شیعیان دست استجابت به‌ سوی امام عصر(عج) دراز کرده و از او می‌خواهند تا به لطف و بخشش شفیع مردگان آنان در بارگاه الهی شود. شاید دعا و راز و نیاز همان اعتباری است که شفاعت و آمرزش را در پی دارد و از این رو نام این شب‌ها را چراغ برات گذاشته‌اند.

ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایرانی، در مورد چراغ برات گفته است که «سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه شعبان ایام‌البیض نام دارد و شب پانزدهم ماه، شب بزرگی است که به آن لیله‌البرات می‌گویند. عوام بر این عقیده‌اند که در این شب‌ها خداوند چهره کسانی را که در آن سال مقدر است بمیرند به ملک‌الموت نشان می‌دهد».

مردم خراسان ایام برات را روزهایی ویژه به‌شمار می‌آورند که در آن روزها مردگان آزادند و اعمال ما را می‌بینند. زندگان نیز با روشن کردن چراغ انفاق و احسان تلاش می‌کنند تا برات آزادی مردگان‌شان را از آتش دوزخ با توسل به امام عصر(عج) به دست آورند.

یکی دیگر از مراسم‌ها و باورهای شب‌ برات می‌توان به پخت انواع نان‌های سنتی همچون روغن جوشی، کماچ، ساچ، چلبکی و حلوا اشاره کرد. این نان‌ها در میان مردم و کودکان به‌ طور رایگان قبل از غروب توزیع می‌شود.

در برخی از شهرهای خراسان ۱۳ شعبان را برات زندگان و ۱۴ شعبان را برات مردگان می‌دانند. در روز سیزدهم به شکرانه سلامتی خود و خانواده شیرینی و شکلات خیرات می‌کنند و در غروب آن روز هم حلوا و نان‌های سنتی می‌پزند و روز ۱۴ شعبان نیز بر سر قبور نزدیکان رفته و خوراکی خیرات می‌کنند، فاتحه‌خوانی، برات‌خوانی، روضه‌خوانی و قرائت کلام‌الله مجید بر سر قبور رواج دارد و نثار روح از دست رفتگان می‌شود.

برخی از تاریخ پژوهان بر این باورند که رسم چراغ برات پیش از حضور اسلام در فلات ایران با شکلی مشابه وجود داشته است اما با آمدن اسلام به ایران زمین این رسم با آیین‌های اسلامی گره خورده و بدل به یکی از مهم‌ترین باورهای مردم شرق ایران در دوره اسلامی شده است.

از جمله دلایل اهمیت مراسم چراغ برات به لحاظ اعتقادی اینکه گفته شده است. در این ماه امام‌حسین(ع) متولد شده و پیامبر(ص) را بسیار شادمان کرد و دیگر اینکه در روز پانزدهم ماه شعبان پس از ۱۸ ماه، قبله‌گاه مسلمانان از بیت‌المقدس به کعبه تغییر جهت یافته است. همچنین میلاد تنها ذخیره عالم هستی حضرت ولی عصر حضرت صاحب‌الزمان(عج) در روز نیمه شعبان سه‌گانه‌ای از رویدادهای معنوی را در تاریخ رقم زده که بر ارزش‌های فرهنگی و معنوی آیین چراغ برات می‌افزاید و این از جمله خوش‌سلیقگی‌های فرهنگی ما خراسانی‌هاست که در تولید محتوا برای تاریخ در بین دیگر فرهنگ‌ها زبانزدیم.

جدا از این نوع اعتقاد در نزد ما خراسانی‌ها رسم و آیین دیگری نیز وجود دارد به‌نام «روز علفه» که در پیوند ایام چراغ و برات معنا پیدا می‌کند. روز اول نوروز را به نام علفه که به‌معنای آذوقه است. نامگذاری کرده و مردم در این زمان برای مردگان خود خوردنی و آشامیدنی‌هایی متنوع می‌برده و بر سر مزار آن‌ها می‌گذاشته‌اند.

ریشه و فلسفه این کار را هم می‌توان در این دید که ‌چون در هر شهر و روستایی، همیشه افراد فقیری بودند که توانایی فراهم‌کردن خوراکی‌های عید خود را نداشتند، با این رسم، آن‌ها می‌توانستند از آذوقه‌های گذاشته‌شده در قبرستان‌ها استفاده کنند که خراسانی‌ها امروز این سنت را در نیمه‌شعبان به نام چراغ‌برات دارند، اما در تهران و غرب کشور این سنت در جمعه آخر سال کماکان باقی است.

امروزه در خراسان برات را به‌معنی الهام‌ قلبی نیز به کار می‌برند که «برات‌شدن به‌دل» یکی از آن‌هاست. این مفهوم برات را کاملا از معنای مادی آن جدا می‌کند. چیزی که به ‌نظر بر دلالت به شب برات نزدیک‌تر است. بدون تردید و با توجه‌ به منابع تاریخی که در آن بسیار از برات یاد شده است، برات در جغرافیای خراسان بزرگ پیشینه‌ای طولانی دارد.

مشتی از این خروار نمونه «عالم‌آرای عباسی» است که در آن گفته شده است. شاه‌عباس صفوی شب‌های متبرکی را در روضه منوره حضرت رضا(ع) به عبادت می‌گذرانده که یکی از آن‌ها شب برات بوده است. با این همه چراغ براتی که در خراسان برپاست، کمتر برای مردم دیگر نقاط ایران شناخته ‌شده است و اگر هم جایی شب برات را زنده نگه دارند، بسیار کم‌رنگ و ضعیف است و به‌قدر خراسان نیست.

هر سال با فرا رسیدن ایام چراغ برات در مشهد و سایر شهرهای خراسان بزرگ، زائران بسیاری به قصد زیارت رهسپار این منطقه می‌شوند تا هم از جشن‌های نیمه شعبان فیض ببرند و هم برای آمرزش ارواح خویشاوندان خود فاتحه‌خوانی کنند.

انتهای پیام