به گزارش ایسنا، کرامت ذاتی آنست که چیزی فی ذاته و به خودی خود دارای شرافت و بزرگواری باشد. «شرف فی الشّیءِ فی نفسه» و نوع دوم کرامت عرضی است که به واسطه داشتن صفتی دارای شرافت و بزرگواری می‌شود. بحث کرامت ذاتی انسان امروز از هر زمانی دیگر نیازمند بازگویی و یادآوری‌ست مادامیکه از تلقی و نگاه کانون خانواده‌ گرفته تا تعاملات مالی تجاری در جامعه، شرایط به سمت و سویی پیش رفته تا کرامت انسانی آنچنان که باید لحاظ نشود و تعاملات به مراتبی پست‌تر و مادی‌تر تقلیل یابد. در ادامه این بحث، بخش دوم ترجمه مقاله محمدحسین مظفری از سایت ریسرچ‌گِیت پیش روی شما قرار می‌گیرد:
 
جایگاه این مفهوم در اسناد حقوق بشر فیلسوفانی مانند مایرس اس. مک دوگال، هارولد دی. لاسول و لونگ چو چن را بر آن داشته تا نظریه‌های جامع خود را بر اساس رویکردی سکولار تنظیم کنند. این نویسندگان در کتاب «حقوق بشر و نظم عمومی جهانی: سیاست‌های اساسی حقوق بین‌الملل کرامت انسانی» در مورد دشواری معنا بخشیدن به کرامت اظهار نظر می‌کنند. آنها پیشنهاد می‌کنند که چنین دشواری نباید مانعی برای استفاده از این اصطلاح باشد. اصطلاح «کرامت انسانی» را می‌توان برای اشاره به الگوی ترجیحی در شکل‌دهی و اشتراک ارزش‌ها بدون افراط در جستجوی اشتقاقی قهقرایی بی‌نهایت برای برخی «مبنا» یا «بنیاد» یا «سنگ بنا» واقعی یک «مطلق» یا «مطلق» واقعی به کار برد. ابهامات گذشته که واژه «کرامت انسانی» با آن به کار رفته است، برای کسانی که به دنبال ایجاد نقشه فکری جامع‌تر و سازنده‌تر برای راهنمایی‌های آینده هستند، جالب است، اما نه زیاد!

این ایده که کرامت به معنای انسان بودن است، منشأ اخیر ندارد و شاید فیلسوف بزرگ آلمانی، امانوئل کانت (1724-1804) است که مناسب‌ترین توضیح فلسفی را از اصطلاح «کرامت انسانی» ارائه کرده است. او تاکید کرد که برخی چیزها فراتر از ارزش هستند. آن چیزهایی که فراتر از همه ارزش‌ها هستند، کرامت دارند. کانت آن چیزهایی را که فراتر از هر ارزشی هستند، به عنوان چیزهایی که به خودی خود غایت هستند، در مقابل اهداف معمولی یا وسایل، شناسایی می‌کند. یک ماهیت اگر اخلاق داشته باشد، یعنی بتواند بین حق و باطل دست به انتخاب بزند، خود هدف است. تنها ماهیتی که اخلاق دارد انسان است. کانت می‌گوید: «پس اخلاق و انسانیت به اندازه‌ آن چیزی است که به تنهایی دارای کرامت است».

با این حال، صرف نظر از هر نظریه‌ای که ما ترجیح می‌دهیم، باید در نظر داشت که کرامت انسانی آن گونه که در گفتمان حقوق بشر تصریح شده، ذاتی است و اکتسابی نیست و نمی‌توان آن را به این دلیل منتقل کرد یا پس گرفت. اصل برابری مندرج در اسناد حقوق بشر و قوانین اساسی بسیاری از کشورها برگرفته از این ویژگی ذاتی برابری انسان در کرامت است که غیرقابل انکار است و او را از حیوانات و سایر موجودات متمایز می‌کند، هر چند در میان آنها اتفاق نظر وجود نداشته باشد.
فیلسوفان، متکلمان و مردم شناسان در مورد ویژگی‌های چنین تمایزی. عقل و اراده، روح و روح الهی یا ویژگی‌های زیستی به ترتیب، به عقیده هر گروه، چیزی است که انسان را از سایر موجودات متمایز می‌کند. اما صرف نظر از اینکه چه عاملی را عامل اصلی چنین تمایزی بدانیم، مساوات عامل تعیین کننده کرامت انسان خواهد بود.

