حجت‌الاسلام قیس بهجت عطار در گفت‌وگو با ایسنا درخصوص چگونگی گردآوری و چاپ دیوان اشعار امام حسن(ع) اظهار کرد: به صورت اتفاقی هنگام تدریس، یکی از شاگردانم گفت گویا دیوان شعری از امام حسن(ع) موجود است و من که ۴۲ سال در حوزه ادبیات عرب فعالیت داشتم، تعجب کردم، اما با دیدن این نسخه متوجه شدم که مورد گفته شده در کتابخانه دانشگاه تهران به صورت مجموعه است و شامل ۴ قسمت از جمله فهرست قواعد شهید اول، اشعار امام حسن(ع) به روایت مدائنی، اشعار امام حسین(ع) و اشعار ابی‌طالب به روایت عبدالعزیز جوهری می‌شود که در حال حاضر قسمت اشعار ابی‌طالب در آن موجود نیست.

وی اضافه کرد: اگرچه این نسخه مربوط به قرن ۱۲هجری است، اما ابوالحسن مدائنی متوفی به سال ۲۲۵ هجری، کاتب نسخه و جمع‌آورنده شعر امام حسن(ع) است که از ابوالمخنف متوفی به سال ۱۷۰ هجری نقل می‌کند. بدین ترتیب با بررسی اصالت این انتساب و روش کلام معصومین و مقایسه با دیگر اشعار منسوب، تقربیاً شبه به یقین، انتساب را ثابت کردیم، همچنین با مقایسه صنعت ابوالحسن مدائنی با دیوان امام حسین(ع) این نسبت را قطعی کرد.

این محقق ادبیات عرب با اشاره به چاپ کامل این نسخه در انتهای کتاب به بیان اشعاری از کتاب پرداخت و ادامه داد: در این نسخه از زبان مدائنی، این مضمون آمده است «آنقدر به دنبال شعر امام حسن(ع) گشته بودم، دیدم نادرترین چیزی است که می‌توان یافت. پس جست‌وجوی بسیار کردم، اما چیزی پیدا نکردم تا اینکه شیخی از اهل مدینه و مطلع از امور اهل بیت(ع)، مقداری از شعر امام حسن(ع) به من گفت، همچنین پیرزنی از نوادگان جعفر ابن ابی طالب از اشعار امام حسن(ع) برای من نقل کرد و بدین ترتیب این شعر را به ما منتقل کرده است».

دیوان امام حسن(ع) شامل ۵۵ قصیده و مقطوعه است

بهجت عطار تصریح کرد: این نسخه خطی از دیوان شعری که به صنعت ابن مدائنی است و او از ابومخنف متوفی به (۱۵۷ هجری) نقل کرده است، دارای ۲۲ قصیده، مقطوعه و احیاناً دو سه بیت است. از میان کتب و مصادر قدیمی و نسخی که برخی چاپ نشده‌اند، ۳۳ قصیده جمع‌آوری کردیم که در مجموع ۵۵ قصیده و مقطوعه شده است.

این محقق ادبیات عرب بیان کرد: این قصاید دارای محتوایی عظیم از تولی و تبری است، همچنین بیان حوادث بین حضرت امام حسن(ع) و امر ابن عاص و دیگر مزدوران معاویه است که امام در آن به زیبایی درباره آن حوادث شعر سروده که در جای دیگر دیده نشده است. از جمله در قصیده‌ای که امام حسن(ع) پس از افتخارات و بیان مقاماتش می‌فرماید «کسی که به جدش افتخار می‌کند، جد من رسول خداست، یا کسی که افتخار به مادرش افتخار می‌کند، مادر من حضرت زهرای بتول است، کسی که به قبیله و مهمانش افتخار می‌کند، همانا جبرئیل به خانه ما مهمان می‌شود، من پسر علی(ع) هستم که تأویل تنزیل قرآن دارد، همتای آنان در دنیا دیده نمی‌شود، چه کسی می‌تواند به مانند افتخار من افتخار کند؟ تنها امام حسین(ع) می‌تواند مانند افتخار من افتخار کند و...».

