بهناز رستمی در گفت و گو با ایسنا گفت: صداسازی‌های اولیه که به طور میانگین از سن شش ماهگی در نوزادان شروع می‌شود یکی از فاکتورهای مهم در ارزیابی‌های مهارت‌های گفتار و زبان است. والدین بهتر است به شروع و تقویت این آواسازی در نوزادان خود که پایه و آغاز گفتار در مراحل بعدی رشد کودکان است توجه کنند.

رستمی با اشاره به لزوم توجه و پیگری صبورانه در تاخیر و اختلالات گفتاری کودکان اظهار کرد: تاخیر در مهارت های گفتار و زبان می تواند به صورت تاخیر در زبان که (تاخیر بارز در درک و بیان )و یا تاخیر در بیان (درک به صورت نسبی خوب و مهارت های بیانی ضعیف )رخ بدهد که این تاخیر می‌تواند با یا بدون همبودی با یک یا بیش از یک اختلال‌ باشد.

وی ادامه داد: تاخیرها به صورت رشدی کرومزومی و اکتسابی هستند. توجه به این مورد مهم است که در تاخیر رشدی تمام مهارت‌ها طبق مسیر رشدی اما با تاخیر به دست می آیند. در صورتی که در بحث انحراف رشدی (مانند طیف اتیسم)مهارت به ترتیب کسب نمی‌شود. در بررسی گفتار کودکان توجه به این امر مهم است که تاخیر در گفتار دارد یا مشکل انحراف رشدی است. اگر تاخیر دارد این تاخیر چقدراست‌؟ در این خصوص باید به متخصص و آسیب شناس گفتار درمانی مراجعه کرد.

وی افزود: زمانی که صحبت از اختلالات گفتاری و زبانی می‌شود بیشتر مسئله زبان و درک زبانی و مسایل بیانی به میان می‌آید و آن دسته از اختلالات مد نظر است که ابتدا  درک کودک و سپس  بیان را تحت تاثیر قرار داده است. چرا که در مراحل رشد زبانی ابتدا درک  شکل می‌گیرد و بعد مهارت‌های  بیانی اتفاق می‌افتد. اول کودک باید نسبت به محیط اطرافش شناخت پیدا کند  و درکش را پیدا کند سپس شروع به تکلم کند. اختلالات گفتاری مربوط به صحیح صحبت کردن، اختلال تلفظ و لکنت است و زمانی اتفاق می‌افتاد که در کودک نسبت به سن تقویمی و عقلی مهارت  بیانی، گفتاری، تلفظ، ادای کلمات و روان بودن آن اتفاق نیفتاده باشد.

این گفتاردرمانگر با تاکید بر لزوم توجه به تاخیر و اختلالات گفتاری در سنین پایین افزود: گاها در سنین ۱۲ ماهگی برای ارزیابی به ما مراجعه می شود؛ بعد از ارزیابی توصیه می‌شود چند ماهه آینده به صورت فالوآپ (پیگیری، درمان و پایش) مراجعه کنند چون می بینیم آن حد نگرانی خانواده در تاخیرتکلم کودک بارز و آشکار نیست و لذا یکسری تمرینات که اکثرا در قالب بازی هستند به آنها داده می‌شود تا از همین سن پایین تاخیری که ناچیز هست از بین برود اما در برخی موارد که تاخیر خیلی زیاد است و گاها به دلیل عقب ماندگی های ذهنی و مسایل حاد دیگری اتفاق می‌افتد، فقط می توان از پسرفت کودک و اینکه مشکل به تدریج کمتر شود کمک کرد و درمان قطعی برای این دست و بسیاری از تاخیرهای پیشرفته و عدم تکلم نداریم.

رستمی یادآور شد: اگر سعی کنیم یکسری اطلاعات را به خانواده ها بدهیم و آنها را آگاه کنیم که  کودک در هر سنی به چه بازی‌هایی نیاز دارد و در چه مرحله ای از رشد حسی حرکتی قرار دارد که باید به رشد و پرورش آن توجه کنند خیلی ازاین مسایل حل می شود. یکسری از فاکتورها در شروع علائم تاخیر در تکلم و اختلالات مربوط به آن باید مورد توجه والدین قرار گیرد.

