چندی پس از اعلام اصول ۶ گانه انقلاب سفید از سوی شاه پهلوی، پیش‌بینی‌های او تحقق پیدا کرد و اقدام شاه با مخالفت دوست و دشمن و اعتراضات مردمی مواجه شد. از این سال به بعد در نتیجه تحولات و اتفاقات سلسله‌وار و مختلف، شعارهایی مانند "ما تابع قرآنیم رفراندوم نمی‌خواهیم"، "اصلاحات آری دیکتاتوری نه"، "خمینی بت‌شکن"، "یا مرگ یا خمینی" و شعار معروف "مرگ بر شاه" در کوچه و خیابان‌ها پیچید و بلای جان شاهنشاه پهلوی شد.
به دنبال این اعتراضات و مبارزات انقلابی گسترده، ماموران امنیتی و شهربانی کم نگذاشتند و هر بار با گاز اشک‌آور و گلوله از اعتراضات مردمی که از ظلم نظام ستم‌شاهی به ستوه آمده و از ریخته شدن اموال کشورشان به حلقوم اجنبی خسته شده بودند، استقبال می‌کردند.
اما در بین تمامی شهرهای کشور، مشهد نقشی اساسی در پیروزی انقلاب اسلامی داشت و ۱۱۸ شهیدی که این شهر در دوران مبارزات انقلابی تقدیم وطن کرد، نشان از فرهنگ مجاهدپرور مردم این شهر دارد.
جواد نوائیان، پژوهشگر تاریخ ایران معتقد است خلاف نظر برخی که بر اساس مقاله احمد رشیدی مطلق، آغاز حرکات انقلابی مردم را واقعه ۱۹ دی‌ماه قم می‌دانند و به حاشیه مسائل توجهی ندارند، مبارزات انقلابی پیش از واقعه قم، در شهر مشهد شروع شده بود.
وی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص مبارزات انقلابی مردم مشهد در جهت پیروزی انقلاب اسلامی ایران، اظهار کرد: مشهد از همان ابتدای نهضت اسلامی یعنی سال‌های ۱۳۴۱ در بحث اعتراض به انجمن‌های ایالتی و ولایتی و بعد از آن ماجرای انقلاب سفید درگیر قضایایی شد که به انقلاب ۵۷ ختم شد. در آن زمان آیت‌الله العظمی میلانی و قمی در مشهد نسبت به این قضایا اعتراض و در ردیف علمایی بودند که با رژیم شاه مخالفت کردند.
نوائیان ادامه داد: در قضیه ۱۵ خرداد ماه ۴۲ و پس از آن شاهد برخی اتفاقات در مشهد هستیم که معروف‌ترین آن واقعه مسجد فیل است. شهید هاشمی‌نژاد در این مکان سخنرانی‌های معروفی انجام داد که باعث شد برای اولین بار در مشهد برخورد شدیدی با معترضان صورت گیرد. این واقعه موجب شهادت ۲ تن از مردم شد.
این پژوهشگر تاریخ ایران با اشاره به دامنه‌دار بودن درگیری‌های جسته و گریخته در مشهد گفت: پس از سرکوب قیام خونین ۱۵ خرداد و به ویژه پس از ماجرای ترور حسنعلی منصور و تبعید امام خمینی به ترکیه و نجف، دیگر در مشهد شاهد فعالیت‌هایی اعتراضی با شکل تظاهرات نیستیم و این شهر به کانون فعالیت‌های مبارزاتی تبدیل می‌شود.
نوائیان ادامه داد: در این زمان افرادی ظهور و بروز یافتند و دست به فعالیت‌های مبارزاتی زدند که نه فقط در مشهد بلکه در سراسر ایران به عنوان بانی و تقویت‌کننده جایگاه تفکرات نهضت اسلامی مورد توجه قرار گرفتند. ما زمان قیام مردم قم در سال ۵۶ از لفظ انقلاب در مورد جنبش شکل گرفته استفاده نمی‌کنیم و از نظر مطالعات تاریخی و جامعه‌شناسی به عنوان نهضت از آن جریانات یاد می‌شود، اما از آنجا به بعد چون حرکت‌ها سریع و توام با درگیری است، به آن عنوان انقلاب داده می‌شود.
