اشاره:
آن چه كه در پي مي‌آيد، ويرايش نخست اولين بخش از مقاله‌ي «آشنايي با مفهوم يارانه»؛ از مجموعه‌ي متون آموزشي «مفاهيم علم اقتصاد»، ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان در بخش اقتصاد است كه در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران، تدوين شده است.
اين مقاله ضمن تعريف يارانه و انواع آن به توضيح درباره‌ي پيآ‌مد‌هاي مثبت و منفي سياست‌ پرداخت يارانه‌ها و چرايي اتخاذ اين سياست از سوي دولت‌ها مي‌پردازد.
مجموعه‌ي مقالات «مفاهيم علم‌ اقتصاد» با ادبياتي ساده مفاهيمي تخصصي را براي خواننده توضيح مي‌دهند كه با استفاده از آن‌ها تا حدودي مي‌توان به ارزيابي سياست‌گذاري توسعه‌ي اقتصادي و سياست‌گذاري توسعه‌ي علم و پژوهش در اين رشته پرداخت.
سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي و فني در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و اظهار اميدواري مي‌كند تحقق اين هدف، ضمن مستند سازي تاريخ فرآيند سياست‌گذاري عمومي و افزايش نظارت عمومي بر اين فرآيند، موجب طرح ديد‌گاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت آن در حوزه‌هاي مختلف شود.
سرويس مسائل راهبردي  ايران ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت (rahbord.isna@gmail.com) مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در ارائه‌ي عناوين جديد مقالات و يا تكميل يا ويرايش آن‌ها اعلام مي‌كند.

تعريف يارانه:‌

در ادبيات اقتصادي به مجموعه‌اي از كالاها و خدمات، كالاها و خدمات عمومي گفته مي‌شود. اين كالاها داراي ويژگي‌هايي هستند كه تحليل آن‌ها به صورت مجزا بوسيله اقتصاددانان انجام مي‌پذيرد.
مهم‌ترين ويژگي اين كالاها وجود آثار و پيامدهاي اقتصادي و اجتماعي منفي و مثبت است. به طورمثال، آموزش خدمتي است كه داراي آثار اجتماعي مثبت است؛ چراكه اگر تعداد تحصيل‌كردگان در جامعه افزايش يابد،‌ تعداد بزهكاران در جامعه كاهش مي‌يابد. افراد تحصيلكرده مشاركت بيشتري در برنامه‌ريزي‌هاي توسعه‌اي دارند. افزايش دانش‌بري و دانش‌محوري كالاهاي توليدي نيز از آثار افزايش آموزش است. بنابراين دولت در خصوص كالاهاي عمومي مثل آموزش، تمهيدات خاصي انجام مي دهد. براي مثال، دولت خود اين كالاها و خدمات را توليد مي‌كند و يا اينكه صرفا بر توليد اين كالاها توسط بخش خصوصي نظارت مي‌كند و با پرداخت يارانه قيمت اين كالاها را براي عموم مردم ارزان تر مي‌كند.
علاوه بر اين موارد، دولت‌ها براي مبارزه با فقر و حمايت از اقشار آسيب پذير جامعه اقدام به پرداخت يارانه به برخي كالاهاي اساسي مي كنند. البته در برخي كشورها نيز اين يارانه‌ها به شكل نقدي در اختيار گروه هاي هدف قرار مي‌گيرد.
يارانه‌ها مابه‌التفاوت هزينه تمام شده يا همان قيمت خريد كالاها و خدمات با قيمت فروش آنها است كه توسط دولت به عنوان كمك به توليدكنندگان يا مصرف‌كنندگان پرداخت مي‌شود. هدف وضع يارانه براي مصرف کنندگان، فراهم كردن امکان خريد برخي از کالاها به قيمت ارزانتر و براي توليدکنندگان، حمايت از آن‌ها در مقابل توليدکنندگان خارجي است.

