با توجه به پیشروی فرونشست زمین در مناطق مسکونی و درگیر شدن برخی از المان‌های شهری، شهرداری اصفهان اقدام به تعریف و انجام پروژه مطالعاتی برای شناخت بیشتر این پدیده کرده است. به اعتقاد مسعود مجرب، جری و مدیر پروژه بررسی فرونشست زمین در اصفهان، گردآوری مطالعات پیشین و نسخه سطحی پیچیدن برای فرونشست اصفهان کاری علمی و اصولی نیست. بنابراین نیاز است یک تیم تحقیقاتی با تخصص‌های مختلف زمین‌شناسی، سازه، هیدرولوژی، ژئوتکنیک، سنجش از دور و مخاطرات طبیعی طی یک شرح خدمات مشخص و مدون مراحل شناخت، پایش و اقدامات پیشگیرانه و جبرانی را مطالعه و انجام دهد. آنچه در ادامه می‌خوانید گفت‌وگوی ایسنا با مسعود مجرب است.

شما به‌عنوان مجری مطالعات فرونشست اصفهان، وضعیت پیشروی این پدیده را چطور ارزیابی می‌کنید؟

با توجه به نبود مطالعات جامع و کاربردی در خصوص بررسی فرونشست دشت اصفهان –برخوار، مطالعه حاضر در مرحله شناخت تعریف شده است. مرحله شناخت شامل گردآوری اطلاعات پایه، تعیین نرخ فرونشست و بازدیدهای میدانی است. در مرحله بعد مدل ژئوتکنیکی و تغییرات سطح آب بررسی خواهد شد. در مرحله آخر نقشه‌های ریسک فرونشست، مدل‌سازی رفتاری آبخوان و سامانه بانک اطلاعات مکانی فرونشست شهر اصفهان اجرا خواهد شد. بخشی از مطالعات به ارائه راهکارهای کنترل فرونشست زمین شامل راهکارهای بلندمدت و کوتاه‌مدت خواهد پرداخت. می‌دانیم اگر به‌صورت منظم حقابه زاینده‌رود داده شود و این رودخانه جریان یابد، به‌طور تقریبی بعد از ۱۰ سال می‌توان بگوییم فرونشست زمین در اصفهان را کنترل کرده‌ایم. باید توجه داشت وقتی آب را از آبخوان برداشت می‌کنیم، همان زمان فرونشست اتفاق نمی‌افتد و یک تاخیری وجود دارد، بنابراین وقتی زاینده‌رود طی دو یا سه سال پرآب شود، انتظار نداریم فرونشست فوری از بین برود. شوربختانه اگر روند برداشت آب زیرزمینی همچنان ادامه یابد، احتمال اینکه آبخوان را از دست دهیم بسیار زیاد است. به‌عبارت‌دیگر آبخوانی که می‌تواند ذخیره استراتژیک شهر در یک بحران باشد، دیگر نمی‌تواند آب را در خود ذخیره کند. بنابراین نیاز است هرچه سریع‌تر بعد از مرحله شناخت ابعاد فرونشست، راهکارهای بلندمدت و کوتاه‌مدت اجرایی شود. این مهم مگر با اهتمام مسئولین شهری و استانی و همکاری مردم اصفهان، امکان‌پذیر نیست.

پس برای کنترل فرونشست زمین بیش از یک دهه زمان می‌خواهیم؟

باید در نظر داشت که طبیعت و زمین به‌نوعی رفتار نمی‌کنند که هر وقت ما دوست داشتیم به آن فشار بیاوریم و هر وقت به داد آن رسیدیم پاسخ مثبت به ما بدهند. راهکارهای کاهش نرخ فرونشست در دنیا مشخص است. کشورهایی همچون آمریکا و ژاپن با این مسئله مواجه شده‌اند که پس از علاج بخشی، نتیجه گرفته‌اند. متاسفانه ما به دلیل مدیریت بد منابع آب زیرزمینی برای تامین آب شرب، صنعت و از همه مهم‌تر آب کشاورزی به منابع زیرزمینی فشار آورده‌ایم. راهکارهای مؤثر عموماً در درازمدت اثر خواهند داشت. بنابراین با اجرای سیاست‌های کلان در خصوص مدیریت منابع آب می‌توان بعد از یک دهه روند روبه بهبود را مشاهده کرد.