وی افزود: اینکه اولین علامت تاخیر یا شروع گفتار چیست؟ وقتی کودک در نوزادی شروع به حرف زدن می‌کند باید حالت قان و قون را داشته باشد.این صداسازی های اولیه که خیلی مهم هستند از شش ماهگی به بعد در کودکان آغاز و نمایان می‌شود. این صداها در ابتدا با اندام گویایی که در قسمت پایینی و جلوی دهان قرار دارند تولید صدا می‌شود، آواهایی مثل ب َ بَ یا مَ مَ هستند  که در ادامه رشد این آواها تنوع بیشتری پیدا می‌کند و قسمت‌های مختلف اندام گویایی را به کار گرفته و به مرور آواها تغییر می‌کند.

وی ادامه داد: در ارزیابی گفتاری این سوال از والدین مطرح می شود که آیا کودک در این سن آواسازی داشته است؟ چه صداهایی را در این آواسازی‌ها می شنوید؟ آیا صداهای ک و گ  و صداهای حلقی مثل ق را می‌شنوید؟ در کودکان تولید صداهای مختلف نشان دهنده عملکردهای مختلف دهان، عضلات و اندام های گویایی است. فاکتور مهم بعدی تماس‌های چشمی است آیا وقتی با کودک در ارتباط هستیم تماس چشمی دارد؛ خوب نگاه می کند؟ ردگیری دیداری اتفاق می افتد؟ اگر دستوری داده می‌شود آن را دنبال می‌کند؟ آیا اشارات بدنی شما را متوجه می‌شود؟ از ژست‌های بدنی اشاره کردن را دارد؟ حتی زمانی که نمی تواند حرف بزند قادر هست با اشاره کردن چیزی را که می خواهد از شما بگیرد؟

این گفتار درمانگر بیان کرد: مورد بعدی در رشد گفتار، توانایی تقلید کردن است. تقلید حرکت‌های درشت در کودکان زودتر از حرکت های ریز اتفاق می‌افتاد که باید در کودک بررسی شوند. اینکه مثلا کودک می تواند مثل من دهانش را گرد یا باز کند؟ بعد از اینکه تقلید در این حرکات چک شد بررسی می‌کنیم ببینیم صداسازی‌ها را تقلید می کند یا خیر..گاهاً کودک تقلید با تاخیر دارد. مثلا کلمه ای را می‌گویم اما کودک با تاخیر آن را تقلید و بازگو می‌کند. اگر تقلید در کودکان فوری باشد و بتواند هر حرکت ریز یا درشتی را که من در صورت انجام می‌دهم فورا انجام دهد، این حرکت خوشایند و خوب است بنابراین تقلید در کودکان یک فاکتور مهم  در رشد تکلم است.

این آسیب شناس گفتارتصریح کرد: نکته ای که در این باره خیلی مهم است تصورات والدین از رشد درک کودکان است که در بیشتر موارد این ارزیابی که کودک من درکش خوب است را دارند، درحالی که منظور گفتاردرمان از رشد درک این است که وقتی کودک در بافت یا موقعیت خاص ارتباطی قرار بدهیم درک کودک از آن شرایط چگونه است؟ وقتی کودک را برای بیرون رفتن آماده می کنیم و کفش هایش را جلوی در می‌گذاریم در هر صورت که پدر و مادر درخواست کند که کفش بپوشد بدون اینکه اشاره کنیم کودک می‌داند که باید به سمت کفش برود. اما این مثال دلیل بر رشد درکی کودک نیست و ‌اینکه کفشش را شناخته، باید در سایر بافت های ارتباطی دیگر هم ارزیابی شود.

وی اضافه کرد: زمانی که قرار نیست بیرون بروید از کودک بخواهید کفشش را بیاورد ببینید آیا می تواند این کار را انجام دهد. درصورت پاسخ دهی مناسب در موقعیت های مختلف ارتباطی می توان گفت درک دستور برو کفشت را بپوش دارد. لذا این مراحل خیلی مهم هستند و در ارزیابی به والدین برای توجه به آن تاکید می شود. آیا فرزند شما در اجرای کار متوجه دستور شما هست؟ آیا پردازش اتفاق افتاده یا نه در موقعیت ارتباطی خاصی قرار دارد و یا با اشارات والدین متوجه منظور شده است؟