وی با اشاره به سخنرانی‌های شخصیت‌های تاثیرگذار در سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۶ در مشهد، عنوان کرد: شهید هاشمی‌نژاد، آیت‌الله خامنه‌ای و دکتر علی شریعتی که با تدریس در دانشگاه فردوسی مشهد کانون تربیت افراد انقلابی را تشکیل داده بود، از جمله این شخصیت‌ها هستند. بنابراین در این دوره مشهد کانون فعالیت‌های علمی جریان نهضت اسلامی است و فعالیت‌های این بزرگان به همراه افرادی مانند شهید مطهری و استاد محمدتقی شریعتی، باعث حساس‌تر شدن ساواک نسبت به مشهد شده بود.
این پژوهشگر تاریخ ایران با بیان اینکه باید به بازه سال‌های ۴۳ تا ۶۵ به عنوان نقطه عطف تاریخ انقلابی ایران نگاه شود، خاطرنشان کرد: مشهد یکی از کانون‌های مهم تولید فکر انقلاب اسلامی بوده است. پس از این بازه زمانی، در سال ۱۳۵۶ و پس از ماجرای قیام مردم قم، شاهد تسلسل اتفاقات در مشهد بودیم، اما چون قیام ۱۹ دی قم، در روزنامه اطلاعات به قلم احمد رشیدی مطلق ملاک قرار می‌گیرد، کسی چندان به برخی حواشی و اتفاقات توجه نمی‌کند.
بتول چراغچی؛ نخستین شهید انقلاب اسلامی در مشهد
همواره می‌توان رد پای پررنگ زنان را در تمام صحنه‌های انقلاب اسلامی دید و در این بین زنان مشهدی نیز نقشی اساسی داشتند، زنانی که هیچ گاه نخواستند و نتوانستند زیر بار کنار گذاشتن اعتقادات خود بروند و با مبارزات پیوسته و دائمی خود نشان دادند در دفاع از دین و مملکت‌شان، چیزی از مردان کم ندارند. این روحیه مبارزه‌گری تا حدی در زنان مشهد پررنگ است که اولین فدایی راه آزادی در این شهر، یک بانوی مشهدی بود.
نوائیان نیز به نقش پررنگ زنان مشهد اشاره دارد و با بیان اینکه در مشهد قبل از ۱۹ دی‌ماه انقلاب آغاز شده بود، گفت: ۱۷ دی‌ماه در مشهد تظاهرات محدود اما پر سروصدای بانوان به مناسبت سالروز صدور کشف حجاب برگزار شد و حدود ۳۰۰ الی ۴۰۰ نفر از بانوان که عموما طلاب مدرسه اسلام‌شناسی بودند، در خیابان خسروی تجمع کردند و به سمت میدان مجسمه (شهدای فعلی) حرکت کردند تا در آنجا به برگزاری مراسم سالروز کشف حجاب که در کنار مجسمه شاه برگزار می‌شد، اعتراض کنند.
وی افزود: این دسته از بانوان توسط پلیس به شدت سرکوب و تعدادی از آنان برای زمان کمتر از ۲۴ ساعت بازداشت شدند، زیرا مرحوم آیت‌الله العظمی سید عبدالله شیرازی اعتراض کرد و زمینه برای آزادی این خانمها فراهم شد. اما از اینجا به بعد به صورت مکرر اتفاقاتی افتاد که باعث شتاب جریان انقلاب در مشهد شد.
این پژوهشگر تاریخ ایران با بیان اینکه اولین اتفاقی که در سال ۵۷ رقم خورد، نقطه عطف دیگر مبارزات انقلابی است، اظهار کرد: در نهم فرودین ماه، زمانی که قرار است چهلم شهدای تبریز در مشهد برگزار شود، مردم با دیدن اطلاعیه‌ای که هفتم فروردین پخش شده بود به خیابان‌ها آمدند و برای نخستین بار کنترل از دست ماموران انتظامی خارج و استاندار دست به دامن نیروهای ارتشی شد. برای اولین بار نفربر و تانک وارد مشهد شد و در خیابان‌هایی مانند طبرسی و خسروی مشهد استقرار یافت، ولی با این حال اعتراضات به شکل گسترده‌ای در مشهد برقرار بود.
نوائیان با اشاره به درگیری‌های گسترده اردیبهشت‌ماه ۵۷ در مشهد عنوان کرد: در ۷ اردیبهشت تظاهرات گسترده‌ای در خیابان بهار انجام شد و برای جلوگیری از حرکات مردم در چهارراه لشکر، تانکها ورود کردند و با عبور از وسط جمعیت خانم بتول چراغچی به شهادت رسید و اولین شهید انقلاب اسلامی در مشهد لقب گرفت.
