سعدالسلطنه نام کاروانسرایی سرپوشیده در قزوین است که در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه ساخته شده است. اثر تاریخی بی‌نظیری که برخی‌ها از آن به عنوان سرای سعدیه یا سرای سعادت نیز یاد می‌کنند.

وسعت سرای سعدیه، حدوداً ۶/۲ هکتار است که در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار توسط حاکم وقت قزوین، سعدالسلطنه ساخته شد. سرای سعدالسلطنه در تاریخ ۱۱ مرداد سال ۱۳۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

داستان ساخت سرای سعدالسلطنه

اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار بود، درست در سال ۱۳۱۰ فردی به نام «محمدباقرخان سعدالسلطنه اصفهانی» به‌عنوان حاکم شهر قزوین منصوب شده بود. در آن زمان قزوین به عنوان یکی از شریان‌های اصلی جهت مراودات اقتصادی ایران با کشورهایی چون روسیه و دولت عثمانی، از جمله شهرهای مهم شناخته می‌شد که محل گذار تاجران بزرگ بود بنابراین محمد باقرخان سعدالسلطنه تصمیم گرفت قزوین را به محلی برای اقامت تجار تبدیل کند همین موضوع سبب شد که کاروانسرایی با ۴۰۰ حجره در دل قزوین ساخته شود.

کاروانسرای سعدالسلطنه با همکاری معماران اصفهانی و معماران قزوینی در سال ۱۳۱۲ ساخته و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. گفته می‌شود که این کاروانسرا تا قبل از جنگ جهانی اول کاربری تجاری و بازرگانی داشته و پل ارتباطی بازرگانی بین اروپا و آسیا بود. اما با تغییرات سیاسی حکومت روسیه، کاروانسرای سعدالسلطنه نیز موقعیت خود را از دست داد. حجره‌هایی از این بنا بدون کاربری ‌شد و حکم انبار را گرفت و قسمتی از بنا به کارخانه تولید کشمش و آرد سلامت و قسمت دیگری از بنا به کارگاه‌های تولید کفش و فرش بافی تبدیل شد.

این روال برای سعد السلطنه تا سال ۱۳۷۷ ادامه داشت و تقریباً می‌توان گفت که این بنای تاریخی به صورت متروک باقی مانده بود تا اینکه، رئیس سازمان میراث فرهنگی وقت با تمرکز بر احیای این بنا، اقدام به خرید حجره‌های آن از بخش خصوصی و وراث کرد و مرمت و بازسازی آن را به مجموعه سازمان نوسازی و بهسازی شهر قزوین سپرد و اینگونه شد که سعدالسلطنه به عنوان فخر قزوین در حوزه گردشگری بنایی شناخته‌شده و سالانه میزبان هزاران گردشگر از سراسر دنیا است.

کاروانسرای سعدالسلطنه قزوین در سال ۱۳۱۶ به عنوان بخشی از مجموعه بازار قزوین در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. اما در تاریخ ۱۳۷۷/۱۱/۵ این بنا به‌صورت مستقل با نام «کاروانسرای سعدالسلطنه» در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

جزئیات معماری کاروانسرای سعدالسلطنه

به گزارش ایسنا، کاروانسرای سعدالسلطنه، همچون سایر کاروانسراهای اصیل ایرانی دارای بناهایی تودرتو با تزئینات و آجرکاری خاص است. این بنا چندین ورودی، حیاط بزرگ، حجره‌های متعدد، دالان‌های طولانی، هشتی‌های جذاب دارد.

برای دسترسی به ورودی اصلی کاروانسرای سعدالسلطنه باید میدان آزادی را پشت سر بگذاریم و وارد خیابان امام خمینی (ره) بشویم. ورودی این بنا دارای یک هشتی و در نهایت حیاط اصلی است. سقف ورودی اصلی فاقد نورگیر بوده و به‌صورت مدور ساخته شده است.

این بنای ارزنده، همچون سایر بازارهایی است که به سبک ایرانی ساخته شده است. سرای سعدالسلطنه هفت حیاط به نام‌های بهشتیان، نگارالسلطنه، سعدالسلطنه، سعدیه، قهرمانی، شترخان و حیاط خدمات را در خود جای داده است.

همچنین این کاروانسرا از یک چهارسوق برخوردار است که از تقاطع دو راسته پرتردد ایجاد شده و بر فراز آن یک گنبد بزرگی کاشی‌کاری به صورت عرقچین رخ نشان می‌دهد. 

