ساخت و سازها در شهر تاريخي توس، از يك روند خودسرانه و دلخواهانه تبعيت كرده و تابع هيچ الگوي شهرسازي نيست. سياوش صابري ـ مدير پروژه احياي شهر تاريخي توس ـ با بيان اين مطلب در گفت‌وگويي تفصيلي با خبرنگار بخش ميراث فرهنگي ايسنا (خبرگزاري دانشجويان ايران) به توضيح درباره فعاليت‌ها و چگونگي اجراي طرح و مشكلات موجود در اين باره پرداخت و گفت: طرح احياي شهر تاريخي توس از زماني شكل گرفت كه مقام معظم رهبري از آرامگاه فردوسي بازديد كرده ، قرار بر اين شد كه به مجموعه، بهاي بيشتري داده شود. در ديدگاه اوليه، تنها آرامگاه فردوسي به عنوان قطب مركزي اين مجموعه مورد نظر بوده و بعد از بررسي‌هاي تكميلي توسط سازمان ميراث فرهنگي كشور و مجموعه پروژه مديريتي استان، طرح بزرگتري با اهداف ارزشمند و با عنوان احياي شهر تاريخي توس در نظر گرفته شد. كاري ستادي بود كه يكي از اعضاي آن سازمان ميراث فرهنگي كشور بود و از مراجع و مجاري مسوولان ذيربط مانند وزارت كشور، سازمان مديريت و برنامه‌ريزي، استانداري، مسكن و شهرسازي كمك گرفته شد. بخشي از احياي اين مجموعه كه صرفا كارهاي تخصصي مانند كاوش، گمانه‌زني، حفظ و مرمت و ... است برعهده سازمان ميراث فرهنگي است و بخشي كه مرتبط با آثار است، توسط دستگاههاي ديگر با نظارت اين نهاد انجام مي‌شود؛ تا به ايجاد يك شهر فرهنگي بيانجامد. شروع رسمي اين كار به سال 75 باز مي‌گردد؛ اما اعتبارات از سال 79 اختصاص داده شد و تا به الان مشغول كار هستيم. وي در توضيح فعاليت‌هايي كه در طول سه سال كار انجام شده است، عنوان كرد: باغ‌آرايي باغ ـ آرامگاه فردوسي يكي از آنهاست؛ آرامگاهي كه از سال 46 هيچ كار مفصلي براي ساماندهي آن انجام نشده بود و با طراحي يك باغ ايراني و اجراي مجموعه آرامگاه فردوسي، در حال حاضر گذرها و تناسبات اين باغ به باغ ايراني تبديل شده است. بخشي از مطالعات ما در خصوص اين شهر، به اجراي گمانه‌هاي باستانشناسي و كاوش در شهر برمي‌گردد كه بالغ بر 270 گمانه در شهر توس حفر شد؛ به جهت اينكه شناخت ما را از محدوده شهر تابران و خصوصيات معماري اين شهر نهفته در زير خاك بيشتر كند و اين اطلاعات به ما محدوده‌اي معماري شامل بازار، مسجد جامع و بناهايي عام‌المنفعه و تجاري را معرفي خواهد كرد. قسمتي از اين شهر هنوز كاوش نشده است كه اميدواريم در سال جاري شناختمان را درباره اين شهر تكميل كنيم. صابري اضافه كرد: مقابل بناي هارونيه، برنامه كاوش مفصلي گذارده شده و بخشهايي از يك مسجد و مدرسه كه شبستانهاي ستوندار آن آشكار شدند، از زير خاك درآمدند و اميدواريم چنانچه اعتبارات طرح كفايت كند، در سال جاري و هنگام نوروز، بتوانيم آن را به موزه روباز بقاياي شهر توس تبديل كنيم. همچنين داخل مجموعه كهندژ شهر توس كاوش مفصلي انجام شد، كه بناي ارگ درآمد و متوجه شديم دو ارگ توس مربوط به دو دوره مختلف وجود دارد؛ يكي ارگ گلي و متاخر و ديگري ارگي با مصالح چينه، خشت و آجر كه بعد از كاوشهاي باستان شناسي به‌طور كامل بناي بيروني مرمت شده است. دركناره آن زماني كه به دنبال ورودي ارگ بوديم، به ارگ ديگري برخورديم كه معماري آن منحصر به‌فرد است. در سال جاري نيز ورودي كهندژ توس مورد كاوش قرار گرفته است و مسيري براي حركت گردشگران در كهندژ تعريف كرديم؛ حتا بخشي از كار نورپردازي مجموعه هم انجام شده و اميدواريم به‌زودي بازگشايي شود. بخشي از حضار توس هم كه نقش دفاعي شهر را