات برنامه چهارم توسعه و برنامه ريزي کشور (جلد 1 و 2) ، تهران، انتشارات سازمان مديريت و برنامه‌ريزي کشور، 1383.
- معاونت امور پشتيباني طرح و برنامه، سازمان مديريت و برنامه ريزي کشور و پيشينه تاريخي تسهيلات آن، تهران، انتشارات سازمان مديريت و برنامه ريزي کشور، 1382.
- معاونت امور پشتيباني مديريت آموزش و بورس‌ها، بسته‌هاي آموزشي مشاغل، سازمان مديريت، تهران، انتشارات سازمان مديريت و برنامه ريزي کشور، 1381.
- معاونت توسعه مديريت و سرمايه انساني، پيش نويس لايحه مديريت خدمات کشوري، تهران، انتشارات سازمان مديريت و برنامه ريزي کشور، 1382.
- معاونت و منابع انساني، مصوبات هفت برنامه تحول در نظام اداري، تهران، انتشارات سازمان مديريت و برنامه ريزي کشور ، 1381.
ملائکه، مرضيه، « استخراج نيازهاي تربيت ديني و اخلاقي از اهداف کلي دوره ابتدايي و اعتباربخشي آن‌ها »1380 ، (تحقيق)
- ناجا امنيت عمومي و نظم اجتماعي مرکز تحقيقات ناجا در همايش چالش‌ها و چشم اندازهاي توسعه ايران، 1376
- نبوي، سيدعباس ،« انسان مطلوب توسعه يافته از ديدگاه اسلام » ( تحقيق)
- وزارت آموزش و پرورش، مجموعه قوانين و مقررات آموزش و پرورش، دبيرخانه شوراي عالي آموزش و پرورش، بي تا.
- اعلم الهدي، جميله، بررسي مباني نظري برنامه آموزش جهاني، وزارت آموزش و پرورش، دفتر تأليف و برنامه ريزي درسي، 1383.
- اميري، محمدعلي، تفکر درباره تحولات آينده آموزش و پرورش، انتشارات مدرسه، 1383.
- باقري، خسرو، جهاني شدن، انقلاب اطلاعاتي و تعليم و تربيت : با تأکيد بر ديدگاه ژ. ف. 1383 ، ليوتار، فصلنامه نوآوري‌هاي آموزش، شماره 8
- پژوهشکده تعليم وتربيت،مجموعه مقالات همايش ملي مهندسي اصلاحات درآموزش و پرورش/ به اهتمام منيره رضايي، 1383
- پژوهشکده مطالعات راهبردي سازمان آموزش و پرورش تهران، مجموعه مقالات جهاني شدن، فرصت‌ها و چالش‌هاي فراروي نظام آموزش و پرورش، 1382
- پستمن،نيل،تکنوپولي: تسليم فرهنگ به تکنولوژي، ترجمه صادق طباطبائي، تهران، اطلاعات،1375
- تاجيک، محمدرضا، فرامدرنيسم و تحليل گفتمان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي 1378.
تافلر،الوين ، موج سوم ،ترجمه شهيندخت خوارزمي،تهران،مترجم، 1372
- تافلر،الوين وهايدي تافلر،به سوي تمدن جديد،ترجمه محمد رضا جعفري،تهران،نشر
1376،غرميس 
- تافلر،الوين، جنگ و ضدجنگ، ترجمه شهيندخت خوارزمي، تهران، مترجم، 1372
- تافلر،الوين، ورق‌هاي آينده، ترجمه عبدالحسين نيک گوهر، تهران، نشر البرز، 1373
- تافلر،الوين، جابه‌جايي در قدرت، ترجمه شهيندخت خوارزمي،تهران، نشر سيمرغ 1350،
- تافلر،آلوين،شوک آينده، ترجمه حشمت الله کامراني، تهران، مترجم، 1373
- تاملنسيون، جان، جهاني شدن وفرهنگ، ترجمه محسن حکيمي، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي ، 1381
- تقوي گيلاني، مهرداد، غفراني، محمدباقر، مطالعات و روش‌هاي آينده شناسي، فصلنامه رهيافت، شماره بيست ودوم، 1379
- توريست کنسولت، طرح جامع توسعه جهانگردي ايران، سازمان برنامه و بودجه، 1351
.1377 ، - توفيق، فيروز، آيند ه گري، مجله برنامه و بودجه، شماره 35 و 34
- جارياني، ابوالقاسم، زنگ براي فناوري اطلاعات و ارتباطات به صدا در مي آيد، مجله رشد
. معلم، 1381
- جلالي، علي اکبر، تعيين ديدگاه ه اي آرماني و برنامه هاي کلي اجرايي توسعه فن‌آوري اطلاعات در آموزش و پرورش، دانشگاه علم و صنعت ايران، پژوهشکده.