مظلومیت امام حسن(ع) حتی در شعر نیز نمایان است

وی اظهار کرد: این کتاب به همت آستانه مقدس امام حسین(ع) در سال ۱۴۰۰ هجری در کربلا به چاپ رسیده است. هنگامی که این نسخه را یافتم بسیار تعجب کردم که امام حسن(ع) حتی در شعر این مقدار مظلوم باشد که پس از هزار سال این نسخه پیدا شود و سال ۱۴۰۱ به همت دکتر حبیب راسی در تهران ترجمه شود که از نظر ادبی ترجمه‌ای اعلاست و خود کتاب نیز تحقیق بدون مبالغه است.

بهجت عطار که اهتمام ویژه‌ای در حوزه ادبیات شعرای شیعه و آثار ائمه اهل بیت(ع) دارد، افزود: آنچه از دیوان‌های شعری به نام امامان برجای مانده است، در واقع منسوب به آن‌هاست، زیرا این موضوع مطرح است که امام را به عنوان شاعر نمی‌توان تلقی کرد.

این محقق ادبیات عرب ادامه داد: همچنین در خصوص دیوان امام سجاد(ع) تحقیقی انجام دادم که در کنگره امام سجاد(ع) به چاپ رسید، البته سعی می‌کنم کارهای نفیس را انجام دهم که قبلاً کار نشده باشد. به عنوان مثال دیوان امیرالمؤمنین به نام «انوار العقول» که توسط قطب‌الدین کیدری قبلا چاپ شده بود. همچنین امام حسین(ع) دیوان شعری چاپ شده دارد اما اشعاری پراکنده در متون و کتب منسوب به امام حسن(ع) بود که به عنوان دیوان معلوم نبود.

وی با  اشاره به آیه ۳۸ سوره «رعد» که خداوند می‌فرماید «وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّیَّةً ۚ وَمَا کَانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ لِکُلِّ أَجَلٍ کِتَابٌ»، در خصوص «لِکُلِّ أَجَلٍ کِتَابٌ»‌ بیان کرد: گاهی اوقات محققان می‌گویند «لکل کتاب اجل» به این معنا که هر کتابی، قسمت و زمانی برای پخش دارد، از جمله دیوان امام حسن(ع) با عنوان «شعر الامام الحسن» است، در این جا اختلافی میان ادیبان وجود دارد که آیا دیوان حتماً باید در زمان خود شاعر جمع‌آوری شده باشد که عنوان دیوان داشته باشد؟ یا اینکه در هر زمانی جمع‌آوری شود، می‌توان عنوان دیوان را بر آن نهاد؟

بهجت عطار اظهار کرد: خداوند به من عنایت کرد که شعر دیوان امام حسن مجتبی(ع) را تحقیق و به چاپ برسانم که به زبان فارسی نیز ترجمه شده است. در کنار آن از جمله کارهایی که تا به امروز انجام نشده و باید صورت می‌پذیرفت، گردآوری مجموعه اشعاری بود که درباره امام حسن(ع) سروده شده است.

این محقق ادبیات عرب با اشاره به کتب فراوانی که در مورد پیامبر اسلام(ص)، همچنین امیرالمؤمنین علی(ع) و امام حسین(ع) کار شده است، افزود: کسی در مورد امام حسن(ع) کاری نکرده است، بنابراین من با همکاری دوستانم طی ۴ الی ۵ سال گذشته، ادبیات زبان عربی فصیح را که درباره امام حسن(ع) سروده شده بود، جمع‌آوری کردیم. عنوان این مجموعه، مسوعه بزرگ (دایره المعارف) است، زیرا شامل اشعاری می‌شود که دربردارنده مطالب ادبی، فقهی، تاریخی، اعتقادی است، همچنین شرح مفصل، وزن شعر، چند وجهی بودن شعر نیز بررسی شده و اشعار طبق استاندارد بین‌المللی روز و اوزان شعر عربی تنظیم شده است.

وی ادامه داد: این مسوعه که تاکنون ۱۵ جلد آن به ثمر رسیده است و حدود ۴ الی ۵ جلد دیگر به جز قصاید عمودی، شامل فنون و روش‌های شعری جدید نیز بعداً به آن ملحق می‌شود جمعاً در ۲۰ جلد تا پایان سال به چاپ خواهد رسید.