بنابراین، تصدیق کرامت انسانی، تابع این باور است که هر انسانی صرف نظر از اینکه رفتارش با عقل، قانون و اخلاق مطابقت داشته باشد یا نباشد، مستحق کرامت است. هر انسانی در چنین دیدگاهی، بدون توجه به این که آیا عقلانی یا غیرمنطقی، قانونی یا غیرقانونی عمل می‌کند و الگوی خوب یا بد قرار می‌دهد، باید از احترام اولیه و یکسانی که همه انسان‌ها از آن‌ها برخوردار است، به دلیل توانایی‌هایی که برای عمل و تأمل دارند، دریافت کند. توجیه اعمال خود در برابر خود و دیگران، حتی اگر این پتانسیل برآورده نشود، حتی نقض شود، مانند یک عمل مجرمانه. قانون جزایی آلمان که از شرافت و حیثیت فرد در قانون جزا (Strafgesetzbuch) تجسم یافته است، هر دو لایه را در بر می‌گیرد: نمی‌توان اجازه داد که وضعیت مجرم به عنوان یک شخص یا انسان زیر سوال رود. فقط می‌توان او را فردی ظالم و اعمالش را بد یا مذموم خواند.

رویکردی که ادیان مختلف نسبت به انسان و کرامت او اتخاذ کرده‌اند بر همین مبنا استوار است. در همه ادیان انسان را منشأ الهی و در جستجوی هدفی والا می‌دانند. این صفتی است که آفرینش انسان را مقدس می‌کند. توجه به این نکته بسیار حائز اهمیت است که مفهوم کرامت آن گونه که در مباحث حقوق بشر مطرح می‌شود، فطری و غیرقابل سلب است و نه یک مقام اکتسابی یا شرطی که انسان با اراده آزاد و رفتار توانا یا از طریق شایستگی‌های اکتسابی خود به آن دست یافته است. بنابراین کرامت ذاتی از ویژگی‌های ذاتی همه انسان‌هاست.

مفهوم کرامت انسانی در ادیان به طور عام و ادیان ابراهیمی به طور خاص دارای پایه و اساس روشنی است. در ادیان ابراهیمی، انسان منشأ الهی دارد و به دنبال هدفی متعالی و بی پایان است. این خصوصیات او را شایسته تقدیر کرد. در سنت یهودی-مسیحی اعتقاد بر این است که خداوند انسان را به صورت خود آفرید و این ویژگی به او کرامت بخشید. بنابراین، به رسمیت شناختن حقوق بشر مبتنی بر به رسمیت شناختن کرامت انسانی است. سؤالی که در این جا مطرح می‌شود این است که آیا می‌توان بر اساس این آموزه‌های دینی و فلسفی به معیارها و ارزش‌های جهانی دست یافت که مورد قبول همه ادیان و فرهنگ‌ها از جمله جوامع مسلمان باشد؟ پاسخ این سوال در قسمت بعدی بررسی خواهد شد. همچنین اعتقاد بر این است که با استناد به آموزه‌های دینی می‌توان زمینه مشترکی برای هنجارهای جهانی حقوق بشر یافت که عمیقاً ریشه در اصل اساسی همه فرهنگ‌ها و ادیان دارد. در فصل بعد سعی می‌شود موضوع در اعلامیه‌های حقوق بشر اسلامی مورد بررسی قرار گیرد.

