قم، به عنوان یک شهر با تاریخ غنی، شاهد تحولات و وقایع بسیاری بوده است که در گذر زمان اثرات عمیقی بر ساختار اجتماعی، فرهنگی و معماری آن گذاشته است. در بافت شهری قدیم قم، خانه‌هایی وجود دارند که هر یک به نوعی نمایانگر فرایندهای تاریخی و اجتماعی این شهر هستند. این خانه‌ها نه تنها بناهایی از جنس دیوار و سقف، بلکه حامل داستان‌هایی از روزگاران گذشته‌اند که هنوز در دل ساختارهای معماری آن‌ها نهفته است.

خبرگزاری ایسنا در نظر دارد در ایام نوروز به بررسی ابعاد مختلف این خانه‌های تاریخی بپردازد. از منظر معماری، سبک زندگی ساکنان و چالش‌های نگهداری و حفاظت از این آثار فرهنگی. همچنین نگاهی خواهیم داشت به چگونگی تأثیر این خانه‌ها بر جامعه سنتی قم و نقش آن‌ها در شکل‌گیری هویت فرهنگی این منطقه.

علی اکبر غلامی تابش، پژوهشگر و نویسنده کتاب «ابنیه سنتی قم» در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: یکی از مسائل مهم در خصوص خانه‌های تاریخی قم بررسی دلایل انقراض آن‌ها است؛ چرا که بسیاری از این خانه‌ها به مرور زمان دچار آسیب شده‌ و به تخریب و ویرانی سپرده شده‌اند. این در حالی است که نیاز به حفاظت و نگهداری این میراث فرهنگی بیش از پیش احساس می‌شود.

تخریب و نابودی خانه‌های تاریخی

وی توسعه شهری و نوسازی بی‌رویه یکی از علل ویرانی خانه‌های تاریخی دانست و گفت: گسترش شهرنشینی و نیاز به مسکن جدید باعث تخریب بسیاری از خانه‌های قدیمی شده است؛ از طرفی پروژه‌های عمرانی، تعریض خیابان‌ها و ساخت‌وسازهای جدید، بسیاری از بناهای ارزشمند را از بین برده‌اند.

این پژوهشگر بی‌توجهی به ارزش تاریخی و فرهنگی را مورد توجه قرار داد و ادامه داد: عدم آگاهی عمومی و مسئولان نسبت به اهمیت معماری سنتی، باعث شده است که این خانه‌ها تخریب شوند، همچنین نبود برنامه‌های جامع برای حفاظت از این بناها، منجر به فراموشی و نابودی تدریجی آن‌ها شده است.

وی مشکلات اقتصادی و هزینه‌های بالای نگهداری، تغییر سبک زندگی و کاربری خانه‌ها، نبود قوانین محکم و نظارت کافی، بلایای طبیعی و فرسایش تدریجی و تخریب عمدی و تغییر کاربری غیرمجاز را از دیگر علل تخریب خانه‌های تاریخی عنوان کرد و افزود: ضعف قوانین حفاظتی و عدم اجرای درست آن‌ها، یکی از دلایل مهم تخریب خانه‌های تاریخی است، حتی خانه‌هایی که در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند، گاهی مورد بی‌توجهی قرار گرفته و تخریب می‌شوند.

غلامی با اشاره به مهاجرت از مناطق قدیمی و متروکه شدن بناها، بیان کرد: بسیاری از ساکنان خانه‌های قدیمی به دلیل نبود امکانات، محله‌های قدیمی را ترک کرده و این خانه‌ها متروکه شده‌اند، خانه‌های متروکه به تدریج تخریب شده یا مورد سوءاستفاده قرار گرفته‌اند.

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: خانه‌های تاریخی قم بخشی از هویت و فرهنگ این سرزمین هستند. برای جلوگیری از نابودی آن‌ها، نیاز به آگاهی عمومی، حمایت دولتی، قوانین محکم و برنامه‌های جامع حفاظتی داریم.

معماری خانه‌های قدیمی قم

وی ادامه داد: معماری خانه‌های قدیمی قم، از دل تاریخ و اقلیم این منطقه به‌وجود آمده است. در این خانه‌ها، طراحی دقیق و هماهنگ با محیط طبیعی و فرهنگی منطقه به وضوح دیده می‌شود. در معماری سنتی قم، این خانه‌ها با ویژگی‌هایی همچون حیاط‌های مرکزی، ایوان‌های بلند، و دیوارهای ضخیم طراحی می‌شدند تا علاوه بر زیبا بودن، نیازهای روزمره ساکنان خود را نیز تأمین کنند. این بناها به‌گونه‌ای ساخته شده‌اند که نه تنها در تابستان از گرما محافظت کنند، بلکه در زمستان نیز در برابر سرما مقاوم باشند.

غلامی تابش یادآور شد: یکی از ویژگی‌های بارز معماری خانه‌های قم، استفاده از مصالح بوم آورد نظیر آجر، گچ و کمی چوب است که در طول زمان تغییرات کمی داشته‌اند و تا حد زیادی اصالت خود را حفظ کرده‌اند. این مواد، علاوه بر ایجاد ظاهری دلنشین، در مقاومت بنا در برابر شرایط جوی و تغییرات اقلیمی منطقه نیز نقش به‌سزایی دارند. برای مثال، در تابستان‌ها، حیاط‌های مرکزی خانه‌ها به‌عنوان فضایی برای خنک شدن و استراحت ساکنان استفاده می‌شد و در زمستان‌ها، ساختار این خانه‌ها به گونه‌ای طراحی می‌شد که گرمای داخل را حفظ کند.

خانه تاریخی زند

این پژوهشگر، در ادامه به معرفی خانه تاریخی زند پرداخت و گفت: این خانه در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در اختیار میراث فرهنگی استان قم قرار گرفت و در خیابان انقلاب کوچه ۱۷ پلاک ۴۶ قرار دارد.

وی افزود: با توجه به فرم و مصالح به کار رفته ساختمان متعلق به اواخر قاجار یعنی حدود ۱۳۰ سال پیش است و ورودی بنا شامل سر در کوتاه با نمای روکار آجری و بندکشی است که در قسمت پیشانی، اشکال هندسی و تزیینات نازک کاری دارد و از طریق دالانی در جبهه جنوبی به حیاط مرکزی (میانسرا) ارتباط می‌یابد.

غلامی تابش ادامه داد: عمارت حاج علی‌خان زند شامل سه بخش است، شاه نشین تابستانی با بادگیر منفرد که به زیرزمین راه دارد و در جبهه شرقی واقع است و قسمت دوم شاه نشین زمستانی که فضای بیشتری را در بر می‌گیرد و در جبهه شمال واقع شده و بخش سوم، مخصوص خدمه است که در جبهه غربی جای دارد.

وی با اشاره به اینکه کل مساحت بنا ۴۰۰ متر مربع است که ۳۲۰ آن زیربنای مفید است، افزود: این بنا دارای ستون‌های سنگی با سرستون تزئینی در ایوان شمالی و شرقی و آجر کاری در درهای چوبی است. نقوش درهای چوبی، بادگیر منفرد، سرستون‌ها، پایه ستون‌ها و نیز لب چینی بام و بادگیر از جمله عناصر تزئینی خانه حاج علی‌خان زند محسوب می‌شود.

این پژوهشگر اظهار کرد: خانه حاج قلی خان در قسمت غربی خانه حاج علی‌خان زند واقع شده است. این خانه تاریخی قبلا بخشی از اداره میراث فرهنگی قم بوده ولی در حال حاضر محل احداث موزه قم شده است.

وی تصریح کرد: بنای این عمارت از اواخر دوره قاجار به جای مانده اما اتاق‌ها و فضاهای جنوبی که قدیمی ترین بخش بنا است، قدمتی بیش از ۱۲۰ سال دارند. دو بادگیر و ستون‌های سنگی ایوان‌های شمالی و شرقی و پنج درهای چوب گردو از خصوصیات بارز بنا به شمار می‌رود.

انتهای پیام