حمید بینایی، فعال، کارشناس و عضو ارشد تهیه پرونده میراث جهانی هگمتانه در گفت‌وگو با ایسنا درباره روند تهیه این پرونده که ششم مردادماه ۱۴۰۳ در چهل و ششمین اجلاس سالیانه کمیته میراث جهانی در دهلی‌نو هند در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد و همچنین دلایل حذف «مرکز تاریخی همدان» از این پرونده، توضیح داد: این پرونده از همان ابتدا با عنوان «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» در بهمن ماه سال ۱۴۰۱ به یونسکو فرستاده شد. البته پرونده «هگمتانه» در سال ۲۰۰۸ در فهرست موقت یونسکو قرار گرفته بود و محوطه باستانی هگمتانه نیز در سال ۱۳۱۰ به شماره ۲۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

او اضافه کرد: پیش‌نویس پرونده اصلی در سال ۱۴۰۰ تهیه شده بود و در این مسیر جلسات متعددی با مدیرکل وقت استان همدان و کارشناسان مختلف برگزار شد و این نتیجه حاصل شد که به لحاظ فنی و علمی نمی‌شود «هگمتانه» را از مرکز تاریخی همدان جدا کرد؛ چرا که کاوش‌های باستان‌شناسی در مرکز تاریخی نشان از وجود لایه‌های مختلف تاریخی دارد، مثلا میدان مرکزی شهر همدان که روی آن بنای پهلوی وجود دارد، اما در وسط میدان آثاری از دوره های ماد، اشکانی و اسلامی پیدا و تبدیل به سایت موزه شده است، یا اخیرا در جریان پیاده‌راه‌سازی خیابان «باباطاهر» به سازه‌های تاریخی از دوره‌های مختلف رسیده‌اند. بنابراین تداوم تاریخی در شهر همدان وجود دارد و نمی‌شد «هگمتانه» را به تنهایی درنظر گرفت.

کارشناس پرونده هگمتانه ادامه داد: منطق دیگری که باعث شد این پرونده با عنوان «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» به یونسکو پیشنهاد شود آن بود که ما در دیگر مناطق در طول تاریخ شاهد برخی تمدن‌ها بودیم که پس از یک دوره اوج و شکوفایی، رو به زوال رفته‌اند و از آنها جز بقایای باستان‌شناسی و یک نام، اثر دیگری باقی نمانده است، مانند «تخت جمشید» و یا «شهر سوخته» که اکنون به محوطه‌های باستانی تبدیل شده‌اند، ولی همدان منطقه‌ای است که حیات تاریخی در آن ادامه داشته است. این شهر به دلیل جایگاه و موقعیتی که در اتصال منطقه غرب و شرق داشته، در هر دوره تاریخی به شکلی به حیات خود ادامه داده است. برای همین در پرونده‌ای که برای یونسکو تهیه شد، ۷۵ هکتار برای عرصه و حدود ۲۸۷ هکتار برای حریم آن درنظر گرفته شد.

بینایی افزود: در همدان، هم‌نشینی ادیان در دوره‌های مختلف تاریخی اتفاق افتاده و این شهر دارای اماکن مذهبی مربوط به ادیان مختلف الهی مانند مساجد، آرامگاه‌ها، کلیسا و کنیسه‌های مختلف است، مانند مسجد جامع، کلیسای «گریگوری استپان» و آرامگاه «استر و مردخای»، که نشان می‌دهد همدان از گذشته منطقه‌ای بوده است که تمام ادیان و اقوام در آن هم‌نشینی مسالمت‌آمیز داشته‌اند. افزون بر این، بازار و تجارت در این منطقه از دوره اسلامی رونق گرفته و جریان آن در دوره‌های مختلف تاریخی نشان از اهمیت این شهر داشته است. از طرفی، همدان در طول تاریخ خاستگاه اندیشمندان بزرگی مانند «بوعلی سینا» بوده است. نمی‌شد در پرونده جهانی این ارزش‌ها را نادیده گرفت. در این پرونده به توالی تاریخی از ماد تا معاصر و حتی به هنر ایرانی که در آرامگاه بوعلی سینا به زیبایی تجلی پیدا کرده است، توجه شده بود.

