محسن بهزاد در گفتگو با ایسنا و با بیان اینکه حمام‌های عمومی یکی از بناهای عام‌المنفعه در معماری خصوصاً معماری ایرانی است، اظهار کرد: نظافت و استحمام در ایران قبل از اسلام نیز از اهمیت خاصی برخوردار بود و ایرانی‌ها نه‌تنها به شستشو توجه خاصی داشتند بلکه به معطر و خوشبو کردن بدن نیز اصرار داشتند. در آداب‌ورسوم کهن مردم ایران به پاکی و پرهیز از پلیدی و آلودگی بیش از هر چیز ارج نهاده شده است. پلیدی را از اهریمن می‌دانستند و برای راه یافتن به پیشگاه اهورای بزرگ باید نخست خود را از هر چه آلودگی است پاک کنند.

او ضمن اشاره به این موضوع که در آئین‌های کهن ایران، ناهید یا ایزد پاکی و آب بسیار ستوده شده و سرچشمه آب‌های پاک در اوستا همچون ایزدان دیگر در پروردگار اهورامزدا نیایش شده و نیز ماه مقدس آبان به این ایزد منسوب است، ادامه داد: سابقه مراسم شستشو در ایران‌زمین به پیش از زرتشت می‌رسد که وجود غسل‌های پی‌درپی در فواصل زمانی معین جهت حضور در برنامه‌های دینی و نیز ساخت عبادتگاه‌ها در محل‌هایی که آب روان با چشمه‌ای وجود داشته، دلیل بر این ادعاست.

این پژوهشگر معماری ایرانی گفت: پیروان آیین مهر پیش از ورود به مهرابه‌ها و برگزاری مراسم مذهبی، نخست به حمام رفته و پس از غسل کردن به مهرابه، خورآباد یا خرابات وارد می‌شدند. در آیین مزدیسنا نیز پاکی جسم و روان از اهمیت خاصی برخوردار بود که بر اساس این تفکر، وابستگی پاکی جسم و روان به یکدیگر از نعمت‌های بزرگ برشمرده شده است. در آیین زرتشت نیز شرط حضور در مراسم مذهبی شستن دست‌وپا و گوش به نحو خاص بوده است، همچنین آداب‌ورسوم لمس میت نیز به همراه غسل بوده است.

بهزاد با تأکید بر اینکه در ادبیات فارسی نیز همه‌جا پاکیزگی ستوده شده است، اضافه کرد: در فارسی کهن و میانه، طهارت و شستشو را «پادیاو»، «پادیاوی» یا «پادیاب» و نیز طشت آب را که با آن شستشو می‌کردند را «پادیاب دان» می‌گفتند. همچنین جایگاه‌هایی را که برای شستشو ساخته‌اند «پادیاو» نامیده می‌شده و همین واژه است که نخست بسیارنزدیک به تلفظ کهن فارسی آن به‌صورت «پائیا» و «پاتسیو» به زبان‌های اسپانیایی و ایتالیایی درآمده و در فرانسوی و انگلیسی «پاسیو»، «پاتیو» و «پیشیو» شده است. چنانکه ساختمان پادیاو هم توسط معماران تازه‌مسلمان ایرانی به شمال آفریقا و اسپانیا راه‌یافته و جزو زیبایی از معماری آن زمان شده است. همین «پادیاو» با همه ویژگی‌هایش بعد از اسلام در پیش مساجد و زیارتگاه‌ها به نام «وضوخانه» جای گرفت و شاید بتوان گفت هیچ مسجد، حسینیه، خانقاه، امامزاده و محل عبادتی را نمی‌توان یافت که در کنار یا درب ورودی آن وضوخانه‌ای درست مثل پادیاوهای ایران پیش از اسلام نداشته باشد.

قدیمی‌ترین حمام‌های اصفهان که هنوز هم پابرجا هستند

او افزود: «پادیاو» کم‌کم از پرستشگاه‌ها به درون خانه‌ها نیز راه‌یافته و چون معماری ایران درون‌گرا است حیاط‌های دور بسته به «پادیاو» و گودال باغچه محیط‌های زیبا و دل‌نشینی را برای خانه‌های ایرانی خصوصاً در شهرهای کویری ایران نظیر یزد ایجاد کرده است. در شهرهای کویری به‌منظور دسترسی به آب‌های کاریزها برای اینکه بتوانند آب را در آن‌ها جاری کنند، «پادیاو» به‌صورت گودال باغچه و حوض‌خانه‌های زیرزمین درآمده است. در اصفهان که دسترسی به آب‌های سطحی آسان بوده انشعابی روباز از مادی فدن جهت مسجد جمعه کشیده شده بود که از این طریق افراد بتوانند از آب جاری کُر برای طهارت و وضو ساختن استفاده کنند.