این گفتار درمانگر با تاکید بر انجام تست شنوایی خاطرنشان کرد: تاکیدمان این است که همه یک تست شنوایی سنجی را انجام دهند؛ حتی اگر شکی هم نباشد، برای اینکه متوجه شویم شنوایی محیطی کودک خوب است، انجام این تست توصیه می‌شود. اینکه شنوایی کودک مبتنی بر لب خوانی نباشد و یا اینکه چون خانواده با یک تن صدای بلند در خانواده صحبت می کنند می‌شنود یا در سایر محیط ها یک افت شنوایی وجود دارد؟

رستمی با اشاره به طیف اوتیسم و اختلالات گفتاری گفت: موردی را که خیلی با آن مواجهیم این است که متاسفانه تشخیص طیف اتیسم را روی خیلی از اختلالات گفتاری می بینیم؛ جدای از اینکه باید در این زمینه به  تشخیص افتراقی خیلی دقت کرد و مورد سوال خیلی از والدین قرار می گیرد که آیا این اختلال گفتار ناشی از طیف اتیسم است یا خیر. موضوع مهم در این خصوص توجه به توجه اشتراکی، تماس چشمی و به اشتراک گذاشتن  کارها و احساسات توسط کودک است. اینکه کودک حین بازی نمادین عروسکش را بغل می‌کند می‌تواند به او خوراکی بدهد سوار ماشینش کند و یا حین سلام کردن به دیگران بتواند دست بدهد این یعنی خودش و عواطفش را به اشتراک می‌گذارد و اولین قدم برای آن، تماس چشمی است.

وی در خصوص علت های تشدید تاخیر در مهارت های گفتاری اظهار کرد: از زمان رخ داد یکسری از بحران ها مثلا دوران کرونا که در آن ایزوله شدن اتفاق افتاد و به ناچار خانواده ها مجبور بودند در خانه بمانند و تماس بیشتری با تلویزیون، لپ تاپ و گوشی های هوشمند باشند یکسری از تاخیرهای گفتاری در کودکان خیلی بیشتر و آشکار شد و یکسری از اختلالات هم مشابه یکدیگر شدند که تشخیص آنها از هم بسیار دشوار است. برای همین ما همیشه تاکیدمان این است که کودکان در سنین پایین اصلا در معرض تلویزیون و کارتون قرار نگیرند مگر اینکه یک کارتون آموزشی مثلا شناخت اعضای بدن در قالب ترانه های کودکانه یا گاها و به ندرت بازی های پازل یا تکمیل کردنی با زمان های محدود و مشخص باشد که کودک برای یادگیری وابسته به حس دیداری نباشد. وقتی کودک در حال رشد است اگرزیاد در معرض محرک های دیداری قرار بگیرد فاصله بین پردازش دیداری و شنیداری وسایر پردازش‌های حسی اش خیلی بیشتر می‌شود و به رغم اینکه از لحاظ دیداری همه چیز را آموخته و درک دیداری فضایی اش خوب است اما در رشد کلامی تاخیر دارد.

وی ادامه داد: زمانی که غذا خوردن کودک به واسطه ضعف در عضلات جویدن یا درگیری حسی دهانی ضعیف است می توان آن را به عنوان یک فاکتور مهم و موثری در اکتساب مهارت های کلامی درنظر گرفت.

این آسیب شناس گفتار، زبان، صدا و بلع با بیان اینکه کیفیت درمان در سطح استان خیلی خوب است اظهار کرد: بهترین زمان برای تشخیص و اقدام درباره تاخیر و اختلالات گفتاری هر زمانی که والدین متوجه می‌شوند کودک در مقایسه با همسالانش و با سنش تفاوت دارد است و با مراجعه به موقع به همکاران روان شناسی بالینی، گفتار درمانگر و کار درمانگر، باید برای درمان اقدام کرد. متاسفانه ضعف‌هایی در درمان وجود دارد و موضوع همکاری گروهی متخصصین است. اینکه یک متخصص نسبت به ارجاع به موقع یک کودک به سایر تخصص ها آگاه باشد بسیار مهم است. وقتی کودک به گفتاردرمانگر مراجعه می کند اما مشکلات حسی عمقی تعادلی دارد مثل اینکه در راه رفتن، حفظ تعادل، مهارت‌های خودیاری و سایر عملکردهای روزمره ضعیف و حواس پرت است بهتر است توسط یک کاردرمانگر هم بررسی شود.

