به مناسبت فرا رسیدن سالروز شهادت امام حسن مجتبی(ع)، با محمد حائری شیرازی یکی از محققین حوزه علوم اسلامی و پژوهشگر قرآن و حدیث، درباره نقش و جایگاه این امام همام در تفسیر قرآن به گفت‌وگو نشسته‌ایم. در این مصاحبه، به بررسی روایات تفسیری منسوب به امام حسن(ع) و اهمیت آن‌ها در تبیین معارف قرآنی پرداخته می‌شود.

مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

ایسنا: نقش ائمه اطهار(ع) به ویژه امام حسن مجتبی(ع) در تفسیر قرآن کریم چگونه است؟

ائمه اطهار(ع) به عنوان راسخان در علم، نقش بسیار مهمی در تفسیر و تبیین معارف قرآن کریم دارند. امام حسن مجتبی(ع) نیز به عنوان یکی از این ائمه، با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی دوران خود، به تبیین معارف قرآنی پرداخته و نقش بسزایی در هدایت و راهنمایی جامعه اسلامی ایفا کرده‌اند. امام حسن(ع) قرآن را کتاب هدایت دانسته و قرآن را تنها دستاویز بشر دانسته و فرموده‌اند:

«مَا بَقِیَ فِی الدُّنْیَا بَقِیَّةٌ غَیْرُ هَذَا الْقُرْآنِ فَاتَّخِذُوهُ إِمَاماً یَدُلَّکُمْ عَلَی هُدَاکُمْ وَ إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِالْقُرْآنِ مَنْ عَمِلَ بِهِ وَ إِنْ لَمْ یَحْفَظْهُ وَ أَبْعَدَهُمْ مِنْهُ مَنْ لَمْ یَعْمَلْ بِهِ وَ إِنْ کَانَ یَقْرَؤُهُ؛ در دنیا غیر از این قرآن چیزی نمانده است؛ پس آن را امام خود قرار دهید تا شما را به هدایت راهنمایی کند. سزاوارترین مردم به قرآن کسی است که به آن عمل کند؛ هرچند آن را حفظ نکرده باشد و دورترین فرد از قرآن کسی است که به آن عمل نکنـد؛ هرچنـد آن را بخوانـد.»

ایسنا: با توجه به تعداد محدود روایات تفسیری منسوب به امام حسن(ع)، این روایات چه اهمیتی در تفسیر قرآن دارند؟

هرچند تعداد روایات تفسیری منسوب به امام حسن(ع) محدود است، اما اهمیت آن‌ها بسیار بالاست. این روایات در تبیین بطن آیات، ذکر سبب نزول و تفسیر مصادیق آیات نقش کلیدی دارند. به عنوان مثال، حضرت سبب نزول آیۀ «فَمَنْ حَاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبین» را جریان مباهله ذکر می‌کند و می‌فرماید: پـدرم علـی نفـس پیغمبر خداست، من و برادرم فرزندان پیامبریم، منظور از کلمه، نسـائنا، مـادرم زهرا است، ماییم که اهل و آل پیامبریم، پیغمبـر خـدا از مـا و مـا از او هسـتیم.

ایسنا: روش‌های تفسیری امام حسن مجتبی(ع) چگونه بوده و ایشان چگونه به تبیین معارف قرآنی پرداخته‌اند؟

امام حسن مجتبی(ع) در تفسیر قرآن از روش‌های متعددی استفاده کرده‌اند. از جمله این روش‌ها می‌توان به بیان بطون آیات، ذکر سبب نزول آیات و تبیین مصادیق اشاره کرد. همچنین ایشان در مواردی به استشهاد به آیات دیگر پرداخته‌اند تا مفاهیم قرآنی را به طور کامل برای مخاطبان خود روشن سازند.

به عنوان نمونه، امام حسن در روایتی مصداق «شهید» را با استناد به آیۀ «فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی‌ هؤُلاءِ شَهیدا» (نساء:۴۱) حضرت رسول عنـوان کـرده است و مصداق از «مشهود» را با استناد به آیۀ «إِنَّ فی‌ ذلِکَ لَآیَةً لِمَنْ خافَ عَذابَ الْآخِرَةِ ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ» (هود:۱۰۳) روز قیامت عنوان کرده‌اند.

ایسنا: با توجه به محتوای روایات تفسیری امام حسن(ع)، چه مبانی شناختی در تفسیر قرآن توسط ایشان مطرح شده است؟

از جمله مبانی شناختی مهم در تفسیر قرآن توسط امام حسن(ع)، هدایتگری قرآن به عنوان منبع اصلی هدایت انسان‌ها و همچنین صیانت قرآن از هرگونه تحریف است. امام حسن(ع) با تأکید بر این مبانی، نشان داده‌اند که قرآن کریم همواره به عنوان یک راهنمای کامل و بدون تحریف، برای انسان‌ها در دسترس است.

برای نمونه، امام حسن در روایتی می‌فرمایند: «ما بقی فی الدنیا بقیّة غیر هذا القرآن فاتّخذوه اماما یدلّکم علی هدیکم؛ از کتاب‌های آسمانی جز قرآن، بقیه تحریف شده و از میان رفته‌اند، پس آن را راهبر خود قـرار دهید و تنها اوست که شما را به راه درست می‌برد.

ایسنا: به عنوان سخن پایانی، چه نکته‌ای در رابطه با اهمیت روایات تفسیری امام حسن مجتبی(ع) و نقش ایشان در تفسیر قرآن وجود دارد؟

اهمیت روایات تفسیری امام حسن مجتبی(ع) نه تنها در ارائه تفسیر صحیح و عمیق از قرآن کریم است، بلکه این روایات نشان‌دهنده روش‌های صحیح تفسیر و تبیین معارف الهی هستند که می‌توانند برای ما در دوران کنونی نیز راهگشا باشند.

امام حسن (ع) با تأکید بر مبانی عمیق قرآنی، راهنمایی برای مسلمانان در تمامی اعصار بوده‌اند و مطالعه و فهم روایات ایشان می‌تواند ما را در شناخت بهتر قرآن و پیروی از راه هدایت الهی یاری رساند. به عنوان مثال، امام حسن گاه به تبیین آیات با محتوای احکام شرعی پرداخته‌اند. ایشان در تفسیر آیات ۲۴ و ۲۵ سوره معارج «وَ الَّذینَ فی‌ أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ، لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ» منظور از سائل را اینگونـه عنـوان می‌کند: سـائل حـق دارد و بایـد آن را پرداخت؛ هر چند سوار بر اسب باشد و در خواست کند: «للسائل حق و لو جاء علی فرس» با این تعبیر حضرت، سائل لزوماً نباید محروم و نیازمند باشد.

انتهای پیام