به گزارش ایسنا، سیزدهم شهریورماه به عنوان سالروز ملی بزرگداشت دانشمند سرشناس ایرانی، ابوریحان بیرونی در تقویم کشورمان ثبت شده است. ابوریحان محمد بن احمد بیرونی در تاریخ  ۳ ذیحجه ۳۶۲ قمری، برابر ۴ سپتامبر ۹۷۳ میلادی و ۱۸ دی ماه سال ۳۵۱ خورشیدی در شهر کاث به عنوان یکی از شهرهای اطراف ولایت خوارزم به دنیا آمد، پدر ابوریحان به نام ابوجعفر احمد بن علی اندیجانی به عنوان اخترشناس در دربار خوارزمشاه و مادر او ماما بود.

در رابطه با لقب ابوریحان، علت‌های متعددی ذکر کرده‌اند که مشهورترین آن این است که چون ابوریحان در اطراف شهر خوارزم و در یک روستا متولد شد، به او لقب بیرونی یعنی خارج از خوارزم دادند. بعضی‌ها هم معتقدند که چون ابوریحان به غیر از مدت کمی از عمرش، بقیه‌ی عمر خود را در خارج از خوارزم گذراند، به او لقب بیرونی داده اند.

ابوریحان، همه چیزدان شیعه در دربار شاهان

بیرونی در کتاب «آثار الباقیه» خود که مربوط به نخستین دوران فعالیت علمی اوست، پس از ذکر نام حضرت علی (ع) و خاندان پیامبر (ص) از عبارت‌های دعایی معمول بین شیعیان استفاده نموده است. دلبستگی او به ائمه (ع) به خصوص هنگام ذکر تفصیل واقعه عاشورا و غدیرخم و واقعه مباهله آشکار می‌شود. بیرونی از خداوند برای شیعیان زیدی طلب عافیت کرده و ضمن اشاره به چگونگی شهادت زید بن علی او را به عنوان امام می‌دانست، که با توجه به آن احتمالا از شیعیان زیدی بوده است.

ابوریحان بیرونی از همان کودکی علاقه زیادی به کسب دانش داشت و از همان زمان شروع به یاد گیری علوم مختلف کرد. او در دوران کودکی پدرش را از دست داد و با مادرش تنها زندگی می کرد. ابوریحان پس از آشنایی با امیرنصر منصور بن علی بن عراق ریاضیدان و ستاره شناس مشهور آن زمان وارد دربار خوارزمشاه شد و به مدرسه سلطانی خوارزم رفت و به فراگیری علوم مختلف مشغول شد.

بیرونی ۲۵ سالِ نخست عمر خود را در خوارزم گذراند. در این دوره از زندگی علوم مختلف فقه، کلام، صرف و نحو، جغرافیا، ریاضیات، ستاره شناسی و پزشکی را آموخت، سپس‌ به دربار امیرِ طبرستان و گرگان با نام شمس‌المعالی قابوس‌ رفت و مورد توجه او قرار گرفت و کتاب «آثار الباقیه عن القرون الخالیة» (درباره گاهشماری تاریخی و علمی) را در سال‌ ۳۹۱ قمری به نام او تألیف کرد.

در ادامه ابوریحان به خوارزم بازگشت و به دربار خوارزمشاهیان پیوست و مورد احترام قرار گرفت، ابوریحان در سفرهای سلطان محمود به هند با او همراه بود و با دانشمندان هندی معاشرت کرد و از عقاید و علم آن‌ها استفاده‌ بسیار کرد و زبان سانسکریت را آموخت. بعد از سلطان محمود در دربار سلطان مسعود باقی ماند و کتاب‌هایی به نام او تألیف کرد. وی به طور کلی به عنوان منجّم در دربار آن‌ها مشهور بود.