متأسفانه امروز تمام دشت‌های کشور چنین وضعیتی دارند.

دقیقاً؛ به غیر از گیلان و مازندران امروز تمام دشت‌های کشور همچون دشت سمنان، همدان، رفسنجان، تهران و ... همه درگیر فرونشست شده‌اند.

پس چرا فرونشست دشت اصفهان از اهمیت بالایی برخوردار است؟

به‌طورقطع آثار تاریخی اصفهان، سرسبزی و طراوت آن، موضوع فرونشست را پررنگ کرده است. شوربختانه شهر اصفهان که بخشی از آبخوان اصفهان – برخوار است، درگیر فرونشست زمین است و بسیاری از سازه‌ها و مناطق مسکونی آن در خانه اصفهان، هفتشویه، شهرک نیروی هوایی و... درگیر فرونشست شده‌اند. باتوجه به قرارگیری شهر اصفهان درست بر روی آبخوان اصفهان – برخوار که یکی از مهم‌ترین کلانشهرهای کشور درگیر مستقیم با فرونشست شده است. در بازدیدهای میدانی مشخص شد که علاوه بر ساختمان‌های مسکونی و المان‌های شهری، مدارس نیز تحت تأثیر فرونشست قرار گرفته‌اند. متاسفانه لوله‌های گاز تحت‌فشار است و با توجه به حفاظ پنجره کلاس‌ها در یک آتش‌سوزی احتمالی فاجعه‌بار خواهد بود.

در حال حاضر نرخ‌های متفاوتی از فرونشست زمین در اصفهان اعلام می‌شود، آیا نرخ‌های متفاوت از بحرانی بودن آن حکایت دارد یا خیر؟

محققین با روش‌ها، داده‌ها و دقت‌های مختلف به مطالعه و تعیین نرخ فرونشست پرداخته‌اند. برخی میانگین سالانه، برخی میزان حداکثر و برخی میانگین چندساله را بیان می‌کنند. همچنین برای پردازش داده‌های راداری (اینسار) روش‌های مختلفی برای شهر و دشت وجود دارد که نیاز است متناسب با محدوده مورد مطالعه انتخاب شوند. با توجه به تغییر الگوی افت آب زیرزمینی و همچنین وجود بی‌هنجاری‌های محلی در برداشت آب زیرزمینی، نرخ و الگوی فرونشست زمین سال‌به‌سال تغییر می‌کند. یکی از کارهای ضروری این است که سالانه نرخ رخداد نشست را با تصاویر ماهواره‌ای و GPS پایش کنیم. بنابراین اگر حتی یک دوره‌ای مطالعه نشان دهد که نرخ فرونشست زمین کم شده، نمی‌توانیم برای آبخوان نسخه بپیچیم و نیازمند به بررسی یک دوره بلندمدت هستیم.

اکنون مسئله فرونشست زمین در اصفهان طی دوره بلندمدت مطالعه شده است؟

بله؛ اکنون دوره بلندمدت را طی سال ۲۰۱۵ تا به امروز را مطالعه کردیم. مطالعه تصاویر راداری نشان می‌دهد که نه تنها نرخ این پدیده در اصفهان کم نشده، بلکه شاهد افزایش میانگین سطوح درگیر فرونشست هستیم.

با توجه به درگیری اصفهان با فرونشست زمین، در حال حاضر مطالعات این پدیده در چه مرحله‌ای قرار دارد؟

اولین و مهم‌ترین اقدامات انجام مرحله شناخت و پایش فرونشست است. واقعیت این است که اکثر مطالعات پیرامون فرونشست زمین به غیر از مطالعه‌ای که اکنون در شهرداری اصفهان به‌صورت مفصل در دست اقدام است، بیشتر گردآوری و تلفیق اطلاعات است. باید توجه داشت که گردآوری مطالعات و نسخه سطحی پیچیدن برای فرونشست زمین کار مفیدی نیست. بنابراین در حال حاضر بانک اطلاعات سطحی و زیرسطحی تکمیل و مدل ژئوتکنیکی و سطح آب برای آبخوان و شهر اصفهان تهیه شده است. به‌صورت موازی با مطالعات اینسار نرخ نشست را نیز تعیین و با داده‌های GPS مقایسه کرده‌ایم.