در مورد يارانه‌ها، تقسيم‌بندي‌هاي متعددي وجود دارد. در يكي از اين تقسيم‌بندي‌ها يارانه‌ها را به يارانه باز و هدف‌مند تقسيم مي‌كنند.
يارانه باز ، براي همه خريداران يك كالا به طور يكسان اعمال مي‌شود و يارانه را متوجه بازار مي‌كند، مانند يارانه بنزين و نان. چگونگي توزيع اين يارانه مستقيماً به ميزان خريد خريدار برمي‌گردد به طوري‌كه هر كس در بازار بيشتر خريد كند، بيشتر يارانه خواهد گرفت. از اشكالات اين نوع يارانه‌ بهره‌مندي بيشتر خانوارهاي ثروتمند از آن است. البته منوط به اين كه كالاي مورد نظر كالاي معمولي يا لوكس باشد، اما اگر كالاي مورد نظر پست باشد، يارانه باز موجب تحقق هدف ما، يعني همان حمايت از اقشار فقير مي‌شود. ( كالاي پست كالايي است كه اگر فردي درآمدش افزايش يابد، از آن كالا كمتر مي‌خرد). البته در مورد پرداخت يارانه باز به مسأله جانشيني نيز بايد توجه داشته باشيم، يعني اگر به يك كالا يارانه باز دهيم ، تقاضاي آن افزايش يافته و اين افزايش در حدي خواهد بود كه جانشين كالاهاي ديگر مي‌شود.
از ديگر انواع يارانه‌ها، يارانه سرانه يا همان يارانه هدف‌مند است. كالاهاي اساسي‌اي كه به صورت كوپن عرضه مي‌شود از اين نوع يارانه‌هاست. اين نوع از يارانه، نسبت به يارانه باز از لحاظ توزيع درآمد بهتر بوده و توزيع درآمد را به نفع خانوار فقير تغيير مي‌دهد. بنابراين با اين تعاريف، يارانه هدف‌مند يارانه‌اي است كه در آن افراد فقير كاملاً شناسايي شده و يارانه تنها به آن‌ها پرداخت ‌شود.
در مجموع، يارانه و ماليات دو ابزار مهم اقتصادي هستند كه دولت‌ها بوسيله آنها در بازار دخالت مي‌نمايند. يارانه و ماليات با تغيير قيمت‌هاي نسبي متغيرهاي اقتصاد را تحت تاثير قرار مي‌دهند.

آثار منفي و مثبت پرداخت يارانه بر اقتصاد

1- از مهم‌ترين كاركردهاي يارانه در سيستم اقتصادي ، پيامدهاي خارجي مثبت آن است. اين پيامد خارجي مثبت، برخورداري فقرا (گروه هدف در پرداخت يارانه‌ها) از حداقل معيشت تعريف شده است. به عبارت ديگر، هدف ، گروه خاصي از مصرف‌كنندگان هستند كه زير خط فقر به سر مي‌برند. چراكه اگر تعداد افرادي كه سطح زندگي‌شان پايين تر از حالت متعارف و سطح استاندارد جامعه است،‌ زياد شود، آثار و پيامدهاي منفي همچون گسترده شدن فقر و افزايش بزهكاري پديد خواهد آمد. 
2- دولت‌ها از طريق تغيير قيمت نسبي كالاها و خدمات، رشد و توليد بخش‌هاي اقتصادي را تحت تأثير قرار مي‌دهند.
3-  يارانه‌ها با تحريف قيمت‌ها مانع تخصيص بهينه منابع شده و بنابراين رشد اقتصادي را كاهش خواهند داد
4- با ايجاد كسري بودجه و افزايش هزينه‌هاي اجتماعي آثار كلان بر اقتصاد ملي بر جاي مي‌گذارند. 
5- هر اندازه كه شفافيت در اقتصاد گسترش يابد و مداخله دولت در نظام قيمت‌ها كمتر شود، انحراف از سرمايه‌گذاري‌هاي مولد كاهش مي يابد. به عبارت ديگر، ‌سرمايه‌گذاري به بخش‌هاي داراي مزيت كه قابليت رقابت در بازارهاي داخلي و خارجي دارند، سوق پيدا مي‌كند. در شرايطي كه دولت، قيمت‌ها را كنترل و براي بخشي از كالاها يارانه پرداخت مي‌نمايند، سرمايه‌گذاري دچار انحراف مي‌شود. 
6- پرداخت يارانه با تاثير بر نظام قيمت‌ها بر ترجيحات مصرف‌كننده نيز اثر گذاشته و مصرف كالاهاي يارانه‌اي را افزايش مي‌دهد. از سوي ديگر، به دليل اينكه مصرف‌كننده قيمت واقعي كالاي يارانه‌اي را پرداخت نمي‌كند، مصرف بهينه آن را نيز رعايت نخواهد كرد. همين امر افزايش يارانه‌ها را موجب مي‌شود كه خود افزايش هزينه‌هاي دولت و افزايش كسري بودجه در اقتصاد را به همراه خواهد داشت.