از ۱۷ سالگی در ستاره شناسی نابغه بود

نخستین فعالیت ستاره شناسی بیرونی در سن ۱۷ سالگی حدود سال ۳۸۰قمری/۹۹۰میلادی بود، او با استفاده از حلقه‌ای درجه دار(حلقه شاهیه) ارتفاع نصف النهاری خورشید در روستایی به نام بوشکانز در نزدیکی کاث را به دست آورد اما ماندگار نبود، زیرا که مأمون‌ بن‌ محمد فرمانروای گرگانج(شهری در ازبکستان امروزی) در ۳۸۵قمری به کاث تاخت و ابوعبدالله‌ محمدبن‌ احمد آخرین خوارزمشاه و حامی بیرونی را به قتل رساند، ابوریحان از این رویداد با عبارت «درگیری میان دو بزرگ خوارزم»  نام برد و بسیار سریع زادگاه خود را ترک کرد، چنان که حتی نتوانست نتایج پژوهش‌هایش را با خود ببرد و در نتیجه بسیاری از آن‌ها طی زمان محو شد.

ابوریحان قبل از سن ۲۲ سالگی، تحقیق و نگارش کتابی با نام نقشه کشی را آغاز کرد و به بررسی نقشه‌های جغرافیایی و ترسیم نیم کره زمین پرداخت. ابوریحان در هفتم خرداد ماه سال ۳۸۷ قمری خورشید گرفتگی را رصد نمود. در زمینه اختر شناسی ابوالوفای بوزجانی منجم معروف آن زمان نیز با ابوریحان بیرونی همکاری نمود و او خورشید گرفتگی را به صورت همزمان با بیرونی از شهر بغداد رصد کرد و ابوریحان از روی مشاهده اختلاف زمانی، اختلاف جغرافیایی آن دو شهر را به دست آورد.

نوشته‌هایی از بیرونی در دست است که به وضوح در آن‌ها از گردشِ زمین به دورِ خودش نام برده می‌شود. همچنین بیرونی در کتاب «الاسطرلاب» روشی برای محاسبه شعاع زمین ارائه می‌کند. عددی که ابوریحان به دست آورده، ۶۵۶۰ کیلومتر(بر حسبِ واحدهایِ امروزی) عددی است که تا حدِ قابل توجهی به مقدار صحیح خود (۶۳۷۱ کیلومتر) نزدیک است.

علاوه بر محاسبه شعاع زمین، رصد خسوف و کسوف، ساخت کره جـغـرافـیایی، طرح نظریه وجود قاره آمریکا، سیر نور و صوت، طول و عرض جغرافیایی و سمت قبله بلاد، چگونگی تعیین قبله و ساحت محراب مسجد نیز دیگر دستاوردهای تحقیقاتی بیرونی در حوزه نجوم و ریاضیات است که تأثیرات شگرفی در علوم مختلف داشته است.

آثار علمی ابوریحان

بیرونی که بر زبان‌های یونانی، هندی و عربی هم چیره بود، کتب و رسالات بسیار نوشت که شمار آن‌ها را بیش از ۱۴۶ عنوان، گزارش کرده‌اند که جمع سطور آن‌ها بالغ بر ۱۳ هزار است. او سال ۴۲۷ قمری در ۶۵ سالگی تحت رساله‌ای در بیان مولفات محمدبن زکریای رازی، تألیفات خود را نیز شرح می‌دهد و تعداد کتاب‌هایش را تا آن موقع ۱۱۳ عنوان شمرد، مهمترین آثار بیرونی عبارتند از:

۱.       التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، در ریاضیات و نجوم.

۲.       آثار الباقیه عن القرون الخالیة، در تاریخ و جغرافیا.

۳.       القانون المسعودی فی الهیئة والنجوم، که نوعی دانشنامه است. بیرونی کتاب دائرةالمعارف خود را به نام سلطان مسعود غزنوی حاکم وقت تألیف کرد، ولی هدیه او را که سه بار شتر سکه نقره بود نپذیرفت و به او نوشت که کتاب را به خاطر خدمت به دانش و گسترش آن نوشته است نه پول.

۴.       تحقیق ماللهند، درباره اوضاع سرزمین هند از تاریخ و جغرافیا تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعی آن.

۵.       الجماهر فی الجواهر، در کانی شناسی.

۶.       الصیدنة فی الطب، که در داروشناسی و مفردات پزشکی نگاشته است.