1. مفهوم کرامت در اعلامیه‌های اسلامی حقوق بشر اگرچه بسیاری از کشورهای مسلمان به طور مکرر هنجارها و معیارهای حقوق بشر بین‌المللی را به عنوان محصول امپریالیسم فرهنگی غربی که با فرهنگ اسلامی مطابقت ندارد مورد انتقاد قرار داده‌اند، با این حال بسیاری از آنها میثاق‌های بین‌المللی حقوق بشر را به تصویب رسانده‌اند. چند کشور اسلامی نیز پروتکل اختیاری میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی را تصویب کرده‌اند. با این وجود، باید توجه داشت که به موازات چنین رویه دوگانه، برخی از علمای مسلمان موفق شدند در دهه 1980 اعلامیه‌ای درباره «حقوق بشر اسلامی» تهیه کنند. این اعلامیه در سال 1981 توسط شورای اسلامی اروپا تنظیم و در یکی از مراسمی که در مقر این سازمان در پاریس برگزار شد به سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) ارائه شد. اعلامیه جهانی حقوق بشر صرفاً بر دیدگاه اسلام در مورد مفاهیم حقوق بشر منعکس است و هیچ جایگاه قانونی ندارد، زیرا هیچ کشور اسلامی یا سازمان بین‌المللی آن را تصویب نکرده است. در مقدمه این اعلامیه آمده است که «حقوق بشری که توسط شریعت الهی مقرر شده است، با هدف اعطای کرامت و عزت به نوع بشر است و برای از بین بردن ظلم و بی عدالتی طراحی شده است». خانواده‌ای که اعضای آن با اطاعت از خدا و نسب آدم به هم پیوند می‌خورند. همه انسان‌ها از نظر کرامت انسانی اولیه و تعهدات و مسئولیت های اساسی بدون هیچ گونه تبعیض بر اساس نژاد، رنگ، زبان، عقیده، جنسیت، مذهب، وابستگی سیاسی، موقعیت اجتماعی یا سایر ملاحظات برابر هستند. دین حق، ضامن ارتقای این کرامت در مسیر تمامیت انسانی است.

در سال 1991، سازمان کنفرانس اسلامی اعلامیه حقوق بشر در اسلام را به عنوان یک سند منطقه‌ای برای حمایت از حقوق بشر تصویب کرد. مقدمه اعلامیه بر جایگاه انسان در اسلام به عنوان جانشین خدا بر روی زمین تأکید دارد. بند الف ماده 1 اعلامیه تاکید می‌کند که همه افراد از نظر کرامت انسانی بدون هیچ گونه تبعیض نژادی و مذهبی برابر هستند. بیان می‌کند که همه انسان‌ها خانواده‌ای هستند که اعضای آن با تبعیت از خداوند و نسب آدم به هم پیوند می‌خورند. همه انسان‌ها از نظر کرامت انسانی اولیه و تعهدات و مسئولیت‌های اساسی بدون هیچ گونه تبعیض بر اساس نژاد، رنگ، زبان، عقیده، جنسیت، مذهب، وابستگی سیاسی، موقعیت اجتماعی یا سایر ملاحظات برابر هستند. دین حق ضامن ارتقای چنین کرامتی در مسیر تمامیت انسانی است. اما جالب است بدانیم که بند 1 ماده 1 بیان می‌کند که همه انسان‌ها تابع خدا هستند و محبوب‌ترین افراد در نزد او کسانی هستند که برای رعیت او بیشترین سود را دارند و هیچ کس بر دیگری برتری ندارد مگر بر اساس تقوا و عمل صالح.

بدیهی است که اعلامیه اسلامی حقوق بشر با استناد به منابع اسلامی بر کرامت انسان تأکید دارد. ضمناً اشاره به کرامت اکتسابی نیز دارد و بر امکان کسب کرامت بیشتر نزد پروردگار با تقوای بیشتر تأکید می‌کند. بیان می‌کند که اعتقاد صادقانه و دقیق شرط است.
تنها راه رشد کرامت ادبیات موجود در مفهوم کرامت انسان در اندیشه اسلامی بیانگر آن است که دانشمندان مسلمان بر اساس برداشتی که از منابع اسلامی و به ویژه آیات خاصی از قرآن کریم دارند، بین کرامت ذاتی انسان و کرامتی که می‌توان به آن اشاره کرد، تفاوت قائل هستند. برخی معتقدند کرامت با اراده آزاد به دست آمده است. حتی برخی از آنان استدلال می‌کنند که در حقیقت، انسان از طریق اعتقاد خالصانه و کردار نیک، دارای ظرفیت‌ها و مقام کرامت‌ شدن است.