بازي مي‌كرده تعمير و مرمت شده و البته طرح مرمت جامع آن در دست تهيه است. مدير پروژه احياي شهر توس، به مشكل ساخت و سازهاي انجام شده در اين منطقه اشاره و تاكيد كرد: در حال حاضر بر روي عرصه اثر و درواقع، جايي كه تصور مي‌شود آثار تاريخي در اين قسمت باشد و در داخل حصار شهر، ساخت و سازها در حال انجام است. اتفاقي كه براي شهر توس افتاده، درواقع همانند ساختن ساختمان داخل حريم ميدان نقش جهان است و البته اين موضوع جديدي نيست كه امروز شروع شده باشد؛ اما به جهت تعريف مديريت واحدي كه سازمان ميراث فرهنگي اواخر سال گذشته براي پروژه داشته و آن را پرژوه‌اي بزرگ اعلام كرد و با ايجاد شدن فرصت بررسي دقيق‌تر و تمركز يافتن كارها و پيشرفت‌هاي سازمان در پروژه، سودجويان براي استفاده از اين موقعيت، شروع به ساخت و ساز، تقسيم زمين‌هاي كشاورزي و تغيير كاربري آنها كردند. وي با اشاره به اينكه به‌رغم اعلام مكرر سازمان و حتا دستگاه‌هاي استاني مبني بر خلاف قانون بودن ساخت و سازها داخل عرصه اثر ثبت شده، اين مشكل همچنان ادامه دارد، ‌گفت: به هر حال اين مشكل در همه جاي مملكت ما وجود دارد، ما هم مخالف با استفاده از موقعيت يك مكان به جهت توريستي بودن آن نيستيم؛ اما اين كار بايد براساس يك برنامه و طراحي صورت بگيرد. معتقديم هر كاري كه قرار است در هر جاي مملكت ، به خصوص در چنين مجموعه بزرگ فرهنگي صورت گيرد، به علت مركز توجه بودن آن، بايد حساب شده و براساس طرح‌هاي مصوب بوده، ديدگاه‌هاي معماري و فرهنگي بر آن حاكم باشد. به‌عبارتي، ساخت و سازها در شهر توس از يك روند خودسرانه و دلخواهانه تبعيت مي‌كند و تابع هيچ الگوي شهرسازي نيست. درحاليكه بايد به قانون احترام گذارد و ثروت ملي را فداي خواست‌هاي شخصي و يك گروه اقليت نكرد. صابري تصريح كرد: ميراث فرهنگي صرفا مجموعه خشت و گل و ديوارهاي قديمي نيست؛ بلكه ثروتي است كه تمام مردم مملكت در آن سهيم‌اند و ما ناچاريم روي منافع خود را خط بكشيم كه منافع همه مردم حفظ شود. وي در پاسخ به اين پرسش كه چرا با وجود وخيم‌تر بودن اوضاع ساخت و سازها در شهر توس نسبت به ميدان نقش جهان اصفهان، واكنش خاصي ازسوي مسؤولان در اين باره ديده نمي‌شود، اظهار داشت: مدت زيادي از شروع پروژه شهر تاريخي توس نمي‌گذرد و طبيعي است اين شهر سابقه ميدان نقش جهان را در اذهان عمومي و خواص (مسؤولان) ندارد. اما مساله قابل توجه در هر دو قضيه، وجود قانون مبتني بر ممنوع بودن ساخت و سازها در عرصه آثار تاريخي ثبت شده است. البته قبل از ثبت اثر، حق و حقوق ساخت و سازهاي انجام شده در شهر توس كاملا محترم شمرده شده و مالكان آنها حتا نسبت به تعمير آن مجاز هستند؛ اما توسعه ساخت و ساز وجود ندارد. درواقع، درست از زماني كه اجراي طرح آغاز شد، قضيه معكوس شده، احساس و ديدگاه كاسب‌كارانه به‌وجود آمده و باعث ساخت بناها در زمين‌هاي كشاورزي شد؛ غافل از اينكه زير همين زمين‌ها، آثار باستاني وجود دارد. البته غفلت در اينجا واژه مناسبي نيست؛ زيرا اين مورد چندين بار با مسؤولان مطرح شده است. مدير پروژه احياي شهر توس، اين شهر تاريخي، آرامگاه فردوسي و مجموعه تاريخي آنجا را يك اثر به‌تمام معنا ملي خواند و افزود: فردوسي يك شاعر ملي است و تمام كساني كه دغدغه حفاظت آثار تاريخي را دارند، بايد در زمينه‌هاي مختلف مشاوره‌هاي فكري و نظريات، حداقل در حمايت كتبي و لفظي، از ما حمايت كنند؛ تا اين مجموعه