لکترونيک، 1381
- حر عاملي، محمد بن حسن، وسائل الشيعه، چاپ اول، موسسه آل البيت، 1409
- حراني، حسن بن علي، تحف العقول، ج 1، چاپ دوم، انتشارات دفتر اسلامي، 1404
- حسين زاده، غلامحسين، امکان سنجي طراحي نظام يکپارچه تهيه، توليد، توزيع و کاربرد تجهيزات آموزشي مدارس کشور، گزارش طرح پژوهشي، پژوهشکده تعليم و تربيت، 1381
-حکيمي، محمد، عصر زندگي و چگونگي آينده انسان و اسلام ، پژوهشي در انقلاب جهاني مهدي (عج)، بوستان کتاب، قم، 1381.
- حکيمي، مهدي، امام مهدي و آينده زندگي، بنياد فرهنگي حضرت مهدي موعود (ع)، 1379
- حيدري فر، محمد رئوف، جهاني شدن و آموزش و پرورش، 1382
- خليل زاد، زالمي ولسر، يان، استراتژي براي قرن بيست و يکم، ترجمه مرکز تحقيقات و بررسي‌ها، تهران، نشر آمن، 1379
- خنيفر، حسين،« گزارش گردهمايي کارشناسان و خبرگان آيسسکو در مغرب – رباط» گزارش چاپ نشده ، خرداد 1384.
- دراکر، پيتر، چالش‌هاي مديريت در سده 21، ترجمه محمودطلوع، تهران، نشر رسا، 1378
- دستگاه‌هاي اجرايي کشور در افق ايران 1400، رهيافت، تابستان 1376، ش 16
- ديتور، جيمز، آينده پژوهشي به عنوان دانش کاربردي، ريچارد اسلاتر و همکاران ،1382
- ديوان انوري، به اهتمام محمد تقي مدرس رضوي، تهران، شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، 1364 ،ج 1.
- رؤوف، علي، آموزش و پرورش براي قرن بيست و يکم در منطقه آسيا - اقيانوس آرام . گزارش کنفرانس يونسکو ملبورن، 1387.1998.
- رابرتسون، رونالد، جهاني شدن تئوري‌هاي اجتماعي و فرهنگ جهاني، ترجمه کمال هولادي، نشر ثالث، 1380
- رجائي، فرهنگ، پديده جهاني شدن (وضعيت بشري و تمدن اطلا عاتي) ،‌ ترجمه عبدالحسين آذرنگ، انتشارات آگاه، 1380.
- شفيعي سروستاني، اسماعيل، استراتژي انتظار، جلد اول و دوم، موعود عصر (عج) ، 1383
- شهرايي، فراهاني، حسيني، نانوتکنولوژي و کاربردهاي آن، فصلنامه علمي نظامي دفاع  نامتعارف، شماره 21 ، 1384
- شوراي راهبردي توسعه فن اوري اطلاعات وزارت آموزش و پرورش : ساختار نظام طرح توسعه فناوري اطلاعات وزارت آموزش و پرورش، 1381
- شولت، يان آرت، نگاهي موشکافانه برپديده جهاني شدن و چالش‌هاي آن در آموزش، پژوهشکده تعليم و تربيت، 1381
- شيخ صدوق، کمال الدين و تمام النعمه، ترجمه منصور پهلوان ، مسجد مقدس جمکران، 1380
- شيرازي، عباس، فناوري آينده نگاري و آينده نگاري فناوري، فصلنامه مديريت تحقيقات دفاعي، شماره 7،‌1383.