کارشناس پرونده هگمتانه گفت: تمام این ارکان مثل یک سناریو در این پرونده مورد توجه قرار گرفته بود، اما ایکوموس (شورای جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی) که بازوی مشورتی یونسکو است، معتقد بود به دلیل خیابان کشی‌های متعدد در همدان و مشخصا آنطور که در گزارش نوشته شده است به دلیل «مداخلات قرن بیستم»، شهر همدان یکپارچگی و اصالت لازم را نداشته و پیامی به جهان مخابره نمی‌کند و در نهایت به یونسکو پیشنهاد کرده بود پرونده «هگمتانه و مرکز تاریخی شهر همدان» را «دیفر» کند، یعنی پرونده برای اصلاح برگشت داده شود. البته نظر بر این بود که اگرچه ساخت و ساز در شهر همدان انجام شده است، اما با معماری اصیل همراه بوده است، ولی ایکوموس این نظر را نپذیرفت و ما هم بدون فوت وقت اقداماتی که ایکوموس معتقد بود باید در سالیان آتی انجام گیرد و پرونده دوباره ارسال شود، در این فرصت اندک انجام دادیم و مدارک و مستندات لازم تهیه شد تا در همین اجلاس به ثبت برسد.

بینایی افزود: این پرونده سرانجام در ششم مردادماه ۱۴۰۳ با عنوان «هگمتانه» در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد که حدود عرصه آن ۲۸ هکتار و حریم آن ۳۳۴ هکتار درنظر گرفته شده است. در واقع، مرکز تاریخی همدان در محدوده حریم هگمتانه حفظ شده و متصل به عرصه هگمتانه است که تمام ضوابط حفاظتی حریم آثار جهانی بر آن حاکم است.

او یادآور شد: البته محدوده‌ای بیش از ۷۵ هکتار که در پرونده پیشنهادی به یونسکو درنظر گرفته شده بود، با عنوان «محور فرهنگی تاریخی هگمتانه و همدان» در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده است و چون این محدوده در پرونده ثبت جهانی، حریم متصل به عرصه است نه تنها واجد ضوابط حریم آثار جهانی است که ضوابط و مقررات حفاظت از آثار ملی نیز شامل آن می‌شود.

کارشناس ارشد پرونده هگمتانه اضافه کرد: در پرونده نخست، محدوده‌ای که به عنوان عرصه برای ثبت جهانی پیشنهاد شده بود تپه هگمتانه متصل به شهر همدان شامل بازار، مسجد، میدان مرکزی، جداره خیابان بوعلی تا آرامگاه ابن سینا را دربرمی‌گرفت، اما اکنون محدوده عرصه تنها محوطه باستانی «هگمتانه» را شامل می‌شود.

او با رد اظهاراتی مبنی بر اینکه پرونده هگمتانه در ابتدا با عنوان «منظر فرهنگی و تاریخی از هگمتانه تا همدان» و با ۱۰۰ هکتار وسعت پیشنهاد شده بود، تاکید کرد: این پرونده از همان ابتدا با عنوان «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» با عرصه‌ای بالغ بر  ۷۵ هکتار و حریم ۲۸۷ هکتار به یونسکو پیشنهاد شده بود.

بینایی با این یادآوری که در فهرست میراث در انتظار عنوان این پرونده همان «هگمتانه» بوده است، اظهار کرد: چندین سال بود که همدان منتظر ثبت جهانی هگمتانه بود، درحالی که این محوطه با مشکلات بسیاری مواجه بود و حریم آن هم مخدوش شده بود. با مطرح شدن ایرادهای «مرکز تاریخی شهر همدان» در گزارش ایکوموس، باعث شد فشارها از روی هگمتانه برداشته شود. مهم این است که هگمتانه ثبت شده است و برای حفاظت از آن باید تلاش کرد.

او درباره الحاق بخش مرکزی شهر تاریخی همدان به پرونده هگمتانه در سال‌های بعد، با توجه به اظهارات مسئولان میراث فرهنگی، گفت: ما مرحله سخت را پشت سر گذاشته‌ایم و می‌توانیم در سنوات آینده این محدوده را دوباره به پرونده اضافه کنیم.