به سر و سامان رسيده ، ضابطه‌مند شود. وقتي قانون بر موضوع حاكم شد، رفته رفته اين طرح در يك زمان، تعريف شده و اين كار انجام مي‌شود. وي ابراز اميدواري كرد با آماده شدن ارگ توس جهت بازديد عموم، تحول بنيادي در نگرش مردم ايجاد شده ، تحول فرهنگي وسيعي صورت گيرد، و در ادامه افزود: مشكل اين است كه تا آن زمان نيز به هر حال فرصت‌ها از دست برود و حتا الان كه ساخت و سازها كناره ارگ است، كار به جايي خواهد رسيد كه احتمالا راه وارد شدن به ارگ را نداشته باشيم. طبيعي است بسترسازي فرهنگي كاري نيست كه در چند ماه انجام شود. اين كار، يك پروسه چندساله است و نمي‌توانيم منتظر اين بسترسازي باشيم؛ يا اينكه مردم يا افراد بي‌اطلاع ساختمان‌ها را بسازند و بعد بگويند اشتباه كرديم. مسؤولان بايد وارد عمل شوند و مهمتر از همه سعي كنند مشكل را حل كنند. حل اين مشكل نه در توانايي سازمان ميراث فرهنگي است و نه اين نهاد قرار است چنين كاري را انجام دهد. بحث انتقال و جابه‌جايي ساخت و سازها و تملك زمين‌ها به عهده تمام كساني است كه اعتقاد دارند اين طرح، بايد انجام شود. سازمان‌هايي نظير مسكن و شهرسازي، مديريت و برنامه‌ريزي و استانداري كه با خريد زمين‌ها كم كم حريم شهر را آزاد كنند و اين فرصتي براي ورود حتا بخش خصوصي و سرمايه‌گذاري و بهره‌برداري آنهاست. صابري درخصوص فعاليت‌هاي انجام شده در مورد برخورد با متخلفان و جلوگيري از ادامه ساخت و سازها اظهار داشت: مكاتبات عديده‌اي با مسؤولان محلي داشته‌ايم و از آنان خواسته‌ايم جلسات هماهنگي با ما داشته باشند؛ تا قضيه را برايشان تشريح كنيم؛ اما تصور مي‌كنيم لازمه اين قضيه، هوشياري و بيداري مسؤولان استاني و كشوري است و در مرحله بعد، رجوع به قانون كه بايد اجرا شود و مجموعه‌هاي محلي اجازه ندهند اين كار خودسرانه انجام شود، حمايت لازم را انجام دهند و از طرفي ارزش قضيه را بپذيرند. مهمتر اينكه در مورد آثار تاريخي فرصت براي تجربه و اشتباه كردن نداريم؛ زيرا با از بين رفتن يك اثر تاريخي، به هيچ عنوان نمي‌توان آن را احيا كرد. اگر قرار باشد در شهر توس گردشگري بيايد، مسلما به‌خاطر آثار تاريخي آن است؛ يعني ضمانت ماندگاري اين طرح، وجود آثار تاريخي آن است. سازمان ميراث فرهنگي كشور نيز با توان محدودي كه دارد، تمام تلاش خود را خواهد كرد؛ اما اين قضيه مسؤولان محلي و ملي را به‌شدت مي‌طلبد. وي افزود: از آنجا كه هدف سازمان يك هدف فرهنگي است، بنا را صرفا بر برخوردهاي قانوني نداريم و تصور مي‌كنيم بازگشايي ارگ توس بتواند حداقل جهت كامل‌تر شدن اطلاعات مسؤولان استان كمك‌كننده باشد؛ اما برآورد اين قضيه كه آيا بازگشايي ارگ توس الزاما منجر به كاهش اين روند غيرقانوني خواهد شد يا خير، برايم خيلي روشن نيست. ضمن آنكه از اغماض و چشم‌پوشي نسبت به اين روند خودسرانه وحشت دارم و اينكه شايد ميل و رغبت بيشتري نسبت به موضوع ساخت و سازها پيش بيايد. ما بارها اين موضوع را متذكر شديم، با اين اوضاع شايد شرايط ايمني درستي بر منطقه حاكم نباشد، خصوصا براي گردشگران خارجي و اميدوارم مجموعه مديريتي استان به ما كمكي كند كه هرچه زودتر اين معضل حل شود. صابري با برشمردن زمينه‌هاي مطالعاتي درباره خصوصيات شهر توس در طول يك‌سال، كه شامل شناخت و بررسي وضع موجود، شرايط جغرافيايي طبيعي و زيست‌محيطي منطقه، اوضاع اقتصادي و تحولات آنها در منطقه، اوضاع جمعيتي و اجتماعي، اوضاع فرهنگي