نخستین باری که مردم مشهد شعار مرگ بر شاه دادند
وی ادامه داد: اتفاقات دیگر هم به صورت زنجیره‌وار رقم خورد تا اینکه در انتهای تیرماه سال ۵۷ مرحوم شیخ احمد کافی، واعظ معروف در مسیر قوچان به مشهد به طرز مشکوکی تصادف و فوت کرد. این درگذشت نزد مردم شهادت تلقی شد و تجمع بزرگی هنگام انتقال جنازه او در بلوار فردوسی صورت گرفت. قریب به ۶۰۰۰ نفر از طلاب و دانشجویان تجمع کردند و رژیم مجبور به انتقال جنازه به مکان دیگر شد.
این پژوهشگر تاریخ ایران افزود: مجددا در روز ۲ مردادماه برای خواندن نماز، جنازه شیخ کافی را به حرم مطهر انتقال دادند و آنجا تجمع وسیع‌تری با حضور حدود ۱۰۰ هزار نفر صورت گرفت. در مسیر خیابان طبرسی درگیری میان مردم و ماموران اتفاق افتاد که به شهادت ۲ نفر انجامید. پیکر مرحوم کافی را برای نماز به صحن آزادی یا نو بردند و همان جا درگیری سنگینی اتفاق افتاد، تا جایی که مامورین مجبور شدند برای نخستین بار برای عقب راندن جمعیت از گاز اشک‌آور استفاده کنند. در همین تشییع جنازه است که برای نخستین بار، در شهر مشهد شعار مرگ بر شاه سر داده شد.
نوائیان با اشاره به اتفاقات مرداد ۵۷ در مشهد گفت: در این ماه درگیری‌های سنگینی اتفاق افتاد و رفته رفته فاصله میان درگیری‌ها کمتر شد. یکی از نقاط عطف مبارزات انقلابی مشهد در ۱۷ شهریور اتفاق افتاد و مخصوصا وقتی خبر اتفاقات تهران به مشهد رسید، در این شهر کوهی از خشم تولید شد و مردم به میدان آمدند و نهایتا اعتراضات به مهرماه کشیده شد.
وی با بیان اینکه در ۱۷ مهر سال ۵۷ مردم تظاهرات گسترده‌ای در میدان تقی‌آباد و کوهسنگی انجام دادند، عنوان کرد: به علمداری مرحوم هاشمی‌نژاد مردم به تقی‌آباد و کوهسنگی رفتند و تابلوی بیمارستان ششم بهمن واقع در خیابان کوهسنگی را پایین کشیدند و آن بیمارستان را ۱۷ شهریور نامیدند.
این پژوهشگر تاریخ ایران با بیان اینکه از شهریور تا آبان‌ماه تداوم درگیری‌ها خیلی زیاد شد، اضافه کرد: در آبان‌ماه تجمع بزرگ فرهنگیان در ورزشگاه سعدآباد با سخنرانی آیت‌الله خامنه‌ای انجام شد. ده‌ها هزار جمعیت در آن جا حاضر شدند و اسم ورزشگاه را به تختی تغییر دادند. در ۲۸ و ۲۹ آبان‌ماه تظاهرات به حاشیه حرم کشیده شد و برای نخستین بار برای سرکوب کردن مردمی که در مقابل خانه مرحوم آیت‌الله سید عبدالله شیرازی جمع شده بودند، نیروهای امنیتی به تیراندازی مستقیم متوسل شدند و مردم به داخل حرم رضوی فرار کردند. مامورین در تعقیب آنان وارد حرم شدند و گزارش‌های زخمی شدن و کشته شدن ناشی از این درگیری تاثیرات بسیار زیاد و بدی گذاشت و زمینه‌ساز تظاهرات تاسوعا در ۱۱ آذرماه ۵۷ شد.
نوائیان با بیان اینکه تظاهرات تاسوعایی بسیار گسترده و با جمعیتی بیش‌از ۵۰۰ هزار نفر انجام شد، افزود: جمعیت مشهد در آن زمان شاید ۷۰۰ الی ۸۰۰ هزار نفر بود و جمعیتی ۵۰۰ هزار نفری به میدان آمد. دور تا دور حرم تظاهرات کردند، بیانیه پایانی را خواندند و این مسئله تاثیر بسیار بدی بر رژیم در مشهد به جا گذاشت. اما در اواخر آذرماه گروهی از ماموران رژیم در قالب لباس شخصی به بیمارستان ۱۷ شهریور حمله کردند تا نام بیمارستان را تغییر دهند و در جریان این حادثه، پرستاران و پزشکان مورد ضرب و شتم قرار گرفتند. این مسئله باعث شد روز بعد در بیمارستان امام رضا تحصنی شکل گیرد که مقدمه‌ساز حمله گروهی از ماموران به بیمارستان شود و فاجعه بیمارستان امام رضا، حمله به بخش اطفال و شهادت شهید منفرد رقم بخورد.