- صفوي، امان الله، تعليم و تربيت جهاني در قرن بيستم، نشر قطره، 1374.
- طبرسي، محمدبن علي، بشاره المصطفي، ج 1، چاپ دوم، کتابخانه مرعشي نجفي، 1409
- طوسي، ابن جعفر محمد بن حسن، کتاب الغيبه، چاپ اول، موسسه معارف اسلامي، 1411
- طوسي، محمد علي، مفهوم تازه از آموزش و پرورش در روزگار کنوني، مجله مديريت در آموزش و پرورش، ش 14
- عزتي، مرتضي، تحليلي بر تاريخ انديشه‌هاي آيند ه‌گري، مجله مدرس، شماره 1، 1378.
- عسگري، محمود، ماهيت و آثار راهبردي آينده پژوهي، فصلنامه راهبرد دفاعي، شماره 1 .1382
- عطاران، محمد، جهاني شدن فناوري اطلاعات و تعليم وتربيت، موسسه فرهنگي پژوهشي آفتاب مهر، تهران، 1381 
- علاقه بند، علي، جامعه شناسي آموزش و پرورش، بعثت، 1372 
- علاقه بند، علي، مقدمات مديريت آموزشي، رودکي، 1373
- عمرموسي، عزالدين، الگوهاي آينده گرا از نگاه نظريه پردازان غربي، ترجمه محمدحسين پژوهنده، فصلنامه انديشه، شماره اول و دوم، 1383
- عنان، کوفي عطا، ما، مردمان، ترجمه رضا رضائي، تهران، نشرنگاره آفتاب، 1380
- فتاحيان، حسام الدين، نقش ICT در آموزش، مرکز مطالعات وپژوهش‌هاي اداري، 1384
- فتوحي، مرتضي، پيمان خواه، صادق، روش شناسي آينده شناسي، مجموعه مقالات و سخنراني‌هاي نخستين کارگاه آينده انديشي، تهران، 1382
- فصلنامه علمي نظامي دفاع نامتعارف، تعريف، تاريخچه و کاربردهاي بيوتکنولوژي، شماره 21 .1384
- فيروزآبادي، مرتضي، قاسمي، سيد مهدي، روش‌هاي آينده نگاري و کاربرد آن در تعيين اولويت‌هاي فناوري کشور، مجموعه مقالات دومين همايش علم و فناوري، آينده و راهبردها، 1382 
- قندچي، سام، ترقي خواهي درعصرکنوني، آينده نگري مدرن، سايت آينده نگر، 2004
- کارگر، رحيم، آينده جهان ( دولت و سياست در انديشه مهدويت) بنياد فرهنگي حضرت مهدي موعود (عج) ، 1383
- کاستلز، مانوئل، عصر اطلاعات (جامعه شبکه‌اي)، ج 1، ترجمه احمد عليقليان و افشين خاکباز، تهران، نشر طرح نو، 1380
- کاستلز، مانوئل، عصر اطلاعات : قدرت هويت، ترجمه حسن چاووشيان، تهران، طرح نو، 1380
- کاکاجويباري، علي اصغر، آموزش و پرورش آينده، راهبردها، سياست‌ها و برنامه‌ها، ج 4، 1384
- کديور، پروين، بررسي در پديده جهاني شدن و چالش‌هاي آن در آموزش، پژوهشکده تعليم و تربيت، 1381
- کليني، ابن جعفر محمد بن يعقوب، کافي، ج 8، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلاميه، 1365
- کهندل، محمد، بررسي چشم اندازهاي اقتصادي، اجتماعي بهينه شده براي ايران طي سا ل‌هاي  70-1340 ، پايان نامه کارشناسي ارشد، دانشگاه علامه طباطبائي.