این معمار با تأکید بر اینکه توجه به پاکیزگی بیش از همه‌جا در معماری ایران به‌چشم می‌خورد، گفت: اطلاعات ما درباره وجود حمام‌ها در پیش از اسلام بسیار اندک است. در منابع تاریخی آمده که بعضی حتی با ایجاد حمام‌های عمومی مخالفت کرده‌اند، اما استفاده از حمام خصوصی در کاوش‌های تخت جمشید در زمان هخامنشیان و کاخ آشور در دوره اشکانیان نیز نشان از حمام‌های معمول و متداول آن زمان‌ها است؛ ضمن اینکه ورود اسلام و اهمیت نظافت، پاکی و طهارت باعث ایجاد تحولاتی در زمینه‌های مختلف هنری به‌ویژه معماری شد.

او با بیان اینکه در اسلام وجود غسل‌های متعدد، وضو و شستشوی سه‌گانه در روز علاوه بر جنبه مذهبی ازنظر بهداشتی نیز اهمیت فوق‌العاده یافت به حدی که اسلام پاکیزگی و نظافت را از نشانه‌های ایمان می‌داند و اینکه پروردگار پاک است و جز پاکی را نمی‌پذیرد، توضیح داد: از آغاز گسترش اسلام در شهرها حمام‌های مختلفی ساخته‌شده که مورد استقبال مردم قرار گرفت، هرچند افرادی اندک نسبت به مشروعیت حمام‌های عمومی مشکوک بودند، اما درمجموع مخالفتی جدی با احداث حمام‌ها به عمل نیاوردند. در بررسی اسناد تاریخی، احداث حمام‌های قرون اولیه اسلامی در بصره و کوفه توسط معماران و استادان ایرانی انجام‌شده است. خلفای دوران امویان حمام‌های متعددی را در کاخ‌های خود ایجاد کردند. در دوره عباسیان ایجاد حمام‌ها در شهرهای مختلف رو به گسترش نهاد به‌نحوی‌که در قرن پنجم و ششم هجری قمری حمام‌های قاهره هراز و ۱۷۰ عدد ذکرشده و نیز حمام‌های بغداد در قرن سوم تا پنجم هجری قمری بین ۵ تا ۷ هزار عدد ذکرشده است.

بهزاد که کارشناس ارشد مهندسی معماری است، افزود: در قرن چهارم هجری قمری حمام‌های خانقاه شیخ ابو مسعود رازی ساخته شد که به «حمام شیخ» معروف شد و یکی از قدیمی‌ترین حمام‌های اصفهان بود که در اوایل دوره صفویه تخریب شد. در قرن ششم هجری قمری نیز در اصفهان دو حمام به نام‌های «شورا» و «شاه علی» در محله دردشت اصفهان ساخته شد که هنوز هم پابرجا هستند. این موضوع شایان توجه است که مقتدر عباسی در نیمه دوم قرن پنجم هجری قمری دستور داد که کسی بدون لُنگ وارد حمام نشود و از آن دوران بستن لنگ در حمام‌ها اجباری شد.

عصر شکوفایی ایجاد حمام‌ها را باید دوره صفویه نامید

او با بیان اینکه زمانی مبنای تشخیص جمعیت هر شهر تعداد حمام‌های آن شهر بود، به‌نحوی‌که جمعیت تقریبی هر شهر را با توجه به تعداد خانوار استفاده‌کننده از حمام تعیین می‌کردند، ادامه داد: در دوره سلجوقی که عصر شکوفایی معماری ایرانی است تحولات چشمگیری در ایجاد بناهای عام‌المنفعه مثل حمام‌ها به چشم می‌خورد که با طراحی دقیق، کانال‌ها و لوله‌هایی به‌منظور عبور آب و فاضلاب ساخته شد و در این دوران است که استفاده از تنبوشه یا تمبوشه به‌منظور آب‌رسانی به حمام‌ها رایج شد.