۷.       استخراج الاوتار فی الدائرة بخواص الخط المنحنی الواقع فیها، در ریاضیات محض.

۸.       جمع الطرق السائرة فی معرفة اوتار الدائرة، که به اندازه گیری طول وترهای دایره مربوط می شود.

۹.       مقالید علم الهیئة مایحدث فی سطح بسیط الکرة، یکی از مهمترین آثار بیرونی و نخستین کتاب کاملی است که در باب مثلثات کروی نگاشته شده است. بیرونی این اثر را به نام ابوالعباس مرزبان بن رستم بن شروین از امیرزادگان آل باوند و مؤلف کتاب مرزبان نامه نوشته است. موضوع این اثر، معرفی شکل مغنی و به کارگیری آن در محاسبات نجومی به جای شکل القطاع به طور مفصل و مشروح است.

۱۰.     تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، در تعیین سمت قبله برای شهر غزنه.

۱۱.     اِفرادُ المَقال فی امرِ الظِلال، بیرونی در این کتاب می کوشد تا تمایز میان مباحث ریاضی و فلسفه را تشریح کند.

۱۲.     استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب.

۱۳.     غرّة الزیجات.

۱۴.     فی تسطیح الصُوَر و تبطیخ الکُوَر، درباره انتقال تصویر صور سماوی و مواضع شهرها و کشورها از سطح کروی به روی صفحه.

مطرح شدن مفهوم «انتخاب مصنوعی» از سوی ابوریحان؛ ۸۶۰ سال پیش از داروین

نظر بیرونی درباره طبیعت به نظریه انتخاب طبیعی داروین شباهت دارد. بیرونی در فصل ۴۷ کتاب «تحقیق ماللهند» که درباره گذشته و فرهنگ هند و در زمان اقامت ۱۳ ساله او در هندوستان نگارش شده است، از دید یک طبیعی‌دان به توضیح روندهای طبیعی و از جمله نظرات زیست‌شناختی مربوط به تکامل(فرگشت) می‌پردازد.

در همین جا است که ابوریحان به «انتخاب مصنوعی» نیز اشاره می‌کند، مفهومی که در مقابل «انتخاب طبیعی» قرار دارد و به فرآیندی اشاره دارد که در آن حیوانات و گیاهان بر اساس صفات مطلوب خود از نظر انسان، توسط پرورش‌دهندگان برای زاد و ولد برگزیده می‌شوند. بیرونی درباره این فرآیند نوشته است: «کشاورز زرع خود را برمی‌گزیند و تا جایی که می‌خواهد به کشت و زرع آن می‌پردازد و آنچه را که نمی‌خواهد ریشه‌کن می‌کند. جنگل دار شاخه‌هایی را که به نظرش برگزیده هستند نگه می‌دارد و سایر شاخه‌ها را می‌برد. زنبورها افرادی از گروه را که تنها می‌خورند ولی کاری برای کندویشان نمی‌کنند، می‌کشند.»

او سپس به بیان نظر خود درباره طبیعت می‌پردازد: «طبیعت به شیوه‌ای مشابه عمل می‌کند، ولی در تمامی شرایط رویکردش در مورد همه یکسان است. او اجازه نابودی برگ و میوه را می‌دهد و بدین طریق جلوی آن‌ها را برای تولید هدف نهایی‌شان می‌گیرد. طبیعت آن‌ها را نابود می‌کند تا جایی برای دیگران باز کند.»

بدون شک این اظهارات بیرونی با نظریه انتخاب طبیعی داروین در کتاب «منشأ انواع» شباهت دارد. این در حالی است که ابوریحان حدود ۸۶۰ سال قبل از داروین به نگارش کتاب تحقیق ماللهند و بیان نظریات خود درباره طبیعت پرداخته است.

تأیید حرکت زمین به دور خورشید

بیرونی در کتاب «قانون مسعودی» بسیاری از عقیده‌های گذشتگان را درباره نجوم بررسی کرد و حرکت زمین به دور خورشید را امکان‌پذیر دانست. ابوریحان بر این اساس محیط کره زمین را اندازه‌گیری کرد و نشان داد که پدیده‌هایی مانند شب و روز را با فرض حرکت زمین به دور خورشید می‌توان توضیح داد. او نخستین دانشمند مشرق زمین است که درباره حرکت زمین به دور خورشید سخن گفته است.