- گريفين، کيت، راهبردهاي توسعه اقتصادي، ترجمه راغفر و هاشمي، تهران، نشر ني، 1378
- گل محمدي، احمد، جهاني شدن، فرهنگ و هويت نشر ني، 1381
- گوده، ميشل، از پيش‌بيني تا چشم انداز راهبردي، ترجمه محمدرضا صالح‌پور، فصلنامه برنامه و بودجه، ويژه نامه شماره 11 ، 1375
- گيدنز، آنتوني، پيامدهاي مدرنيته، ترجمه محسن ثلاثي، تهران، نشرمرکز ، 1377 
- گيدنز، آنتوني، جامعه شناسي، ترجمه منوچهر صبوري، تهران نشر ني، 1373 
- گيدنز، آنتوني، تجدد و شخص، ترجمه ناصر موفقيان، تهران، نشر ني 1378
- ليوثار، ژان فرانسوا، وضعيت پست مدرن ؛ گزارشي درباره دانش، تر جمه حسينعلي نوذري، گام نو، 1380
- مجلسي، محمد باقربن محمد تقي، بحارالانوار، ج 13 ، ترجمه حسن بن محمد ولي اروميه اي، مسجد جمکران، 1380
- مجله پيام يونسکو، شماره 364، 1380.
- محمد حسيني، سيامک و ديگران، ادبيات و متدولوژي آينده شناسي، مجموعه مقالات و سخنراني‌هاي نخستين کارگاه آينده انديشي، تهران، 1382
- مرکز تحقيقات آموزش سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي ، آموزش و پرورش براي آينده، اجلاس منطق‌هاي يونسکو/ 1370،1990.
- منصورنيا، حميد، طلايي ابراهيم، کليات برنامه توسعه فناوري اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش، 1381
- منصوري، مهدي و ديگران، اصول، اهداف و کاربردهاي آينده انديشي، مجموعه مقالات و سخنراني‌هاي نخستين کارگاه آينده شناسي، تهران، 1382
- مومني، فرشاد، اهميت آينده شناسي و دورنگري، نامه مفيد، س 2، ش 4. 1375.
- مومني، فرشاد، کالبد شناسي يک برنامه توسعه، موسسه تحقيقات اقتصادي دانشگاه تربيت مدرس، 1374
- ميلزيان، علم، تکنولوژي و مطالعات آينده، ترجمه محمد اسماعيل رياحي، رهيافت، 1374
- نعماني، ابي عبدالله محمد بن ابراهيم، الغيبه، تهران، مکتبه الصدوق، 1397.
- نفيسي، عبدالحسين، آموزش و پرورش ايران 1400 ، مجموعه چهارم، پژوهشکده تعليم و تربيت، 1376
- نفيسي، عبدالحسين، آموزش و پرورش ايران 1400 ، مجموعه دوم، پژوهشکده تعليم و تربيت، 1376
- نفيسي، عبدالحسين، ديدگاه آرماني : ماموريت‌ها، هدف‌هاي کلي، راهبردها و سياست‌هاي فن آوري اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش، موسسه پژوهش برنامه‌ريزي درسي و نوآوري‌هاي آموزشي، 1382
- نفيسي، عبدالحسيني، آموزش و پرورش ايران 1400، مجموعه سوم، پژوهشکده تعليم و تربيت، 1376
- نهج البلاغه، ترجمه دکتر شهيدي، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1374
- نيزبيت، جان، آبردين پاترشيا، دنياي 2000 سياست، اقتصاد و فرهنگ در قرن بيست و يکم، ترجمه ناصر موفقيان، 1991
- نيک پور، فرزان، و ديگران، آينده نگري فناوري در کشور ايالات متحده امريکا، مجموعه مقالات دومين همايش علم و فناوري، آينده و راهبردها، 1382.
- هاکسلي، آلدوس، دنياي قشنگ نو، مترجم سعيدحکيديان، تهران، پيام، 1352
- هانتينگتون، ساموئل، نظريه برخورد تمدن‌ها، ترجمه مجتبي اميري، تهران، دفترمطالعات سياسي
- واترز، مالکوم، جهاني شدن، ترجمه اسماعيل مرداني گيوي و سياوش مريدي، تهران، سازمان مديريت صنعتي، 1379
- وحيدي مطلق، وحيد و صادق پور، حسيني، مباني آينده پژوهي وپيش‌بيني‌هايي براي  پانزده سال آينده، مرکز مطالعات و پژوهش‌هاي اداري، 1383
- ويليامز، نيگل، سياست گذاري تکنولوژي در انگلستان، تلاش براي تعيين اولويت‌ها با  بهره گيري از پيش بيني، ترجمه نيکو سرخوش، رهيافت، بهار 1375 ، ش 12
- کليات نظام آموزش و پرورش جمهوري اسلامي ايران – مفاد تغيير بنيادي نظام آموزش و پرورش، 1367

ب- منابع انگليسي:

- Albrow, Martion, The Globalize, Cambridge, Polity Press, 1996.