بهجت عطار با اشاره به شاخص‌ترین قصیده در ادبیات عرب معاصر درباره امام حسن(ع) که شیخ دکتر احمد وائلی سروده است، بیان کرد: نقل مضمون این قصیده چنین است «این‌ها ادعا می‌کنند شما می‌ترسید، شما فرزند که هستید؟ نوه چه کسی هستید؟ هم جدت و هم پدرت در جنگ شعله آتش بودند، شما هم شعله آتش بودید. طنین شمشیرتان در فتح نهروان، صفین، اصفهان، قسطنطنیه و دیگر فتوح هنوز در گوش دنیاست و این ادعاها، تهمت‌های عباسیان است، زیرا فرزندان امام حسن(ع) قیام کردند، خواستند بگویند خلافت به پدرتان رسید و او به معاویه تقدیم کرد، بنابراین شما هیچ حقی در خلافت ندارید».

این محقق ادبیات غرب علت علاقه اعراب به شعر و رابطه خاص آنان با شعر را از چند جنبه قابل بررسی دانست و اظهار کرد: نخست آنکه خواندن و نوشتن نزد اعراب در آغاز بسیار کم بوده است، لذا به حافظه اعتماد می‌کردند.

وی ادامه داد: اعراب به دلیل کوچ‌نشینی، جایگاه ثابت برای خواندن و نوشتن نداشتند و تنها پیمان‌ها، معاهدات و موارد با اهمیت همچون قصائد سبعه را مکتوب می‌کردند، لذا احساس نیاز نمی‌کردند. مسئله دیگر آنکه اعراب حتی پس از اسلام آوردن نیز خواندن و نوشتن را گونه‌ای عیب می‌دانستند و تصور می‌کردند که کسی که می‌نویسد ذهنش کند است و حافظه ندارد، چنانکه هنگامی که یکی از شاعران معروف عرب را در حال نوشتن دیدند، تعجب کردند، زیرا آن را نوعی بی‌آبرویی برای شاعران بزرگ می‌دانستند.

بهجت عطار با اشاره به اعتماد اعراب به حافظه، افزود: شعر عربی به دلیل داشتن وزن، حفظ کردنش آسان‌تر است، لذا بیشتر تاریخ و جغرافیای عرب جاهلیت در کتاب‌هایی همچون «مجمع البلدان» و «جایگاه جزیره العرب» همه از لابه‌لای اشعاری که در هنگام سفر می‌سرودند، شناسایی شده است.

اشعار عرب دریچه‌ای برای شناخت افکار آن‌هاست

این محقق ادبیات عرب گفت: زیبایی آهنگ زبان عربی و اوزان شعری عرب، نکته دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد، به همین دلیل قرآن به زبان عربی نازل شده است. سوره‌های مکی طنین‌انداز و دارای وزن است و آیات مدنی که پس از استقرار اسلام و برای امور اجتماعی نازل شده، روش به‌ گونه دیگری است، به همین دلیل اعراب به شعر عربی علاقه‌مند شدند و به قول خودشان الشعر دیوان العرب (تاریخ عرب در اشعارشان) است، بنابراین برای شناخت اخلاق اعراب باید به اشعارشان مراجعه کرد.

امروز جایگاه شعر عرب به مانند گذشته نیست

وی با اشاره به اینکه این علاقه تا امروز ادامه داشته است، بیان کرد: طبیعتاً با ورود به دنیای مجازی و کم حوصلگی مخاطبان این علاقه کمتر شده است. کم شدن حافظه و صفای نفس از دیگر علل این موضوع است، زیرا مشغله‌های دنیا آدمی را از صفای نفس دور می‌کند. بنابراین اگرچه امروز نیز شعر در نزد عرب جایگاه خوبی دارد، اما به مانند گذشته نیست. در گذشته اعراب در هر قبیله یک یا دو شاعر داشتند که به او برای سرودن شعر و دفاع از قبیله دستمزد پرداخت می‌کردند.

انتهای پیام