دقیقاً این مطالعات بر عهده کدام نهاد و دستگاه است؟

به اعتقاد من هر دستگاهی که توان بررسی موضوع فرونشست زمین را دارد باید در این مسیر گام بردارد. در جلسات کارگروه فرونشست زمین از ارگان‌های مختلف حضور دارند. بهتر است هر ارگان این مسئله را از دید خود بررسی و برای هم‌افزایی بیشتر با سایرین به اشتراک بگذارد. اما اینکه شهرداری پرچم‌دار شده، طبیعی است. در تهران نیز این مطالعات توسط شهرداری انجام شده است. اعتقاد دارم تمام ارگان‌ها باید به موضوع فرونشست زمین توجه کنند. کارشناسان آنها باید حرفی برای گفتن داشته باشند. ممکن است هر مطالعه‌ای اشکالاتی داشته باشد، اما هم‌افزایی و مطالعه پیرامون فرونشست زمین، موجب می‌شود تا نسخه بهتری برای شهر بپیچیم. بنابراین توصیه می‌کنم نوسازی مدارس، شهرداری، مسکن و شهرسازی، میراث فرهنگی و ... درباره فرونشست مطالعه داشته باشند تا وقتی سر یک میز می‌نشینیم با دانش بیاییم و پیرو یک مطالعه نباشیم.

در حال حاضر میزان نرخ فرونشست چقدر است؟

نرخ‌هایی که اعلام می‌شود براساس مطالعات مختلف از صفر تا ۱۸ سانتیمتر در سال است. این آمارها و نرخ‌ها ممکن است برای رسانه‌ها جذاب باشد، اما باید دید چه میزان از مساحت اصفهان، چه نرخی از فرونشست را تجربه می‌کند و این نرخ نشست چه میزان آسیب را وارد می‌کند. بنابراین باید نقشه‌های آسیب‌پذیری فرونشست زمین را تولید کنیم و بفهمیم کجای شهر اصفهان، چقدر در معرض فرونشست است که تمام این موارد در فاز شناخت است. بنابراین اعلام یک عدد به‌عنوان نرخ فرونشست به هیچ عنوان علمی نیست.

اکنون فاز شناخت فرونشست زمین در اصفهان در چه مرحله‌ای است؟

به‌عنوان یک شرکت دانش‌بنیان حدود هفت ماهی است که مطالعه فرونشست زمین در اصفهان را انجام می‌دهیم. ما قبلاً تجربه خوبی در زمینه مطالعه فرونشست زمین داشتیم و در تهران مطالعه جامعی را برای شهرداری تهران انجام دادیم، همچنین در سمنان برای استانداری و برای مشهد و قم نیز مطالعه مفصلی برای فرونشست که منجر به نتیجه شود را، انجام داده‌ایم. فرونشست زمین شوخی‌بردار نیست و معتقدم که فرونشست زمین بسیار موذی و بدتر از زلزله است. زلزله یک لحظه رخ داده و تکلیف خرابی‌ها مشخص است، اما در فرونشست زمین نمی‌دانیم کجای زمین سست و مشکل‌دار و کجای آن آسیب‌پذیرتر است. در حال حاضر در میانه مطالعات فرونشست اصفهان قرار داریم و امیدوارم به زودی نتیجه مطالعات آماده شود.