کاشی‌کاری سعدالسلطنه دارای رنگی خاص است. کاشی کاری لوزی زرد رنگ با حاشیه سرمه‌ای که جلای ویژه‌ای به این بنای تاریخی داده است. همچنین در چهار طرف گنبد، چهار نیم‌گنبد وجود دارند که باعث بزرگ‌تر دیده‌شدن فضا می‌شوند. در داخل فضای گنبد یک کتیبه شامل اطلاعات اتمام ساخت کاروانسرا مربوط به سال ۱۳۱۲ هجری قمری، یک کتیبه حاوی نام معماران بنا و یک کتیبه‌ دیگر شامل عبارت «سنه یونت ایل» به معنی «سال اسب» وجود دارد.

چهارسوق از طریق یک هشتی کوچک در بخش شمالی، مخاطب را به حیاط اصلی متصل می‌کند. در بخش جنوبی چهارسوق هم یک هشتی دیگر وجود دارد که به دالان‌های انتهایی جنوب کاروانسرا و حیاط کوچکی به مساحت ۳۱۳ مترمربع منتهی می‌شود. بخشی از این حیاط شامل فضای باز بوده و بخشی از آن نیز شامل حجره‌هایی کوچک است. در بخش غربی چهارسوق، دالان قیصریه دیده می‌شود که به راسته وزیر نیز متصل می‌شود.

جالب است که بدانید، در سرای سعدالسلطنه چندین حمام، سرا، تیمچه، شترخان، راسته، مسجد، آب‌انبار وجود دارد. سرا یا راسته قیصریه، سرای وزیر، سرای سعدیه، گرمابه رضوی و مسجد حاج ملا آقا و شترخان از جمله مهم‌ترین بخش‌های کاروانسرای سعدالسلطنه به شمار می‌روند که به صورت پیوسته و در امتداد یکدیگر قرار گرفته‌اند.

معرفی حیاط‌های سعدالسلطنه

حیاط سعدالسلطنه: وسعت این حیاط به ۳,۰۷۳ متر مربع می‌رسد. ۳۲ حجره‌ یک طبقه در چهار طرف این حیاط قرار دارند که همه آن‌ها روی سکوهایی با ارتفاع یک متر از کف حیاط ساخته شده‌اند. زیر سکوها، پنجره‌های کوچکی تعبیه شده است تا هوا بین سکوها در گردش باشد و از ایجاد رطوبت در حجره‌ها جلوگیری شود. حجره‌ها دو بخش ایوانچه و پستو دارند. پستو فضای کوچک پشت حجره برای اجناس اضافی و شبیه به انبار است. ایوانچه‌های حجره‌های این کاروانسرا با تزیینات کاشی‌کاری و سقف رسمی‌بندی خودنمایی می‌کند. کاروان‌ها به این حیاط می‌آمدند و از آب شرب حوض استفاده می‌کردند. کف ایوان‌ها و راهروهای جلوی حجره‌ها سنگ‌فرش شده و در تقاطع ضلع‌های چهارگانه حجره، دو گوشه ایجاد شده است.

حیاط نگارالسلطنه: این حیاط نیز دارای دو حجره و دو انبار بسیار بزرگ است و درب آن از سمت غرب به راسته وزیر باز می‌شود. در گذشته حیاط نگارالسلطنه جایی بود که کاروان‌ها بار خود را در آن می‌گذاشتند و محل را ترک می‌کردند. کسی حق اتراق در این مکان را نداشت و افراد باید شب را در مکانی دیگر می گذراندند.

حیاط شترخان: حیاط شترخان یکی از حیاط‌های کاروانسرای سعدالسلطنه است که با وسعتی معادل ۴,۳۷۸ متر مربع رخ‌نمایی می‌کند. این حیاط نیز محل ورود کاروان‌ها بوده است. در ضلع شمالی این حیاط فضای بزرگی با بیش از ۱۰۰ ستون موسوم به بارانداز اصلی وجود دارد که کاروان‌ها در هوای نامساعد، بارهای خود  را در آن تخلیه می‌کردند. این فضا به‌عنوان اصطبل نیز به کار می‌رفت و حلقه‌هایی برای بستن افسار اسب‌ها بر ستون‌ها تعبیه‌ شده بود. در طرف دیگر آن حیاط کوچکی قرار دارد که تأمین نور و تهویه هوای بارانداز را انجام می‌داد.