و منطقه‌يي شهر توس، شناسايي سازمان‌ها، نهادها و اقشار داراي نفوذ اجتماعي و سياسي و بررسي طرح‌ها و برنامه‌هاي توسعه است، اذعان داشت: تمامي اين مطالعات منجر به جمع‌بندي و تجزيه و تحليل از مطالعات وضعيت موجود شد؛ تا توانستيم اين پروژه را تا به حال به انجام برسانيم. اما در مورد شكل نهايي شهر، بايد بگويم از آنجا كه ديدگاه حاكم، ديدگاهي فرهنگي است، مشاور بايد به اين نتيجه برسد كه در مورد ساخت و سازها چه بايد كرد. متاسفانه بافت روستاهاي اطراف شهر توس به هيچ وجه بافتي قديمي نيست؛ بلكه متاثر از معماري امروز با مصالح جديد و در حد امكانات روستايي است كه از نظر معماري هيچ كيفيتي ندارد و سبك آن مشابه ساخت و سازهاي بي‌قاعده شهري است. تصور نمي‌كنم امكان ساماندهي بافت موجود حداقل در وضع موجود وجود داشته باشد. ممكن است جابه‌جايي روستاها مطرح شود؛ كه در اين مورد، تصميم‌گيري به بخش دوم مطالعات با در نظر گرفتن صلاح كار و هزينه‌هاي دولت واگذار شده است. وي در پايان از تملك تدريجي زمين‌ها پس از انجام پروژه احيا خبر داد و گفت: از آنجا كه بخش اعظم اين شهر تايخي زير زمين‌هاي شهر فعلي واقع است، براساس تملك‌ها كاوش‌ها انجام خواهد شد؛ تا به شناخت كاملي از شهر و ژئوفيزيك آن دست يابيم. اين امر نافي اين مطلب نيست كه بخش‌هاي كاوش شده فعلي به صورت موزه روباز در اختيار مردم جهت بازديد قرار داده نشود. شهر توس به لحاظ كيفيت و موقعيت، محدوده‌اي است بالغ بر 350 هكتار كه در يك حصار حدود هفت كيلومتري كه هنوز بقاياي آن موجود است، از زمين‌هاي اطراف خود متمايز شده است. توس پيش از اين در چهار بخش تابران، رادكان طرقبه و نوغان مشهد تعريف مي‌شده؛ اما توس امروزي همان تابران است. تابران در قرن‌هاي 5 و 6 و اوايل دوره ايلخاني دوره آباداني خود را داشته و بزرگاني همچون فردوسي، خواجه نصيرالدين توسي، خواجه نظام‌الملك و دقيقي در حوزه ادبيات حكمت و سياست از اين منطقه برخاسته‌اند. بخش اندكي از شهر تابران در اثر كاوش‌هاي باستان‌شناسي بيرون آمده و بقيه زير زمين‌هاي شهر گسترده است. آرامگاه فردوسي و مجموعه آن، موزه توس، بقاياي دروازه رزان و عمارت معظم هارونيه ـ بنايي متعلق به دوره ايلخاني ـ ازجمله جاذبه‌هاي تاريخي اين شهر هستند. مجموعه كهندژ در محدوده شهر توس هم از ديگر بناهاست كه از سال 79 سازمان ميراث فرهنگي كشور كار كاوش، بازپيرايي و حفاظت آن را در دستور كار قرار داد. داخل اين مجموعه نيز عمار ارگ (محل ملاقات حاكم با ميهمانان) قرار دارد. عمارت منحصر به فرد آجري با پلان مدور در غرب كهندژ نيز كشف شده كه كاربري آن هنوز روشن نيست. به فاصله اندكي از شهر توس، ارزش‌هاي فرهنگي ـ تاريخي ديگري كه نقش به‌سزايي در جذب گردشگر در منطقه خواهد داشت، وجود دارد؛ روستاي تاريخي پاژ (محل تولد فردوسي)، برج آهنگان، منطقه اسطوره‌يي چشمه گيلاس و كاروانسراها. صابري در پايان گفت‌وگو با ايسنا گفت: توس به علت موقعيت خوبي كه از نظر نزديكي با كلان شهر مذهبي مشهد دارد، مي‌تواند گردشگران بسياري را به خود جذب كند. با اجراي پروژه احيا شهر توس، علاوه بر آثار تاريخي موجود، فرصت و محلي براي ايجاد مجموعه‌ها بناهايي به عنوان منبع توليدات فرهنگي و هنري به‌وجود مي‌آيد؛ همانند مركز فردوسي‌شناسي، دانشگاه ادبيات فارسي، بازارچه سنتي توليد محصولات صنايع دستي و محلي جهت برگزاري جشنواره‌هاي موسيقي مقامي. انتهاي پيام