- Alladin, Ibrahim, Teaching for global awareness, ATA magazine, V, 69, 1989.
- Altrichter, H. and Elliott, J. Images of educational change, Philadelphia:
Open University Press.
- Anderson, C, The Rationale for a global framework: global understandings, 1994.
- Begler, Elsie, Spinning wheels and straw: Balancing content, process and  context in global teacher education programs, theory into practice, 1993.
- Bernard, S. The shaping of the modern middle east, New York, Oxford, Press. 1994.
- Brooks, J.G. Schooling for life relaming the essence of learning, Virginia: ASCD. 2002.
- Burchsted, Sandra, Futures studies: preparing learners for success in the 21 st century, 2005.
- Burt, and kees Van, First steps: Towards purposeful activities in scenario thinking and future studies Center for scenario planning and futune studied, University of Strathclyde, 2003.
- Bussey. M. Lessons for the future: the missing dimension in education. David Hicks, Routledge/ falmer, futures Journal, volume 35, 2003.
- Canto, and Dupuy, J. – P. Competencies for the good life and the good society. In: Rychen, D.S.; Salganik, L.H., (eds.) Defining and selecting key competencies, Seattle, WA: Hogrefe & Huber. 2001.
- Carnoy, M. , Globalization and educational reform, what planners need to know, Unesco, 1999.
- Collier, F and Lilian W, Thinking for the future: global corporate responsibility in the twenty – first century , Judge Institute of Management Studies, 2004.
- Dragos, and Sear, P, prediction, explanation and the epistemology of future studies, Mercatus center, George University, Arlington and Hudson Institute, 2003.
- Edward, C. The world of tomorrow, selections from the futurist, Washingtion, World Future Society, 1978.
- Edward, R and Usher, R. Globalization and pedagogy space, place and Identity. Routledge, 2000.
- Fisher s, Hicks.D, world studies, A teacher hand book, 1985.
- Fukuyama, F. The end of history and the last man, New York, Free Press, 1992.
- Fukuyama, History and September 11, in den booth and time dunne (Ed), worlds in Collision, New York, Pal grave Macmillan, 2001.
- Gidley, J and Hampson, c.f. The evolution of futures in school education, Southern Cross University, Australia, 2004.
- Glenn, J. Introduction to future research methodology series, availabilit: www. Futuro Venezuela. org.
- Goldscheider, F. Men, childeren and the future of the family in the third millennium, Futures Journal, Volume 32, 2000.
- Gough, Noel, Futures studies and curriculum practice: the anticipatory generation of alternatives, 2005.
- Gough, Noel, Seven principles for exploring futures in the curriculum, Australia. 2003.
- Gough, Noel, speculative fiction for understanding global change environments: two thought experiments, Managing global transitions: international Research Journal. 2004.
- Grant, J. A new educational Paradigm for the new millennium, consciousness – based education, Futures Journal, Volume 30, 1998.
- Haste, H. 2001. Ambiguity, autonomy, and agency: psychological challenges to new competence. In: Rychen, D.S.: Salganik, L.H., (eds) Defining and selecting key conpetencies, Seattle, WA: Hogrefe & Huber. 2001.
- Hicks, David, Reframing the early childhood curriculum: Educational imperatives for the future, Futures Journal, Volume 33, 2001.
- Hirst, P. and Thompon, G. , Globalization in question, Cambridge policy press, 1996.
- Huntiongton, P. Third wave: Democralization in the later twentieth century Oklahoma, University Press, 1990.
- Lambert, L. A Framework for shared leadership. Educational Leadership, Vol 59. 2000
- Lawson. T, Comber, C, Introducing information and communication Technologies into school: the bluring of boundaries. Journal of Society of Education, vol 21, 2000.