وی با تاکید بر اهمیت ماجرای بیمارستان امام رضا گفت: حمله به بیمارستان امام رضا هم از حیث اینکه حمله به مرکز امن درمانی بود مهم است و هم از این نظر که باعث شد به مدت دو هفته انقلابیون مشهد بیمارستان را در اختیار گیرند. میدان دانشگاه کاملا در اختیار آنها بود و در داخل آن نمایشگاه و جلسات برگزار می‌شد. حتی چند باری که ماموران سعی کردند تجمع را بر هم بزنند، مجبور شدند با دادن تلفات عقب‌نشینی کنند.
انقلاب در مشهد زودتر از ۲۲ بهمن به پیروزی رسید
مهمترین عاملی که مشهد را از تمام شهرهای کشور متمایز می‌کند، وجود بارگاه منور رضوی در این شهر است. فضای معنوی مشهد، با همه جا متفاوت است و قطعا این تفاوت بر روی مردم شهر هم اثر دارد؛ اثری که باعث شد فجر پیروزی زودتر از ۲۲ بهمن‌ماه در این شهر طلوع کند.
نوائیان ضمن اشاره به تداوم مبارزات تا دی‌ماه، خاطرنشان کرد: ما در نهم دی‌ماه به نقطه سرنوشت‌ساز انقلاب مشهد می‌رسیم و آن جهت‌گیری مستقیم مردم در روزهای نهم و دهم دی‌ماه سال ۵۷ است که به جد مشهد به میدان جنگ تبدیل شد. از طرفی مردم باخشونت رفتار می‌کردند و از طرفی مامورین با تانک مردم را به گلوله می‌بستند. صدها شهید و مجروح از این ماجرا باقی ماند، اما نهایتا در دهم دی‌ماه مشهد عملا به دست نیروهای انقلابی افتاد و به تدریج از این تاریخ تا بهمن ۵۷ کنترل بسیاری از نقاط شهر در اختیار انقلابیون قرار گرفت.
این پژوهشگر تاریخ ایران ادامه داد: در اوایل بهمن آیت‌الله واعظ طبسی به عنوان تولیت آستان قدس رضوی توسط امام منصوب شد و این به معنای موفقیت به دست گرفتن امور حرم پیش از انقلاب اسلامی است. چون آستان قدس قلب تپنده شهر مشهد است، عملا اداره شهر مشهد هم به دست انقلابیون افتاد. بنابراین می‌توان گفت انقلاب در مشهد خیلی زودتر از جاهای دیگر به پیروزی رسید.
وی افزود: پس در شهر مشهد چندین نقطه عطف در راه پیروزی انقلاب اسلامی قابل برشمردن است؛ واقعه مسجد فیل، ۱۷ دی‌ماه ۱۳۵۶، ۹ فرودین ۱۳۵۷، ۷ اردیبهشت ۱۳۵۷، ۲ مردادماه به مناسبت فوت مرحوم کافی، ۱۲ مهرماه، ۲۸ آبان ماه، ۲۸ آذرماه و نهم و دهم دی ماه وقایع تاریخ‌ساز و مهمترین نقاط عطف مبارزات انقلابی شهر مشهد هستند.
این پژوهشگر تاریخ ایران ضمن اشاره به مذهبی بودن شهر مشهد، در خصوص تاثیرات مذهب بر مبارزات انقلابی مردم، اظهار کرد: مذهب بخشی از فرهنگ است به همین دلیل بسیاری از پژوهشگران انقلاب ایران را انقلابی فرهنگی می‌دانند. ولی انقلاب اسلامی صد در صد بر اساس فرهنگ نیست و در برخی موارد متاثر از عوامل دیگری است.
وی ادامه داد: مذهب در مشهد رنگ و بوی دیگری دارد. بیت مراجع و علما در مشهد نبض تپنده انقلاب بود. در شهرهای دیگر به این میزان مجتهد وجود نداشت، اما در مشهد آیت‌الله العظمی سید عبدالله شیرازی، مرحوم میرزا علی فلسفی، مرحوم مرعشی، جواد آقای حائری تهرانی و تعداد زیادی از علمای محبوب حضور داشتند که نقش کلیدی ایفا کردند. در واقع آنچه در این فضای مذهبی موثر شد، غیر از عرق مذهبی مردم، مدیریت علمایی است که با تعداد زیاد و وجهه خوب در مشهد حضور داشتند.