حیاط قهرمانی: در سمت شرق شترخان، حیاط قهرمانی با وسعت ۱,۸۶۰ متر مربع دیده می‌شود. حجره‌های این حیاط نیز در همکف قرار گرفته‌اند. حیاط قهرمانی تنها فضای کاروان‌سرا است که راه مستقیم به بیرون از مجموعه ندارد. دورتادور حیاط را حجره‌ها در بر گرفته‌اند و یک انباری در گوشه جنوب شرقی آن تعبیه شده است.

حیاط سعدیه: حیاط سعدیه یکی دیگر از حیاط‌های این کاروانسرای نفیس و میراثی قزوین است. این حیاط از شرق به حیاط سعدالسلطنه راه دارد و زیباترین حیاط این کاروانسرا است. حیاط سعدیه دارای دو ایوان مزین به آجرکاری و کاشی‌کاری‌های نفیس و زیبا است.

در ضلع شمال شرقی حیاط راهرویی با سقف گنبددار به چشم می‌خورد که گنبد بزرگی در وسط و دو سقف عرقچین (مدور) کوچک‌تر دارد. این بخش دارای ارسی‌های زیبایی است و سقف آن شامل تزئینات آجرکاری و کاشی‌کاری به‌صورت اشکال هندسی است. در ورودی حیاط سعدیه چوبی است و روکش فلزی و گل‌میخ‌های تزیینی دارد که به خودی خود برای بسیاری از گردشگران جذاب است همین جزئیات در تزئینات این حیاط باعث شده تا نسبت به سایر حیاط‌های سعدالسلطنه متفاوت باشد.

۱۰ حجره دو طبقه و گرمابه سعدیه در شمال شرقی این حیاط قرار گرفته است. این گرمابه دارای راهرویی ۳۰ متری در زیر حجره‌ها است. این راهرو طاق‌آهنگ دارد و در نهایت به سربینه می‌رسد. گرم‌خانه مربعی‌شکل و گنبددار حمام در جنوب سربینه واقع شده است و دو فضا در شرق و غرب آن وجود دارد که در کنار هم فضای مستطیلی‌شکلی را تشکیل می‌دهند.

حیاط بهشتیان: بهشتیان نام سرایی در شمال غربی مجموعه است که ورود به آن از سمت شمال سرا و خیابان اصلی و همین طور از سمت شرق سرا و بازارچه سعدالسلطنه امکان دارد. سرای بهشتیان از دو تالار بزرگ، دو رواق و هشت حجره تشکیل شده است. دورتادور حیاط بهشتیان، حجره‌هایی در طبقه همکف وجود دارد. آب‌انباری نیز در داخل این حیاط به چشم می‌خورد.

معرفی بخش‌های دیگر بنای سعدالسلطنه

موزه شاهنامه، اسطوره‌ها و مردم‌شناسی از بخش‌های سرای سعدالسلطنه هستند که تمامی آثار هنری آن از جنس گل رس ساخته‌ شده‌اند و شامل اسطوره‌ها، قهرمانان ملی ایران و داستان‌های کتاب ارزشمند شاهنامه نظیر وداع زال با سیمرغ، تولد رستم، نبرد رستم و اژدها، رستم و اسفندیار، شیرین و فرهاد، کاوه آهنگر، بیژن و منیژه است. این موزه به‌عنوان موزه آثار سفالین استاد «رضا ازی محمدی» شهره دارد.

موزه دکتر علی‌اکبر صالحی، یکی دیگر از موزه‌های این کاروانسرای نفیس است. آثار این موزه شامل هدایای دکتر صالحی در دوره وزارت امور خارجه است که از شخصیت‌های بین‌المللی دریافت کرده است. در این موزه ۱۵۶ اثر شامل شمشیر ذوالفقار، صنایع دستی، نشان و مدال‌های ارزشمند، تابلوهای نقاشی و تابلو فرش، ساعت و لوازم زینتی از ۵۰ کشور جهان وجود دارد.

سرای سعدالسلطنه کجاست؟

خیابان نادری جنوبی، خیابان امام خمینی(ره)، کاروانسرای سعدالسلطنه (محله‌ بازار)

به گزارش ایسنا، در روزهای آینده به صورت مفصل به معرفی سایر آثار تاریخی استان قزوین،برخی از مشاهیر قزوینی می‌پردازیم.

انتهای پیام