چرايي پرداخت يارانه

‌برخي اقتصاددانان هرگونه دخالت دولت را در بازار رد مي كنند و اعتقاد دارند هرگونه دخالت دولت (مثل يارانه و ماليات) در نهايت موجب كاهش رفاه مردم جامعه مي‌شود. اما اغلب اقتصاددانان در شرايطي پرداخت ماليات را ضروري و لازم تلقي مي‌كنند. در اين جا بايد به اين پرسش پاسخ گفت كه چرا با وجود آثار منفي پيش‌گفته در مورد يارانه، همچنان در بسياري از كشورها دولت‌ها يارانه پرداخت مي‌كنند؟
در حقيقت، يارانه‌ها اغلب به عنوان ابزاري كوتاه مدت براي پوشش نارسايي‌هاي سيستم اقتصاد باز و جبران آثار نامناسب استراتژي‌هاي توسعه قلمداد مي‌شوند. يعني در برخي موارد استفاده نكردن از كالايي، آن چنان اثر جانبي منفي دارد كه دولت براي افزايش مصرف آن كالا در حد بهينه و مطلوب براي جامعه يارانه پرداخت مي‌كنند و يا اين كه استراتژي‌هايي مانند افزايش خصوصي سازي در كوتاه مدت ، موجب تشكيل گروه‌هاي آسيب پذير مي‌شود كه براي پوشش و جبران اين آثار منفي يارانه پرداخت مي شود. بديهي است كه پرداخت يارانه ابزاري است در جهت تحقق اهداف فوق، نه اينكه خود پرداخت يارانه هدف باشد.
اقتصاددانان نيز تا جايي پرداخت يارانه را پيشنهاد مي دهند كه فوايد حاصل از استفاده يارانه بر هزينه‌هاي آن پيشي گيرد. اما پرداخت يارانه در بلندمدت ، براي حل مشكلات ريشه‌اي جامعه چون بيكاري و تورم، پيشنهاد نمي‌شود. چراكه اختصاص مبالغ کلاني از بودجه دولت به يارانه‌ها نه تنها باعث از دست رفتن فرصت‌هاي مفيد و ضروري مي شود، بلکه سبب اتلاف منابع و استفاده ناکارآمد از آن‌ها نيز مي شود. براي مثال، حدود 75 درصد از 2700 تا 3000 ميليارد تومان يارانه کالاي اساسي در ايران، مربوط به يارانه نان است. اين در حالي‌ست كه ضايعات گندم به تنهايي در حدود 25 درصد است. با اين حساب هر ساله حدود يك سوم محصول اراضي مستعد کشور ( در حدود 5/1 ميليون هکتار) ضايع مي شود.

ادامه دارد...

تدوين: امير جعفرزاده
كارشناس ارشد اقتصاد توسعه دانشگاه علامه طباطبايي
خبرنگار اقتصاد توسعه‌ي سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران