این بخشی از صحبت‌های پیش‌رو در گزارش پیش‌رو است که روایتی از جایگاه شبکه‌های اجتماعی و بستر مجازی در روابط روزمرۀ افراد محسوب می‌شود. انکارشدنی نیست که اکنون در زندگی‌ روزمزه، در روابط دوستانه و کاری و خانوادگی تا چه میزان به شبکه‌های مجازی وابسته شده‌ایم. با این حال، به‌ نظر می‌آید که علی‌رغم این استفادۀ گسترده، ماهیت شبکه‌های اجتماعی و بایدها و نبایدهای رفتاری در آن برایمان پرابهام است. گواه این مدعا نیز دلخوری‌ها و سوءتفاهم‌هایی است که هر روزه بین افراد شاهدیم. آنچه در ادامه تقدیم می‌شود، گفت‌وگوی ایسنا با مردم، جامعه‌شناسان و کارشناسان حوزۀ رسانه و ارتباطات با تأمل در موضوع موردبحث است.

دوستی و احساسات ما در شبکه‌های اجتماعی هم معنا پیدا می‌کند

علیرضا فرهنگیه و در حوزۀ رسانه فعالیت دارد، از او می‌پرسم: «اگه کسی پیامتون رو ببینه و جواب نده یا اگه خانواده و اقوامتون توی شبکه‌های اجتماعی مثلاً اینستاگرام شما رو لایک نکنن یا استوری‌هاتون رو نبینن، واسه‌تون معنی خاصی داره یا براتون آزاردهنده هست؟»

او توضیح می‌دهد: «این‌جور موقع‌ها آدمش برای من مهمه. آدمی که پیام‌ها و احساسات من رو توی شبکه‌های اجتماعی نادیده می‌گیره، هرچی بهم نزدیک‌تر باشه و هرچی بیشتر دوستش داشته باشم، برام آزاردهنده‌تره. خب الان شبکه‌های اجتماعی بخش مهمی از زندگی همۀ ما شده. من هم توی این شبکه‌ها هستم و مخصوصاً به روابطم با خانواده و دوستای صمیمی‌م یا اقوام نزدیکم اهمیت می‌دم، وگرنه آدم از غریبه که دلخور نمی‌شه!»

اگر در شبکه‌های اجتماعی بی‌احترامی ببینیم، قطع ارتباط می‌کنم

شقایق گرافیک می‌خواند و بهش می‌گویم: «تو نقاشی‌ها و عکس‌هات رو توی شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌ذاری و کانال تلگرامی هم داری که اونجا دربارۀ برخی روزمره‌هات می‌نویسی، چقدر روابط با آدما با خونوادت توی این محیط‌ها واسه‌ت مهمه؟»

وی این‌طور جواب می‌دهد؛ «من تا دو سال پیش فقط دلم می‌خواست توی شبکه‌های اجتماعی با دوست و خانواده در ارتباط باشم، ولی تازگی خیلی دوست دارم توی جمع باشم و حس و خاطرات واقعی از آدما واسه خودم بسازم. من به احترام متقابل توی شبکه‌های اجتماعی خیلی اهمیت می‌دم و بارها روابطم رو با افرادی که تو این محیط‌ها بهم بی‌احترامی کردن، قطع کردم.»

بعد می‌پرسم: «اگه کسی پیامت رو ببینه در تلگرام یا هرجای دیگه، ولی جوابت رو نده، ناراحت می‌شی؟»   

شقایق توضیح می‌دهد: «بعضی وقتا، مخصوصاً وقتی کار ضروری دارم، ناراحت می‌شم. ولی خب اگه موقعیت اون طرف رو بدونم ناراحتی‌م منتفیه! فقط این نیست. توی شبکه‌های اجتماعی هنوز جای کار داریم! یکی از چیزایی که من رو ناراحت می‌کنه اینه که برخی آقایون سرخود ایموجی بوسه و قلب ردیف می‌کنن! این یه بی‌فرهنگیه به‌نظرم!»

همسرم نباید پیام‌های شخصی ما را برای دیگران بفرستد!

رامین دانشجو و متأهله و از او می‌پرسم: «اگه همسر یا دوستتون پیام‌های شخصی‌تون رو از پیام‌رسان‌ بفرسته واسه یه نفر دیگه یا اسکرین‌شات بفرسته، ناراحت می‌شی؟»

او می‌گوید: «این کار رو یه جور تجاوز به احساسات و روانم می‌دونم! این رفتارها توی ذهن من می‌مونه و بخشیدنشون حتی اگه همسرم باشه، واسه‌م سخته. البته که یه روز می‌بخشم! ولی پیامی که من برای همسرم فرستادم، یعنی برای همسرم فرستادم! نه برای آدمای دیگه!»

فریدون و مرضیه هر دو کلاس‌های مجازی برگزار می‌کنند، می‌پرسم: «شاگرداتون چقدر به رعایت ادب و احترام و مطالبی که می‌فرستن توی گروه‌های مجازی یا سر کلاس آنلاین اهمیت می‌دن؟» اول فریدون می‌گوید: «ممکنه توی یه جامعه افراد پشت نقاب زندگی کنن! شبکه‌های اجتماعی گاهی یه فرصته که این نقاب برداشته بشه! به همین خاطره که گاهی رفتار آدما پر از تناقص می‌شه.»

هر پیام و لینکی را نباید در گروه‌های مجازی فرستاد!

او ادامه می‌دهد: «حتی توی شبکه‌های اجتماعی بنا به اقتضائات ممکنه رفتارهای مختلفی داشته باشن آدما. متأسفانه بستر فضای مجازی برای بعضی افراد یه فرصتی شده که هرجور دلشون می‌خواد رفتار کنن. توی گروه‌های مجازی آموزشی، کاری یا خانوادگی هم ممکنه آدما از سر نادانی یا ناآگاهی برخی رفتارها نشون بدن، به هم بی‌احترامی کنن و اصلاً فکر نمی‌کنن دارن چی می‌گن یا حتی سکوت کنن!»

مرضیه می‌گوید: «انگار توی شبکه‌های اجتماعی آدما حواس‌پرت‌تر می‌شن! یه پوستر می‌ذارم که اطلاعات کامل کلاس توش هست، ولی ده بار بهم پیام می‌دن و سؤالاتی می‌پرسن که واضحه! فکر می‌کنن گوشی دستشونه هرکاری دلشون خواست باید کنن. خب من دوست دارم گروه‌های مجازی کلاسم فرصتی واسه بحث دربارۀ کلاس‌های خودم و اهداف گروه باشه، اما متأسفانه لینک‌ها و تبلیغات بی‌ربطی می‌فرستن که اصلاً با محیط آموزشی ما نسبتی نداره.»

جای خالی کنش غیرکلامی در شبکه‌های اجتماعی

محسن گودرزی، عضو هیئت‌علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه اصفهان به خبرنگار ایسنا گفت: ابتدا باید بدانیم که مصادیق احترام‌گذاشتن در شبکه‌های اجتماعی چیست. وقتی معنای احترام به یکدیگر را در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی درک می‎‌کنیم که ماهیت و چیستی این قبیل رسانه‌ها را بشناسیم. تردیدی نیست که روابط اجتماعی در محیط‌های واقعی یا غیرمجازی به‌علت نوع کنش‌ها، تعاملات انسانی و رفت‌وبرگشت‌ها متفاوت از ارتباطات فضای مجازی است. درواقع، می‌توان گفت که دنیای واقعی ارتباطی‌تر از جهان مجازی به حساب می‌آید.

او سپس این‌گونه تبیین کرد: صاحب‌نظران علوم ارتباطات نقش روابط چهره‌به‌چهره و غیرکلامی را در پیدایی و شکل‌دادن به «معنا» بسیار مؤثر می‌دانند. بنابراین، شما ممکن است در دیدار با یک نفر در فضای واقعی حتی سلام و احوال‌پرسی کنید، اما موجب رنجش او بشوید. در اینجا، ظاهر امر محترمانه بوده، اما لحن یا فرامتن (paratext) آن دوستانه نبوده است. بنابراین، گاهی طرف مقابل در دنیای واقعی نه‌تنها معنای مثبتی از سلام ما دریافت نمی‌کند، بلکه حتی ممکن است آن را خصمانه بداند.

این جامعه‌شناس حوزۀ رسانه با نظر به تأثیرگذاری امر غیرکلامی توضیح داد: لحن و زبان بدن در روابط اجتماعی ما نقشی بسیار تعیین‌کننده دارند. این اهمیت تا جایی است که برخی صاحب‌نظران عامل اصلی معنا را کنش غیرکلامی می‌دانند. این همان مسئله‌ای است که نبود آن در ارتباطات شبکه‌های اجتماعی کاملاً احساس می‌شود. بنابراین، نفس روابط در فضای مجازی کاملاً متفاوت از محیط‌های واقعی است.

اگر کسی پیام ما را در شبکه‌های اجتماعی دید و پاسخ نداد، باید دلخور شویم؟!

عضو هیئت‌علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه اصفهان با تأمل در روابط فضای مجازی اظهار کرد: وقتی در فضای مجازی صدا و تصویر رد و بدل نشود، این متن است که در رابطۀ دو طرف نقش اصلی را به عهده دارد. این متن باید به‌تنهایی وظیفۀ زبان بدن را انجام دهد و نقش لحن یا فرامتن را هم ایفا کند.

گودرزی سپس تأکید کرد: بنا بر آنچه گذشت، باید دقت کرد معنای برساخته در ارتباطات فضای مجازی می‌تواند کاملاً متفاوت از دنیای واقعی باشد، یعنی چه از نظر خوانش معنا و چه انتقال معنا این تفاوت‌ها پدیدار می‌شود. بنابراین، وقتی یک پیام می‌فرستیم و طرف مقابل در لحظه آن را می‌بیند، اما پاسخی نمی‌دهد، نباید برای من و شما آزاردهنده باشد. نباید این‌گونه تفسیر کنیم‌ که دوستی‌مان خدشه‌دار شده یا طرف مقابل ما را نادیده گرفته است. چون ما اصلاً موقعیت مکانی و وضعیت او را نمی‌دانیم. همچنین از بسیاری معناها که با زبان بدن آشکار می‌شوند، در این‌گونه روابط محرومیم.

او سپس با نظر به بحث شناخت در فضای مجازی خاطرنشان کرد: خیلی از افراد وقتی در موقعیت فضای مجازی قرار می‌گیرند، از نظر شناختی پس‌رفت می‌کنند. به این معنا که آن کنش دوستانۀ طبیعی در ارتباطات غیرمجازی را نمی‌توانند از خودشان بروز بدهند. اگر ما از عمق ماهیت کنش‌ها در فضای مجازی آگاه باشیم، احتمالاً درکمان هم از چنین محیط‌هایی بیشتر می‌شود و پی می‌بریم که چرا برخی تعاملات می‌تواند معناهای منفی برای ما داشته باشد.

علت اصلی سوءتعبیرها در روابط شبکه‌های اجتماعی چیست؟

این جامعه‌شناس حوزۀ رسانه ادامه داد: نه‌فقط دیده‌شدن پیام و جواب‌نگرفتن، بلکه خیلی از رفتارهایی که در بستر شبکه‌های اجتماعی ممکن است برای ما آزاردهنده باشد، برآمده از شناخت ناکافی است. اینکه پدر و مادر، فرزندم یا دوستم، پُست مرا لایک نکرده یا استوری‌ مرا ندیده است، نباید باعث سوءتعبیرها شود.

عضو هیئت‌علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه اصفهان سپس توضیح داد: اینکه ما نمی‌توانیم بین جهان واقعی و دنیای مجازی تفکیک قائل شویم، اصلی‌ترین علت این‌گونه سوءتعبیرها به حساب می‌آید. دنیای مجازی ما از برخی جنبه‌ها چنان جای واقعیت را گرفته که انگار خود واقعیت شده است. ما باید بدانیم که یک فضا و ارتباطات واقعی وجود دارد که روابط غیرکلامی در آن تأثیرات عمیقی می‌گذارد. همچنین باید به این درک برسیم که گونه‌ای از روابط مجازی‌ و واسطه‌گر هم در زندگی ما شکل گرفته است که امروزه نقشی برجسته به عهده دارد.

گودرزی با تأکید بر اهمیت شناخت و تفکیک دو بستر واقعی و مجازی تصریح کرد: دنیای واقعی و دنیای مجازی کاملاً متفاوت از هم هستند؛ بنابراین ما نباید آنچه تحققش فقط در دنیای واقعی ممکن است، در دنیای مجازی جست‌وجو کنیم. آن دنیایی که ما در آن زندگی می‌کنیم و آن لحظاتی که پدر و مادرمان، فرزندمان یا دوستمان در کنارمان هستند، همان دنیای واقعی است. اگر از منظر معرفت‌شناختی، درک، کنش‌ها و آیین‌های زیست روزمره بتوانیم بین دنیای واقعی و مجازی تمایز قائل شویم، آن‌وقت زندگی ما بسیار راحت‌تر می‌شود.

نبود کنش چهره‌به‌چهره چه تأثیری در کنش‌های فضای مجازی دارد؟

او با نظر به ماهیت و ذات فضای مجازی گفت: ماهیت فضای مجازی بر هر رویدادی که در بستر آن رخ می‌دهد، اثرگذار است و ویژگی‌های خود را دارد. برای نمونه، حال‌وهوای غیررسمی‌ کلاس‌های برخط تأثیر ویژه‌ای بر مخاطب می‌گذارد. همین مسئله باعث می‌شود که پیام‌ها و صحبت‌هایی ردوبدل شود که کاملاً متفاوت از کلاس‌های حضوری است. همین که افراد کنار یکدیگر نیستند و کنش چهره‌به‌چهره ندارند، باعث شکل‌گیری کلاس‌هایی متفاوت از کلاس‌های حضوری می‌شود. همین فضای غیررسمی ازجمله عوامل حواس‌پرتی افراد است.

این جامعه‌شناس حوزۀ رسانه با تأکید بر اینکه درک تفاوت‌ها در دو دنیای واقعی و مجازی اهمیت حیاتی دارد و در زندگی‌ها راهگشا خواهد بود، ادامه داد: ما در دو فضای متفاوت واقعی و مجازی با ارزش‌ها و مؤلفه‌های متفاوتی روبه‌روییم. نباید فراموش کرد که امروزه دنیای مجازی به دنیای واقعی تجاوز کرده است و در تلاش است که خود را جزئی از واقعیات کند. زندگی آسوده‌تر و درک واقع‌بینانه‌تر منوط به آن است که فضای مجازی و واقعی را از هم تفکیک کنیم.

ما نتیکت یا بایدها و نبایدهای رفتاری را در شکبه‌های رعایت نمی‌کنیم؟!

پس از شناخت ماهیت و چیستی شبکه‌های اجتماعی درک بایدها و نبایدهای رفتاری و رعایت آداب در این محیط‌ها حائز اهمیت است؛ مهنور گیتی‌فر، مدرس علوم ارتباطات، با نظر به همین مسئله به ایسنا گفت: نتیکت (Netiquette) یا بایدها و نبایدهای رفتاری و آداب‌دانی در شبکه‌های اجتماعی یا محیط برخط در جامعۀ کنونی ما ضعیف است و شواهدی نیز آن را تصدیق می‌کند.  

او ادامه داد: رعایت احترام و ادب در گفت‌وگوهای آنلاین ما دست‌کم از سوی بخشی از جامعه نادیده گرفته می‌شود. این مسئله می‌تواند به ناآگاهی افراد برگردد، هرچند که برخی از افراد آگاه نیز خود را به رعایت آن ملزم نمی‌دانند. استفاده از زبان نامناسب و توهین‌آمیز یکی دیگر از نشانه‌هایی است که ثابت می‌کند افراد در بحث نتیکت بسیار ضعیف‌اند. به‌کاربردن الفاظ مذموم و حمله به شخصیت‌ها به‌جای نقد منطقی موضوعات نشانگر ناآگاهی از نتیکت است. در توییتر و تلگرام و اینستاگرام همۀ ما بارها دیده‌ایم که چه بحث‌های پرتنش و بی‌نتیجه‌ای شکل می‌گیرد.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه روابط سالم اجتماعی در شبکه‌های مجازی نیازمند آموزش‌ است، تصریح کرد: یکی از علل رفتارهای یادشده ندیدن آموزش‌های لازم برای ارتباط در شبکه‌های مجازی است. برای نمونه، حریم خصوصی افراد و حتی خودمان را ممکن است نادیده بگیریم.

گیتی‌فر با اشاره به اینکه یکی از اصول مهم نتیکت احترام به حریم خصوصی خود و دیگران است، توضیح داد: به اشتراک‌گذاشتن تصاویر و اطلاعات شخصی افراد از مصادیق آن است. فرستادن پیام‌های خصوصی یا انواع لینک در گروه‌های خانوادگی و کاری، برای مثال در تلگرام یا واتساپ،  اگر اعضا به داشتن آن‌ها علاقه‌ای نداشته باشند، نوعی بی‌توجهی به حریم خصوصی افراد محسوب می‌شود. ما نباید هرچه به چشممان جذاب می‌آید، در گروه‌های مختلف به اشتراک بگذاریم. باید به نوع و ماهیت گروه توجه و متناسب با آن پیام ارسال کرد.

آیا در استفاده از شکلک‌ها یا ایموجی‌ها باید حدومرزی قائل شد؟

مدرس علوم ارتباطات با اشاره به اینکه درک کم ما از حقوق دیجیتال و حریم خصوصی افراد، منجر به برخی رفتارهای نامناسب می‌شود، اظهار کرد: بخشی از رفتارهایمان به ضعف ما در حوزۀ سواد رسانه‌ای بازمی‌گردد. برای نمونه، مطلبی که شاید به‌نظرمان جالب باشد، به اشتراک می‌گذاریم، درحالی‌که منبع ندارد یا اصلاً از موثق‌بودن منبع آن اطلاعی نداریم.

این استاد دانشگاه سپس یادآور شد: هر روز می‌بینیم که کاربران شبکه‌های اجتماعی انواع شایعات و اخبار جعلی را به اشتراک می‌گذارند؛ برای مثال در اینستاگرام خود استوری می‌کنند. درواقع، چنین فردی نه سواد رسانه‌ای دارد و نه از نتیکت آگاه است. این رفتار یعنی ما اصلاً فرهنگ تحقیق و بررسی یک مطلب را قبل از انتشار آن نداریم.

او در تبیین برخی دیگر از رفتارهای نادرست در شبکه‌های اجتماعی بیان کرد: کپی تولیدات دیگران بدون ذکر منبع در بستر شبکه‌های مختلف در شمار همین بی‌توجهی به نتیکت قرار می‌گیرد. استفادۀ بیش از حد از برخی شکلک‌ها یا ایموجی‌ها در مکالمات رسمی یکی دیگر از ضعف‌های افراد در حوزۀ نتیکت است. نباید در گفت‌وگوهای مجازی یک‌باره صمیمی شد. باید سلسله‌مراتب را در نظر گرفت و اصلاً توجه کرد که میزان درجۀ ارتباطات با طرف مقابل چگونه است. باید ارتباطات حرفه‌ای و رسمی را از روابط دوستانه جدا کرد.

گیتی‌فر با تأکید بر اینکه پیام‌های کاری غیرضروری را نباید در ساعات غیراداری ارسال کرد، گفت: پیامی را که می‌شود ساعت ۷ صبح هم فرستاد، نباید در ساعات نیمه‌شب و آخر شب ارسال کرد. حتی در ارتباطات آنلاین هم باید به مرزهای زمانی توجه داشت. درواقع، باید بدانیم که برخی ساعات، زمان‌های شخصی فرد محسوب می‌شوند.

شبکه‌های اجتماعی چگونه باعث انزوای افراد می‌شوند؟

 مدرس علوم ارتباطات با تأمل در این نکته که نتیکت در روابط واقعی ما تأثیرات پرشماری دارد، توضیح داد: این موضوع در سه بعد روان‌شناختی، اجتماعی و حرفه‌ای قابل‌بررسی است. ممکن است شخصی در شبکه‌های اجتماعی بی‌احترامی ببیند و همین موضوع موجب احساس ضعف و کاهش اعتمادبه‌نفس او مخصوصاً در جمع شود. افزایش استرس و اضطراب، خشم و پرخاشگری افراد در شمار دیگر ابعاد روان‌شناختی این موضوع قرار می‌گیرد.

این استاد دانشگاه از منظر اجتماعی به عواقب فقر نتیکت در جامعه نگاه کرد و توضیح داد: گسترش انواع بی‌احترامی در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند نگرش و ذهن افراد را دگرگون کند. ممکن است برخی افراد از وضعیتی که در شبکه‌های اجتماعی شاهد آن هستند، به این نتیجه برسند که روابطشان را کم و از ارتباط بیشتر با دوستان و نزدیکان خودداری کنند. یا ممکن است فردی از جمع‌های خانوادگی و دوستانه کنار گذاشته شود. در بستر فضای مجازی ممکن است اتفاقاتی بیفتد که فرد دچار تعارض و تناقض شود.

او تأکید کرد: حتی از نظر حرفه‌ای ممکن است جایگاه ما در نظر همکارانمان خدشه‌دار شود، چون با دادن پیام‌های‌ غیراضطراری در ساعت‌های غیراداری بر دیگران تأثیر منفی می‌گذاریم. در دل این اتفاقات آدم‌ها اعتبار و احترام خود را از دست می‌دهند. حتی اگر این تنزل جایگاه در رفتار اطرافیان ما بروز نکند، در ذهنشان رخ می‌دهد و دیگر برای ما احترام سابق را قائل نیستند. همین کاهش احترام می‌تواند انواع تعارض و تنش را با خود به همراه آورد. چه کارفرما و چه کارمند ممکن است در این مسیر با مشکلاتی روبه‌رو شوند.

پایمال‌شدن احساسات در شبکه‌های اجتماعی چه پیامدی دارد؟

گیتی‌فر از منظر روابط خانوادگی به بحث نتیکت نگاه کرد و گفت: اگر در یک گروه خانوادگی نتیکت رعایت نشود، دلخوری و نارضایتی بین افراد خانواده و اقوام بروز می‌کند. حتی برخی توهین‌ها و افتراها می‌تواند جنبۀ قانونی پیدا کند و با شکایت و مجازات هم روبه‌رو شویم.

مدرس علوم ارتباطات با اشاره به بخشی دیگر از رفتارهای نامناسب در محیط‌های مجازی خاطرنشان کرد: افراد در شبکه‌های اجتماعی چون ارتباط چهره‌به‌چهره ندارند، ممکن است به خود اجازه دهند که هر حرف و توهینی را به زبان آورند. چنین فردی، به‌مرور بی‌احترامی برایش امری عادی می‌شود و بعید نیست که در دنیای واقعی نیز انواع بی‌حرمتی‌ها را از خود نشان دهد. بنابراین، روابط سالم در جامعه از بین می‌رود.

این استاد دانشگاه با نظر به بحث احساسات در شبکه‌های مجازی بیان کرد: اگر کسی در فضای مجازی احساس کند که عواطف و احساساتش مدام پایمال می‌شود، پیامدهایی دارد که یکی از آن‌ها کاهش همدلی و همدردی در دنیای واقعی است. توان همدلی بین افراد جامعه از بین می‌رود. این مسائل ممکن است چنان در فضاهای مجازی و واقعی درهم شوند که افراد قدرت تفکیک میان این دو را از دست بدهند.

امروز، روابط روزمرۀ خانوادگی، دوستانه و کاری ما در شبکه‌های اجتماعی فارغ از ظاهر عیان و آشکارش، هر روزه بر ذهن‌ و احساسات ما تأثیرات عمیق و ناپیدایی می‌گذارد که شاید یک روز جای دیگری خودنمایی کند؛ شاید به فاصله و دلزدگی یا پیوند و دوستی‌های عمیق‌تر منتهی شود. آنچه در این میانه و پیش از نارحتی و دلخوشی اهمیت دارد، آشنایی با ماهیت شبکه‌های اجتماعی و ملزم‌دانستن خود برای آگاهی و آموزش بیشتر در این قلمرو است.  

انتهای پیام