کارشناس پرونده میراث جهانی هگمتانه درباره برخی اظهارات مطرح شده درباره غرض‌ورزی نمایندگان برخی کشورها در رأی‌گیری این پرونده با توجه به وجود کنیسه «استر و مردخای» و آرامگاه «ابوعلی سینا» که به حذف بخش مرکزی همدان از پرونده ثبت جهانی همگتانه منجر شد، اظهار کرد: درباره پرونده‌هایی که کمیته میراث جهانی یونسکو بررسی می‌کند، ایکوموس معمولا به عنوان بازوی مشورتی نظر کارشناسی و فنی می‌دهد و به تجربه گذشته، در کمیته میراث جهانی نیز به هیچ‌وجه غرض‌ورزی‌های شخصی در رأی‌گیر نقشی نداشته است و بحث‌هایی که در این کمیته مطرح می‌شود و شده است کاملا کارشناسی و فنی بوده است. این کمیته یک مجمع کاملا علمی است.

او با اشاره به اخباری که پیش از بررسی پرونده هگمتانه درباره رد شدن آن از سوی یونسکو منتشر شده بود، گفت: بررسی پرونده‌ها در یونسکو یک روال مشخص دارد و متاسفانه درباره پرونده هگمتانه یک قضاوت زودهنگام اتفاق افتاد. با انتشار گزارش ایکوموس گفتند که یونسکو این پرونده را رد کرده است، درحالی که ایکوموس بازوی مشورتی یونسکو است و نظر کارشناسی می‌دهد و در نهایت این کمیته میراث جهانی است که نظر قطعی را می‌دهد.

بینایی این توضیح را اضافه کرد که ایکوموس در گزارش‌های کارشناسی خود معمولا چهار پیشنهاد می‌دهد؛ Inscribe یعنی با ثبت آن پرونده موافق است، Refer که به معنی بازگشت پرونده برای تغییرات جزئی و بررسی بدون نوبت است، Defer یعنی بازگشت پرونده برای تغییرات اساسی و بررسی در اجلاس‌های بعدی و Not to Inscribe که قابلیت ثبت جهانی ندارد و رد شود. با این حال این کمیته میراث جهانی است که تصمیم نهایی را درباره پرونده‌ها می‌گیرد.

او گفت: باید درنظر داشت کمیته میراث جهانی یونسکو نمی‌تواند نظر ایکوموس را نادیده بگیرد، بنابراین با توجه به گزارش ایکوموس درباره پرونده هگمتانه ما چند گزینه پیش رو داشتیم؛ یا باید روی پرونده هگمتانه و مرکز تاریخی همدان پافشاری می‌شد که ریسک بسیار بالایی داشت و از طرفی ممکن بود کل پرونده «دیفر» شود. گزینه منطقی این بود که نظر ایکوموس پذیرفته شود و تغییرات انجام و پرونده هگمتانه ثبت شود. چندین ماه شبانه‌روز روی اصلاح این پرونده وقت گذاشته شد و کلیه نقشه‌های عرصه و حریم با نظر ایکوموس بازترسیم و در نهایت پرونده هگمتانه ثبت جهانی شد که مرکز تاریخی همدان نیز در حریم متصل به آن قرار گرفته است.

عضو ارشد تهیه پرونده میراث جهانی هگمتانه درباره ارزش‌های تاریخی این محوطه و ضرورت ثبت آن نیز گفت: با ثبت پرونده هگمتانه اتفاق بزرگی رخ داده است. به هر حال پایتخت دوره ماد ثبت شده است و از این لحاظ دوره‌های تاریخی ایران تکمیل شد. پیش از آن پایتخت هخامنشی و ساسانی ثبت شده بود و پایتخت ماد مشکل داشت که اکنون آن هم ثبت شده است. ارزش‌ها و لایه‌های تاریخی هگمتانه خیلی مهم است، در این محوطه از دوره ماد تا پهلوی آثار داریم که نشان‌دهنده اهمیت و زنده بودن این محوطه باستانی‌ در سال‌های مختلف بوده است.