بهزاد تصریح کرد: حمامی در شهر کاشان به نام «حمام سلطان میر احمد» وجود دارد که در دوره صفویه تجدید بناشده، اما اهالی محل حمام قبلی را متعلق به دوره سلجوقیان می‌دانند. این حمام دارای سردرِ بسیار نفیس و زیبایی با تزیینات قوس‌های نیم‌دایره و تیزه‌دار و یزدی‌بندی‌های دقیق و زیبا همچنین قطاربندی‌های تنوره دار و گچ‌بری‌های زیبایی است که با سکوهای ساخته‌شده دعوت‌کننده بسیار زیبایی جهت رفتن افراد به حمام است. در سربینه که با مصالح اصلی ساخته‌شده از رسمی‌بندی‌های زیبا و کاشی‌های معقلی استفاده‌شده است. در گرمخانه نیز یکی از آهک‌بری‌های بسیار پُرکار به رنگ استخوانی و طوسی به چشم می‌خورد که متعلق به دوره تجدید بنا (صفویه) است که البته در دوران قاجار نیز مرمت‌شده است، اما ذکر و بیان قسمتی از معماری این حمام به لحاظ زیبایی‌ها و نیز دقت در تزئینات آن است که توضیح دقیق جزئیات آن‌وقت زیادی را می‌طلبد.

او که فرزند ارشد مرحوم استاد علی بهزاد، بنا و معمار چیره‌دست اصفهانی است، با تأکید بر اینکه عصر شکوفایی ایجاد حمام‌ها را باید دوره صفویه نامید، اضافه کرد: در سراسر ایران نیز در این دوران حمام‌های زیبایی ساخته شد که تاکنون تعدادی از آن‌ها هنوز پابرجا است. در این دوره فقط در اصفهان بیش از ۲۷۰ حمام ساخته شد که هنوز برخی از آن‌ها به‌جای مانده است. از حمام‌های صفویه در اصفهان می‌توان به این موارد اشاره کرد؛ «حمام شاه اصفهان» (دوران شاه‌عباس اول)، «حمام شاهزاده‌ها» (بانی آن از شاهزادگان صفوی بودند.)، «حمام خسرو آغا» که با تزئینات و رسمی‌بندی‌های پُرکار و نیز معقلی‌ها و خطوط معقلی بنائی که با استفاده از مصالح اصلی ساخته‌شده و یکی از زیباترین حمام‌های ایران و با شماره ۹۷۶ به ثبت آثار ملی ایران رسیده بود که متأسفانه در فروردین‌ماه ۱۳۷۴ تخریب شد و مربوط به زنان شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی بود. «حمام علیقلی آغا» که یکی از حمام‌های کامل اواخر دوره صفویه است و توسط علیقلی آغا برادر خسرو آغا یکی از درباریان شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی ساخته شد که امروزه به موزه مردم‌شناسی اصفهان تغییر کاربری داده است و همچنین «حمام وزیر» که در محله دردشت اصفهان قرار دارد.

این معمار در ادامه معرفی حمام ‌های دوره صفویه بیان کرد: «حمام قاضی» که پس از مرمت دوباره به‌عنوان حمام افتتاح‌شده است و بعضاً آن را به نام «حمام دوقلو» می‌شناسند زیرا برای استفاده هم‌زمان آقایان و بانوان طراحی و ساخته‌شده است. «حمام جارچی‌باشی» که در بازار باغ قلندرها واقع‌شده و هم‌اکنون به‌عنوان یک رستوران سنتی تغییر کاربری داده است. «حمام شیخ بهایی» که در انتهای بازار عربان قرار دارد و در سال ۱۰۲۵ هجری قمری بناشده و به دلیل ویژگی منحصربه‌فرد خود به «حمام اسرارآمیز» مشهور شده است و فعلاً در حال مرمت است.

حمام‌های دوره صفویه در اصفهان که تخریب‌شده‌اند

بهزاد ادامه داد: از دیگر حمام‌های صفوی در اصفهان «حمام دردشت» یا «حمام آقا مؤمن» یا «حمام زیر بازارچه» که در بازارچه تاریخی دردشت قرار دارد و توسط آقا مؤمن برادر آقانور در زمان شاه‌عباس دوم ساخته‌شده و وقف مسجد آقانور شده است و فعلاً به‌منظور برنامه‌های فرهنگی هنری استفاده می‌شود. «حمام درب امام» که در کنار آستانه امامزادگان درب امام در محله سنبلستان قرار دارد. «حمام جلفا» (شاهریمانیان) که در میدان تاریخی جلفا قرار دارد و تغییر کاربری داده است و مربوط به اقلیت‌های دینی مسیحی است. «حمام پنجشنبه دین» نیز که در محله جویباره اصفهان قرار دارد و مربوط به اقلیت‌های دینی کلیمی است و قرار است مرمت شود.