نوائیان در خصوص بازتاب حرکات انقلابی شهر مشهد بر دیگر شهرها، عنوان کرد: فعالیت‌های مشهد در دو دسته قابل تقسیم هستند. دسته اول مربوط به فعالیت انقلابیون مشهدی‌الاصلی مانند علامه مطهری، آیت‌الله خامنه‌ای و علامه حکیم است که در شهرهای دیگر صحبت و سخنرانی می‌کردند. وجه دوم تاثیرگذاری وقایع مشهد بر سایر شهرها، از زائرپذیر بودن این شهر و محبوبیت امام رضا در تمام کشور، ناشی می‌شد. در دوران مشروطه هم به همین صورت اگر اتفاقی در مشهد می‌افتاد کل کشور تحت تاثیر قرار می‌گرفتند چون تمام زائران پس از مشاهده و شنیدن وقایع به شهر خود برگشته و آنها را منتقل می‌کنند.
این پژوهشگر تاریخ ایران افزود: ماجرای حمله به حرم رضوی مسئله کوچکی نبود و بسیاری از مردم را تحت تاثیر قرار داد و در بیداری جامعه بسیار موثر بود. یا واقعه ۱۰ دی نیز مردم حساس به حرم را نسبت به مشهد حساس‌تر کرد. بنابراین این تاثیرگذاری مشهد بر دیگر شهرها دو وجه دارد. وجه اول متفکرانی که از مشهد در شهرهای دیگر صحبت می‌کنند و وجه دوم وقایعی که در مشهد اتفاق می‌افتد و به دلیل محبوبیت امام رضا بر مردم تاثیر گذار است.
آن شور انقلابی هنوز هم در میان مردم جریان دارد
نوائیان در خصوص تداوم شور انقلابی مردم مشهد از آغاز انقلاب تاکنون اظهار کرد: فضای زمان انقلاب با اکنون متفاوت بود. اقتضائات زمان رفتارها را تغییر می‌دهد و باعث می‌شود مردم رفتارها و نگاه‌های متفاوت از خود بروز دهند یا برخی اولویت‌هایشان تغییر کند، اما مسئله این است که بنیان کار را مردمی تشکیل داده‌اند که به مذهب، دین، میهن و جامعه خود عشق می‌ورزند. ماهیت فضای انقلاب چیزی جز این نبود. کسانی که انگیزه ملی داشتند، الان هم دلشان برای استقلال می‌تپد. کسانی که نگاه مذهبی داشتند همچنان در خود و خانواده‌شان مذهب در جریان است.
وی افزود: ممکن است رنگ و طعم تمایلات مردم تغییر کرده باشد، ولی ماهیت همان است. مردم ایران همواره در کشمکش های گوناگون تلاش کردند به جلو حرکت کنند، یعنی ماهیت و هویت اسلامی و ایرانی خود را حفظ کردند. بنابراین می‌توان گفت همچنان این شور انقلابی در مردم حفظ شده، اگر چه گفتمان آن تغییر کرده است.
این پژوهشگر تاریخ ایران در خصوص اینکه مردم مشهد در اتفاقات پس از انقلاب به چه میزان تاثیرگذار بوده و هستند، عنوان کرد: در طول این ۴۴ سال ما آنقدر پشت سر هم واقعه داشته‌ایم که تحلیل و تشخیص اینکه مردم مشهد در کدام واقعه نقش محوری داشته‌اند، سخت است. تمام مردم ایران در تمام این وقایع حضور دارند.
نوائیان افزود: در ۸ سال دفاع مقدس همان طور که برای لشکر ۵ نصر یا لشکر ۷۷ پیاده خراسان در جبهه‌های نبرد نقش و جایگاه دیده می‌شود، لشکر سیدالشهدا همدان و کرمان هم در جنگ نقش داشته‌اند. یکی از ثمرات انقلاب همین پیوستگی و دفاع از آرمان مشترک بوده که در تاریخ ایران امری بی‌سابقه است و ریشه در آگاهی عمومی دارد. مردم ایران در انقلاب آگاهی‌هایی پیدا کردند و با یکدیگر همسو شدند. به صورتی که الآن با وجود مشکلات اقتصادی در بطن جامعه همچنان این پیوستگی برقرار است.
انتهای پیام
نظرات