بینایی همچنین یادآور شد: این پرونده با معیارهای ۲و ۳ یونسکو در فهرست میراث جهانی قرار گرفت، که خلاصه ارزش‌های برجسته هگمتانه به این ترتیب است؛ اهمیت در طول تاریخ و پایتختی در دوره مادها و همچنین پایتخت تابستانی هخامنشی و … و جزو شهرهای مهم ایران و منطقه در دوره‌های مختلف، قرارگیری در محل گذر راه‌های مهم تاریخی، استمرار حیات در طول هزاران سال، تبادل ارزش‌های انسانی با سایر شهرها و تمدن‌های مهم در طول تاریخ، خاستگاه اندیشمندان بزرگ دنیا، اشاره به هگمتانه و همدان در متون علمی و سفرنامه‌ها و مدارک تاریخی مهم در دوره‌های مختلف تاریخی، معماری منحصربفرد کشف شده در هگمتانه (مربوط به دوره اشکانی) با نظم و سازه‌ای استثنایی، و ارزش‌های برجسته دیگر.

او اضافه کرد: روی محوطه هگمتانه از سالیان مختلف سکونت جریان داشته است، بعد از ثبت ملی در دهه چهل و پنجاه بحث آزادسازی آن به مرور برای کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شد. در این تپه ۲۳ فصل کاوش باستان‌شناسی انجام شده و آثار بسیار زیادی به دست آمده است. روی محوطه دو نوع آثار معماری وجود دارد؛ یکسری از دوره متأخر که بنای ساختمان را هنوز می‌بینیم و یکسری هم سازه‌های باستان‌شناسی که در کاوش‌های مختلف به دست آمده‌اند و ارزش‌های این محوطه را بیش از پیش کرده است. کشف یک سازه بسیار بی‌نظیر و استثنائی که سازه‌های مدولار اشکانی است، که مجموعه شهری به هم پیوسته با نظمی بسیار حیرت‌انگیز از دوره اشکانی، یکی از مهم یافته‌های این محوطه بوده است. از طرفی، ساختمان موزه که مربوط به دوره پهلوی بوده و زمانی کاربری مدرسه داشته و ساختمان پایگاه که در زمانی درمانگاه بوده همچنان حفظ شده است، حمام ارامنه و دوکلیسا مربوط به دوره قاجار و صفوی در این محوطه بازسازی شده است، محوطه دارای خانه کشیش و مدرسه ارامنه است.

عضو ارشد تهیه پرونده میراث جهانی هگمتانه ادامه داد: از اقداماتی که در سالیان اخیر انجام شد مخصوصا در سال گذشته این بود که خیابان‌هایی که از وسط هگمتانه گذر کرده، از محدوده ترافیکی شهر خارج شده و حتی آسفالت آنها حذف و به سایت اضافه شده است، که این اقدام روی نظر ایکوموس تاثیر مثبتی داشت. امیدواریم بعد از این، مدیریت سایت همراه با مدیریت شهر تاریخی پیش رود. باید بپذیریم استانداردهای مدیریتی را در سطح جهانی ارتقاء دهیم. فراموش نکنیم که ثبت جهانی آغاز راه است.

بینایی در پایان گفت: در این پرونده از اطلاعات بسیار گرانبهایی که اساتید و پژوهشگران گرانقدر در طول سالیان مختلف با جان و دل گردآوری کرده بودند استفاده شده است، مانند دکتر محمدرحیم صراف که یازده فصل کاوش ارزشمند در این محوطه داشته‌اند، آقای دکتر ملک‌زاده که علاوه‌بر سایت هگمتانه، شناسنامه دوره مادشناسی هستند، مرحوم دکتر آذرنوش، آقایان دکتر محمدی‌فر، بختیاری، هژبری، نظری ارشد و بقیه اساتیدی که اطلاعات ارزشمندی از خود به جای گذاشته‌اند. در کنار تهیه پرونده، در بحث ساماندهی شهری (که با مشارکت ارگان‌های مختلف مانند فرمانداری، شهرداری، ادارات مختلف و کسبه و ساکنین و ذینفعان مختلف انجام شد) نقش مهمی در پیشبرد پرونده داشت. ثبت جهانی هگمتانه نتیجه یک تلاش تیمی بوده و کلیه این اقدامات با همکاری مشترک اداره کل میراث فرهنگی همدان، پایگاه هگمتانه، بخش‌های مختلف معاونت میراث فرهنگی وزارت، ارگانهای مختلف و کارشناسان استانی انجام شد. امید است این اتفاق مبارک و بزرگ، مایه خیر و برکت برای استان و کشور باشد.

انتهای پیام