وی ادامه داد: یکسری از عوامل باعث شده اختلالات گفتاری در کودکان  مانند پیشرفت تکنولوژی شدت و افزایش پیدا کند اما به موازات آن راه‌های آگاه سازی والدین هم افزایش یافته است، برای همین می توان از آنها پیشگیری کرد.این درصورتی اتفاق می افتاد که خانواده مشکل کودک خود را بپذیرد؛ وقتی کودکی توسط مادر در سن ۷ سالگی با تاخیر در تکلم که به صورت جمله بندی یک کلمه و دوکلمه با دغدغه ورود به مدرسه به گفتار درمان مراجعه می کند مشخص است مادر مشکل کودک را نپذیرفته و فکرش درگیرموضوع رفتن به مدرسه کودک است! در حالی که کودک باید بتواند نیازهای اولیه خودش را برطرف کند.

این گفتاردرمانگر اظهار کرد: وقتی بپذیرم مشکل کودک من اتیسم یا هر چیز دیگری است، او را بهتر درک می کنم و بیشتر در مورد آن آگاه می شوم و برای درمانش تلاش می کنم. متاسفانه به خاطر انکار والدین سالهای طلایی رشد کودک که می‌توان برای درمان از آن استفاده کرد از دست می‌رود. اینکه یکی از والدین قبول نمی‌کند و مشکل کودک را به موارد دیده شده در خویشاوندان مشابه می کند و درمان را نمی پذیرد از جمله موارد بارزی است که اختلاف نظر بین والدین در شروع درمان دیده می شود.

رستمی با اشاره به سایر مشکلات گفت: متاسفانه به دلیل عدم اعتماد برخی  خانواده ها به درمانگر و تغییر مداوم درمانگر و همزمانی یک یا چندین درمانگر با تخصص یکسان پیشرفت در درمان به طور موثر در درمان اتفاق نمی افتد. تیم درمان نیز بهتر است در نظر داشته باشد در برخورد با مراجعین خردسال از درمان های کودک محور استفاده کند.

این گفتاردرمانگر با اشاره به تاثیر درمان های جانبی در رشد مهارت های گفتار زبان و ارتباطی کودکان اضافه کرد:به طور مثال بازی درمانی و موسیقی درمانی و هنر درمانی و درمان های مشابه می توانند کمک کننده باشد.

وی در ادامه به تفاوت موسیقی درمانگر و اساتید موسیقی اشاره کرد و گفت: در موسیقی درمانی درمانگر نسبت به اختلال و مشکل کودک آگاه است و می داند با کدام رویکرد به کدام مرحله از رشد کودک و درمان اختلال کمک می‌کند. اینکه برخی از والدین بنابر توصیه درمانگر به جای مراجعه به موسیقی درمانی به کلاس های آموزش موسیقی مراجعه می کنند اشتباه است. کودک به واسطه مشکلاتی که دارد همتراز کودکان طبیعی در کلاس موسیقی نتوانسته انتظارات را برآورده سازد، از این رو مادر تصور می‌کنند موسیقی درمانی برای کودکش فایده نداشته است.

وی گفت: متاسفانه والدین در برخی موارد فاقد آگاهی لازم هستند و زمانی که از آنها در رابطه با  سوابق قبلی درمان کودک و یا دارو درمانی سوال می شود اطلاعات دقیقی ندارند که این از ضعف خانواده هاست.

وی تاکید کرد: باید در گفتار درمانی صبور بود چرا که یک درمان توانبخشی و طبیعی است و باید پله پله پیش رفت؛ گفتاردرمانی کودکان مستلزم تمرین و تکراراست. متاسفانه برخی خانواده‌ها دنبال سریعترین روش درمان برای گرفتن نتیجه هستند. حتی سراغ دارویی می روند که در بهبود تکلم کودک موثر باشد و یا به واسطه تبلیغات به روش‌های درمانی دیگر روی می‌آورند. اینکه با صبوری و با اعتماد به درمانگری که موجب تغییر در کودک و مهارت های گفتاری و رشدی او شده روال درمانی کودک را طی شش ماه ،یکسال و بیشتر جلو ببریم بهتر است تا اینکه بین درمان های مختلف سردرگم بمانیم و سن طلایی درمان را هم از دست بدهیم.

وی توصیه کرد: درمان هیچ کودکی مشابه کودک دیگر نیست و کاملا فردی است؛ حتی اگر دوقلو باشند و یا اختلال و شرایط یکسانی را داشته باشند.خانواده ها نباید توصیه والدین دیگر که درمان کودکانشان بکار برده اند، در مورد کودک خود به کار بگیرند.

انتهای پیام