اختراعات و اکتشافات

از جمله اختراعات و اکتشافات ابوریحان می‌توان به قاعده تسطیح کره و ترسیم نقشه‌های جغرافیایی، خاصیت فیزیک الماس و زمرد، جزر و مد رودها و نهرها، امکان خلأ، کیفیت و چگونگی ساختن عسل توسط زنبور عسل، رصد خسوف و کسوف، تحقیق در تأسیس دولتِ ساسانیان، اطلاعات دقیق و کشف سلسله هخامنشیان، تصاعیف خانه‌های شطرنج، ساختن کره جغرافیایی، ساختن آلات و افزارهای رصدی همانند سه میله، شاغول و غیره، طرح نظریاتی درباره وجود قاره آمریکا، قاعده یافتن سمت قبله و ساختن محراب مساجد و نیز اپیکتوگرام یا چگال سنج (ابزاری برای سنجش وزن مخصوص در فیزیک) اشاره کرد.

الماس سمی نیست!

یکی از ویژگی‏‌های بارز ابوریحان، کنجکاوی و علاقه به تجربه شخصی مسایل بوده است. در زمان نوجوانیِ ابوریحان، شایع بود که الماس سنگی سمّی است و هر کس آن را در دست بگیرد، بی‏درنگ می‏میرد. بنابراین مردم آن دیار از الماس دوری می‏کردند. تا این که یک روز ابوریحان قطعه الماسی را پیدا کرد که مادرش با دیدن آن الماس شروع به شیون و زاری کرده و او را مجبور کرد تا الماس را به دور اندازد، ولی ابوریحان آن الماس را مخفی کرد.

پس از چند سال، این دانشمند بزرگ آن الماس را خرد کرد و به تکّه گوشتی مالید و در انظار عمومی آن را به حیوانی خوراند. همه مردم گمان می‏کردند که آن حیوان خواهد مرد ولی چندی گذشت و آن حیوان سالم بود. بدین ترتیب ابوریحان باآزمایش خود به یک شایعه بی‌‏اساس پایان داد.

درگذشت اندیشمند پرافتخار ایرانی

ابوریحان بیرونی در تاریخ بیست و دوم آذر ماه سال ۴۲۷ خورشیدی، برابر با ۱۳ دسامبر ۱۰۴۸ میلادی و ۲۷ جمادی الثانی ۴۴۰ قمری در غزنه به هنگام انقلاب سلجوقیان و پادشاهی مسعود بن محمود غزنوی به علت کهولت سن درگذشت.

مقبره ابوریحان بیرونی درمنطقه موسوم به باغ بهلول در جنوب شرقی شهر غزنی افغانستان واقع شده است. مقبره ابوریحان بیرونی ترکیب از معماری عصر غزنوی با شاخصه هایی از طرح های اسلامی است که به صورت یک ستاره هشت ضلعی طراحی شده است.

ابوریحان بیرونی در دوران حیات خود تحول چشمگیری در زمینه علوم پایه به ویژه نجوم ایجاد کرد، به نحوی که به بسیاری از شایعات و مجهولات درباره حرکت زمین به دور خورشید، انتخاب طبیعی و مصنوعی، سمی بودن الماس و غیره پایان داد و زمینه پیشرفت بشر در علوم ریاضیات و فیزیک را فراهم کرد، این دانشمند شیعه با تکیه بر اعتقادات راسخ خود در دربار شاهان غزنوی به عنوان مشاور فعالیت کرد و از جایگاه خود به مردم خدمات شایانی را ارائه داد. درهمین راستا برای شناخت بیشتر ابعاد این شخصیت بزرگ ایرانی و الگوبرداری از وی، انتظار می‌رود مسئولان مربوطه تولیدات محتوایی مطلوبی را برای معرفی این اندیشمند تاریخی کشورمان به جهان فراهم کنند.

انتهای پیام