این معمارزاده و بنازاده اصفهانی با اشاره به حمام‌های دوره صفویه در اصفهان که تخریب‌شده‌اند،‌ گفت: «حمام آقاجان بیک»، «حمام زینب بیگم»، «حمام حاج محمدعلی»، «حمام سرلت»، «حمام قاسم خان» همگی در محله کوشک و حمام‌های «میرزا اشرف»، «محمد کریم بیک»، «تیمور بیک»، «میر قاسم بیک»، «حمام عباسی» و «حمام اسفندیار بیک» در محله خواجوی اصفهان و «حمام خواجه‌ها» در پشت مطبخ، «حمام مسجد شاه»، «حمام بیگدلی» در شمال شرقی و «حمام شیخ لطف‌الله» در ضلع شرقی میدان نقش‌جهان، «حمام ذوالفقار»، «لله بیک» یا «محب علی بیک»، «ساروتقی»، «میرزا امین»، «گود» و «سنگ تراشان» در بازار اصفهان و حمام‌های «میرزا صدر جهان مستوفی‌الممالک»، «کمر زرین»، «تخت»، «میرزا کوچک»، «میرآخورباشی»، «فراش‌باشی»، «نقشیان»، «میرزا فصیح»، «رخت‌شویان» یا «گازرها»، «پایدار» و «حمام کرسی» در میدان کهنه و حمام‌های «رستم خان، «سیف‌الدین و «حمام میرزا روح‌الله» در قلعه بزرگ، همچنین «حمام خلجا» در محله خلجا، «حمام چلپی» در عباس‌آباد محله تبریزی‌ها، «حمام سعادت‌آباد» که حمام سلطنتی بوده و «حمام خاصه‌تراش »(سلمانی مخصوص شاه‌عباس) در نیم آورد و حمام‌های «شیرعلی» (از دلقک‌های شاه‌عباس)، «جوجی»، «آقا شیر» و «ملا شمس» (مربوط به اقلیت‌های کلیمی) در محله دردشت، از دیگر حمام‌های دوره صفویه در اصفهان هستند که فعلاً تخریب‌شده و اثری از آن‌ها نیست.

او همچنین به «حمام گنجعلی خان کرمان» (۱۰۲۰ هجری قمری)، «حمام گُردشت جلفا» و «حمام فین کاشان» به‌عنوان حمام‌های دیگر نقاط ایران در دوره صفویه اشاره کرد که هنوز پابرجا هستند.

بهزاد سپس توضیح داد: از دوران زندیه نیز حمام‌های «رهنان اصفهان» و «خان کاشان» هنوز پابرجاست. در دوران قاجاریه نیز تعداد حمام‌های اصفهان به ۸۲ عدد کاهش ‌یافت و هم‌اکنون نیز تعدادی از آن‌ها ازجمله «حمام جنت»، «حمام حق وردی»، «حاج بنان» و «حمام سروش» و ... دایر است؛ اما ازجمله حمام‌هایی که در ایران و از دوره قاجاریه به‌جای مانده‌ است نیز می‌توان به این موارد اشاره کرد؛ «حمام آقا نقی اردبیل» (۱۲۹۷ هجری قمری) که بر روی حمام بسیار قدیمی بناشده است، «حمام نوبر تبریز»، «حمام گلشن لاهیجان» مربوط به زمان فتحعلی شاه قاجار، «حمام آقا تراب نهاوند» (۱۳۸۸ هجری قمری) که آهک‌بری‌های آن در زمان پهلوی اول انجام‌شده است، «حمام وکیل کرمان» (۱۲۸۰ هجری قمری) که توسط مؤتمن السلطان وکیل‌الملک محمد اسماعیل نوری ساخته‌شده است، «حمام محتشم کاشان» در اواخر دوره قاجاریه یا اوایل دوره پهلوی ساخته شد، «حمام چهارفصل اراک» که ۴ حمام (۲ حمام مربوط به مردان و زنان مسلمان و ۲ حمام متعلق به مردان و زنان اقلیت‌های دینی) است، «حمام خان یزد» (۱۲۱۳ هجری قمری)، «حمام گلشن یزد» دوره فتحعلی شاه قاجار و همچنین «حمام گله‌داری بندرعباس» را اشاره کرد که بین سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰ در دوره پهلوی ساخته شد و این را هم اشاره می‌کنم که من اکثر این حمام‌ها را از نزدیک دیده‌ام.

اصولی که ساختار طراحی معماری حمام‌ها بر آن‌ها استوار است

این پژوهشگر معماری ایرانی با اشاره به وجود حمام‌های خصوصی در اصفهان، تصریح کرد: بعضی از متمولین، ثروتمندان، روحانیون، سلاطین، شاهزاده‌ها، درباریان، امام‌جمعه‌ها در منازل خود حمام خصوصی داشتند که با تزیینات خاصی و بنا بر سلیقه مالک طراحی و ساخته می‌شد و آب این حمام‌ها از طریق چاه تأمین می‌شد و بسیار تمیز و زلال بود. برای گرم کردن آب آن‌ها نیز از چوب و هیزم استفاده می‌شد که به این حمام‌ها (حمام سرخانه) گفته می‌شد. نمونه‌ای از اینِ حمام‌ها در منزل صدر انارکی در محله شهشهان اصفهان تا ۳ دهه قبل پابرجا بود و من از نزدیک آن را دیده بودم.