به نظر می‌رسد که مناقشات علمای مسلمان در فهم و تبیین آیات قرآن کریم، در اعلامیه اسلامی حقوق بشر رسوخ کرده است. بدیهی است که کرامت ذاتی، زیربنای حقوق بشر است و همین مفهوم باید در تمامی اسناد حقوقی گنجانده شود و در نتیجه هر قانونگذاری در مورد حقوق انسان باید بر اساس چنین مبنای مفهومی باشد. با این حال، تقوا و اعتقاد خالصانه از مسائلی است که انسان را در پیشگاه خداوند کرامت می‌بخشد و معیارهایی است که انسان را از نظر روحی کامل و برتر از دیگران در پیشگاه پروردگار و نه در برابر شریعت می‌سازد. ناگفته نماند که اعلامیه حقوق بشر اسلامی بر کرامت نوع بشر و نیز برابری همه زن و مرد در کرامت و مسئولیت پذیرفته و تاکید کرده است.

اما مفهوم حقوقی کرامت انسان، ادراک روشنی است و از نظر حقوقی نیز آثار روشنی دارد. همان گونه که در این نوشتار مطرح شد، کرامت انسان در گفتمان حقوق بشر، مقامی نیست که با هیچ صلاحیتی بتوان آن را به دست آورد، زیرا کرامت ذاتی فی نفسه است که نه سلب ناپذیر است و نه قابل انتقال به دیگران. از این رو، بحث در مورد کرامت بالقوه انسان و یا استدلال بر حیثیت او در اثر ارتکاب جرم یا اعمال گناه، در چارچوب حقوقی مناسب نیست. بنابراین، استناد به چنین عباراتی در اعلامیه حقوق بشر، جنبه‌های حقوقی آن را مبهم و گنگ می‌کند. در ادامه سعی شد تا با مراجعه به منابع اسلامی، ابعاد مشکوک موضوع روشن شود و به تفکیک مفاهیم حقوقی و اخلاقی کرامت انسانی کمک شود.

شکی نیست که اعلامیه جهانی حقوق بشر اسلامی بر کرامت انسان و برابری انسانها در کرامت و مسئولیت تاکید کرده است. در عین حال بیان می‌کند که انسان می‌تواند با اعتقاد خالصانه و حسن خلق، کرامت خود را ارتقا دهد. با وجود اینکه می‌گوید همه انسان‌ها در کرامت یکسان هستند، تنها راه مطمئن برای شکوفایی کرامت او داشتن یک باور دقیق است. در حالی که مفهوم کرامت انسانی یک برداشت حقوقی با دلالت‌های روشن است، کرامت ذاتی در گفتمان حقوق بشر نه مقامی است که باید کسب شود و نه شرطی قابل انکار است. بنابراین، مفهوم کرامت اکتسابی و از خود بیگانگی کرامت انسانی به دلیل کفر و اعمال گناه، با مباحث حقوقی سازگاری ندارد. بنابراین، گنجاندن مفاهیم اخلاقی مانند کرامت اکتسابی در اسناد حقوق بشری مناسب نیست و به نظر می‌رسد عدم تمایز بین دایره حقوقی و اخلاقی موجب مبهم شدن مفهوم کرامت در اعلامیه حقوق بشر در اسلام شده است. در فصل بعد در بحث متون دینی و منابع فقهی اسلامی به تبیین ابعاد مشکوک موضوع به منظور تفکیک مفاهیم اخلاقی و دینی کرامت انسانی اشاره خواهیم کرد.

انتهای پیام