- Levy, F.; Murnane, R.J. Key competencies critical to economic success. In: Rychen, D.S.; Salganik, L.H., eds. Defining and electing key competencies, p. 151 – 174. Seattle, WA: Hogrefe & Huber. 2001.
- Love less, A and Ellis, V,ICT: Pedagogy and the curriculum Falmer, New York, 2001.
- MacBeath, J. and Mortimore, P. Improving School Effectiveness, Buckingham. Open University Press. 2001.
- Marien, M. Futures studies in the 21 st century: a reality – based view, Futures Journal , Volume 34, 2002.
- Marshall, S. Space: principles for the new story of learning, 1999.
- Masini, E.B, A Vision of futures studies, futures Journal, Volume 34, 2001.
- Mayor, F. The New Pages, UNESCO Publication. 1995.
- Morin, E. Seven complex lessons in education for the future, Unesco, 2001.
- Nelson, D. Technological literacy: Avalibleat: www. Techniliter, htm, 2001.
- Nussbaum, P.D. Education in 21th century. Avaliable at: http//: www.nclbtechsummits.org. 2005.
- Page, J. The four and five year olds’ understanding of the future, Futures Journals, Volume 30, 1998.
- Patricia, M. and Douglas "Seeking global values and ethics", commission on Global Governance our Global neighborhood: The Basic Vision Breakthrough News, Global Education Associates. 1995.
- Perrenoud, P. The key to social fields: competencies of an autonomous actor. In: Rychen, D.S.; Salganik, L.H., eds. Defining and selecting key competencies, P. 121 – 150. Seattle, WA: Hogrefe & Huber. 2001
- Pike. G, Selby. D, Global teacher, Global Learner, 1988.
- Pike. Graham, Selby. D, In the global classroom, 1, 1999.
- Pike. Graham, Selby. David, In the global Classroom, 2, 2000.
- Ridgeway, C. Joining and functioning in groups, self – concept and emotion management. In: Rychen, D.S.; Salganik, L.H., eds. Defining and selecting key competencies, P. 205 – 211. Seattle, WA: Hogrefe & Huber. 2001.
- Robin, A and Hannu, L, Transition in the making. The images of the future in education and decision – making, futures Journal, Volume 33, 2001.
- Russell, M and Bernard, H, Virtual schools, Faculty of Education, Monash University, 2000.
- Sanders, L. Evaluation of curriculum reform in Slovenia: Toward a Framework, NFFR, 1999.
- Schuyler, G. A paradigm shift from instruction to Learning, eric digest ed. 1997.
- Seidman, S. The post Modern Turn, New York, Routledge Press, 1996.
- Selby, D. Global education as transformative education, 2000 .
- Selby, D. Global education in the 1990’s problems and opportunities visions of 2001, Global education, V. 1, 1993.
- Slaughter, R, A. New thinking for a New millinnium, In: J, Dator (ed), future studies as applied knowledge, New York, Routledge, 1996.
- Slaughter, R, Professional standards in futures work, futures Journal, Volume 31, 1999.
- Stevenson, T, Anticipatory action learning: conversations about the future, futures fournal , volume 34, 2002.
- Stevenson, Tony, The Futures of Futures studies, world Futures studies federation, the Noosa Institute for the future, Australia, 2001.
- Tibi, B, Religious Fundamentalism and Ethnicity, Berkeley, University of California, 1992.
- Tonn, B, Religion, futures and futurism, University of Tennessee, 2004.
- Unesco Seventh meeting of the intergovernmental committee on the major project in the field of education, UNESCO, 2001.
- Waters, M, Globalization, New York, Routledge, 1995.
- Weinter, F.E. Concept of competence: a conceptual clarification. In: Rychen, D.S.; Salganik, L.H., eds. Defining and selecting key competencies, P. 45 – 66. Seattle, WA: Hogrefe & Huber. 2001.
- Wendell, B, Jame A. M, The sociology of future, New York, Russell Sage Foundation, 1971.
- Williamson, Bill, Creativity, the corporate curriculum and the future: a case study, The University of Durham, 2001.