او درباره حمام‌های عمومی نیز توضیح داد: این نوع حمام‌ها که موردبحث ما است و بیشتر مردم. از آن‌ها استفاده می‌کردند با توجه به امکانات مالک یا واقف و محل قرارگیری شهر یا روستا و معماران و سازندگان ازنظر وسعت، سبک و مصالح معماری به ۳ نوع عالی، متوسط و معمولی تقسیم می‌شدند؛ اما ازنظر نقشه معماری و اسلوب چینش فضاها دارای قسمت‌های مشخص، مشترک و معینی بودند که در ادامه به آن‌ها می‌پردازم. نکته حائز اهمیت این است که چون حمام‌ها یکی از بناهای عام‌المنفعه به شمار می‌رفت، خیّرین (چه شخصی و چه دولتی) در ساختن آن‌ها کوشا بودند و از یکدیگر سبقت می‌گرفتند و آن را از جزو خیرات و مبرات می‌دانستند و اکثر آن‌ها وقف می‌شد

این بنا زاده و معمار زاده اصفهانی با بیان اینکه حمام در گذشته فقط محل استحمام نبود، ساختار طراحی معماری حمام‌ها را بر این اصول استوار دانست: اصل اول صرفه‌جوئی در مصرف انرژی بود؛ به این لحاظ سعی می‌کردند حمام‌ها را تا جایی که امکان داشت در ارتفاعی کمتر از کف اصلی ایجاد کنند تا از این طریق بتوانند به‌صورت طبیعی محیط حمام را گرم یا سرد کنند. اصل دوم رعایت مسائل اعتقادی و بهداشتی است، به این دلیل که استفاده از آب غصبی جایز نیست حتی اگر حمام در کنار قنات یا مادی هم بود چاهی را جهت استفاده از آب آن حفر می‌کردند و کلیه مسائل اعتقادی و بهداشت دینی (نجس و پاکی) در طراحی حمام‌ها موردنظر قرار می‌گرفت.

بهزاد در توضیح سایر اصول نیز بیان کرد: روابط مستقل استفاده‌کنندگان، اصل سوم در طراحی معماری حمام‌ها به شمار می‌رفت، به‌طوری‌که ضمن رعایت روابط زنان و مردان بدین طریق که حتی اگر حمام زنانه و مردانه در کنار یکدیگر و متصل‌به‌هم ساخته می‌شد و بعضاً با یک گلخن، حتماً درب آن‌ها در دو گذر متفاوت و به‌ دور از یکدیگر طراحی و نصب می‌شد و ازلحاظ افراد شاغل در حمام نیز به نحوی طراحی می‌شد که کارکنان و کارگران حمام از درب‌های متفاوتی غیر از درب‌های مشتریان رفت‌وآمد داشتند. اصل چهارم نیز صرفه‌جوئی در مصرف آب بود و تا آنجا که امکان داشت کمتر آب را به فاضلاب که بعضاً همان منجلاب‌ها بود هدایت می‌کردند.

او ادامه داد: استفاده از نور طبیعی اصل پنجم بود و در روشن کردن فضاهای حمام در طول روز از نورگیرهای سقفی استفاده می‌شد. همچنین اصل ششم، نظم شکل درونی فضاها بود، به‌طوری‌که در طراحی فضاهای حمام‌ها نظم شکل درونی فضاها جلوه خاص دارد و کلیه فضاهای حمام از کوچک و بزرگ علیرغم شکل نامنظم و غیر هندسی بیرونی بنا، اشکال منظم و کامل دارند و همچون جواهری تراش‌خورده می‌درخشند و دلربائی می‌کنند.

این پژوهشگر معماری ایرانی گفت: در مسافرتی‌هایی که به شهرهای بغداد، دمشق، بصره، کربلا و نیشابور داشتم تقریباً این اصول با اندکی تفاوت در طراحی حمام‌های این شهرها رعایت شده بود و تنها تفاوت آن‌ها در استفاده از خوراکی‌ها و حلویات و استعمال دخانیات و خصوصاً قلیان‌های تزئین شده در حمام‌های بغداد و دمشق و در سربینه آن‌ها بود.

انتهای پیام