اشاره:
آن چه كه در پي مي‌آيد، ويرايش نخست اولين بخش از مقاله‌ي « آشنايي با ابزارهاي مالي »؛ از مجموعه‌ي متون آشنايي با «مفاهيم علم اقتصاد» است كه به توضيح درباره‌ي مفاهيم پايه و اوليه‌ي بازار سرمايه مي‌پردازد.
سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي و فني در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و اظهار اميدواري مي‌كند تحقق اين هدف، ضمن مستند سازي تاريخ فرآيند سياست‌گذاري عمومي و افزايش نظارت عمومي بر اين فرآيند، موجب طرح ديد‌گاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت آن در حوزه‌هاي مختلف شود.
سرويس مسائل راهبردي  ايران ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت (rahbord.isna@gmail.com) مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در ارائه‌ي عناوين جديد مقالات و يا تكميل يا ويرايش مقالات منتشرشده، اعلام مي‌كند.

نقش ابزارهاي مالي

وجود ابزارهاي مالي گوناگون در بازار اوراق بهادار، انگيزش و مشاركت بيشتر مردم را در تأمين منابع مالي فعاليت‌هاي درازمدت به همراه مي آورد. تنوع ابزارهاي مالي از نظر تركيب ريسك و بازده، ماهيت سود و شيوه مشاركت در ريسك، گروه هاي مختلف را به سوي بازار اوراق بهادار جذب مي كند. براي ابزارهاي مالي مي توان سه نقش متمايز در نظر گرفت:

اول، ابزارهاي مالي وسايلي براي نقل و انتقال وجوه از سهامداراني كه مازاد سرمايه دارند و مايل به سرمايه گذاري هستند، به كساني است كه به اين وجوه براي سرمايه گذاري در دارايي هاي حقيقي نياز دارند.

دوم، ابزارهاي مالي انتقال وجوه را به شكلي انجام مي دهند كه ريسك سيستماتيك مربوط به جريان نقدي ناشي از سرمايه گذاري در دارايي هاي حقيقي، بين متقاضيان و عرضه كنندگان وجوه، توزيع مجدد شود.

سوم، ابزارهاي مالي وسيله اي براي تجميع به شمار مي روند. افزودن و انباشت پس اندازهاي خانوار براي تأمين مالي طرح هاي بزرگ سرمايه گذاري، بدون تجميع كه بخش تفكيك ناپذير نظام مالي است، امكان پذير نيست. اگر امكان تجميع از طريق صدور دارايي هاي مالي وجود نداشت ، اين امكان براي خانوارها پديد نمي آمد كه سرمايه‌هاي خود را تجهيز كنند و در سبد متنوعي از دارايي‌هاي حقيقي سرمايه گذاري نمايند.

انواع ابزارهاي مالي

فرهنگ اصطلاحات تخصصي مالي، واژه " instrument " را به‌عنوان ابزار مالي شناخته و آن را به‌عنوان يک سند رسمي و قانوني مانند سهام و اوراق قرضه و يا ساير ابزارهاي مالي تعريف مي کند.

امروزه، انواع بسيار متنوعي از ابزارهاي مالي در بازارهاي پول و سرمايه دنيا در چهار قالب زير مورد استفاده قرار مي گيرند:

1- ابزارهاي سرمايه اي (مالكيتي)

2- ابزارهاي استقراضي (بدهي)

3- ابزارهاي مشتقه

4- ابزارهاي تركيبي.

همچنين، براي پوشش نيازهايي كه به طور روزافزون پيچيده تر و متنوع تر مي شوند، پيوسته ابزارهاي مالي جديد به‌ويژه در قالب ابزارهاي مشتقه و تركيبي، خلق شده و مورد استفاده قرار مي گيرند.

دارائي‌هاي مالي

دارايي‌هاي مالي (در مقابل دارائي‌هاي حقيقي) به عنوان دارايي‌هاي نامشهود (سهم الشرکه‌اي از يک مجموعه دارائي‌هاي شرکت) طبقه بندي مي‌شوند. مالکيت دارايي نامشهود با انتشار يکي از انواع دارايي‌هاي مالي در قالب ابزار سرمايه‌اي (مالكيتي) يا ابزار استقراضي (بدهي) تامين مالي مي شود. افراد با دريافت انواع اوراق سهام يا انواع اوراق قرضه صاحب بخشي از سرمايه‌ي شرکت‌ها و عوايد حاصل از فعاليت شرکت‌ها مي شوند.

اين دارايي ها به سه گروه طبقه بندي مي شوند:

گروه اول: بدهي‌اي که ادعاي مقابل آن ثابت است. صاحب بدهي (دارنده اوراق) از سود، مبلغ ثابتي را مطالبه مي کند که از اين رو اين ابزار را " ابزار با درآمد ثابت" مي نامند.

گروه دوم: صاحب سرمايه (دارنده سهام يا سهامدار) از سود، مانده را مطالبه مي‌کند. به عبارت ديگر ، پس از پرداخت به دارندگان ابزار بدهي، مبلغي بر مبناي عايدات به دارنده اين دارايي مي پردازد.

گروه سوم: برخي از اوراق بهادار آميزه‌اي از هر دو گروه را مطالبه مي کنند و ابزار مالي در اختيار آنها دو زيستي يا دو رگه ناميده مي شود ؛ " سهام ممتاز " و " اوراق قرضه قابل تبديل " از اين گروه هستند.

علاوه بر اين سه گروه ، دارائي‌هاي مالي ديگري نيز وجود دارند که مشتق شده ازسه گروه دارايي‌هاي مالي که ذکر شد، هستند. براي نمونه ، در برخي از قراردادها، طرف قرارداد يا ناچار است و يا اين حق را دارد که يک دارايي مالي را در زماني در آينده بخرد يا بفروشد. بهاي اين‌گونه قراردادها از بهاي آن دارايي مالي، گرفته شده است؛ از اين رو اين قراردادها را " اوراق مشتقه " مي‌نامند. اين ابزارها امکان کنترل ريسک سقوط ارزش بازار دارايي‌هاي مالي (اوراق سهام و اوراق قرضه) يا امکان مقابله با خطر انتشار (عدم به فروش رسيدن اوراق بهادار در عرضه به مردم) را به ناشر اوراق و سرمايه گذار مي دهد.
همچنين، اوراق مشتقه‌اي وجود دارند که مجموعه‌اي از قراردادهاي آتي و قراردادهاي اختيار معامله هستند؛ اين اوراق عبارتند از: " قراردادهاي معاوضه" ، " قراردادهاي سقف " و " قراردادهاي کف". بطور کلي، قراردادهاي مشتقه، راهي کم هزينه براي مهارکردن برخي خطرهاي عمده در اختيار ناشر اوراق و سرمايه گذار قرار مي دهد.
در مقالات آتي به توضيح بيشتر ابزارهاي مالي ذكر شده، خواهيم پرداخت.

ادامه دارد...

تدوين:
داود سوراني- دانشجوي كارشناسي ارشد علوم اقتصادي دانشگاه تهران