بسیاری از کارشناسان بر این عقیده‌اند که به دلیل فرونشست زمین امروز با وقوع زلزله‌هایی با قدرت پایین، اصفهان بسیار آسیب‌پذیر خواهد بود؟

ما اصفهان را شهر لرزه‌خیزی نمی‌دانیم و یا حداقل دوره بازگشت زلزله‌های بزرگ در آن طولانی است. اما آیا در این پهنه با لرزه‌خیزی پایین احتمال رخداد زلزله متوسط وجود دارد؟ پاسخ مثبت است. حالا شهری که برای زلزله متوسط آسیب‌پذیر نبوده، به دلیل فرونشست زمین، قطعاً با وقوع زلزله با بزرگای کمتر، آسیب‌پذیر می‌شود.

در بررسی‌های اخیر، نرخ سالیانه فرونشست زمین در اصفهان چقدر بوده است؟

اعلام نرخ باید با احتیاط و با در نظر گرفتن مکان و زمان و همچنین روش برداشت باشد. بنابراین با ذکر شاخص آماری می‌توان برآوردی از فرونشست را در محدوده مورد مطالعه بیان کرد. باید توجه داشت که فرونشست زمین در بالا و پایین‌شهر متفاوت است. در جنوب اصفهان و صفه شاید نرخ نشست صفر باشد، اما در شمال اصفهان همچون حبیب‌آباد و هفتشویه حتی نرخ‌های بیشینه سالیانه ۱۶ تا ۱۷ سانتیمتر هم وجود دارد، اما اینکه بگوییم همه اصفهان با نرخ بیشینه ۱۷ سانتیمتر نشست می‌کند، حرف اشتباهی است. باید دید چه مساحتی از اصفهان درگیر چه نرخی از فرونشست زمین است. اما در بررسی‌های صورت گرفته، تقریباً میانگین محدوده‌های درگیر فرونشست عدد۷ تا ۱۰ سانتمتر درسال است، اما نقاطی هم نرخ بیشینه ۱۸ سانتیمتر را دارند. اما باید توجه داشت که حتی نرخ ۱۰ سانتیمتری فرونشست زمین هم زیاد است و یک سازه نمی‌تواند آن را تحمل کند.

پس چرا با نرخ ۱۰ سانتیمتر نشست، ساختمان‌ها نمی‌ریزند؟

چراکه همه شهر با هم در حال نشست است و ممکن است نشست‌ها متقارن باشد، اما بخش‌هایی که نشست نامتقارن داشته باشند، سازه‌ها ترک می‌خورد. در یک فرونشست ناحیه‌ای لبه‌های آبخوان که نشست نامتقارن دارند بیشترین انحناشدگی را داشته و درنتیجه آسیب بیشتری به ساختمان‌ها وارد می‌شود.

مدل‌سازی فرونشست چقدر می‌تواند اجرایی باشد؟

زمانی که می‌خواهیم تصمیمی کلان برای فرونشست زمین در اصفهان بگیریم، باید با ساخت یک مدل ژئوتکنیکی و به کمک مطالعات راداری نرخ نشست را برای افت‌های مختلف آب زیرزمینی پیش‌بینی کنیم. بنابراین می‌توان گفت که اگر چاه‌های غیرمجاز را درصدی مسدود کنیم و درنتیجه آن سطح آب کمتر افت کند، نرخ نشست چند درصد کاهش می‌یابد. تصمیمات کلان در خصوص مدیریت منابع آب به دلیل تبعات سیاسی و اجتماعی آن در اختیار هیئت دولت است. بنابراین برای قانع کردن دولت و مجلس باید مدارک مستدلی داشته باشیم و علمی درباره نحوه کنترل فرونشست زمین حرف بزنیم. مثلاً در موردمطالعه فرونشست زمین در تهران خروجی آن دو طرح یکی برای شورای شهر و دیگری برای هیئت دولت شد. بعد از انجام مطالعات، اقداماتی را در داخل شهر می‌توان انجام داد، اما یک‌سری اقدامات فرااستانی است که باید مستدل، مستند و به‌دوراز حاشیه مطرح شود.

دقیقاً نتیجه مطالعات مفصل فرونشست اصفهان چه زمانی نهایی می‌شود؟

این مرحله از مطالعات به نیمه رسیده و تا پایان امسال به انتها می‌رسد. بنابراین ارتباط فرونشست با سایر اطلاعات زیرسطحی مانند افت سطح آب، ضخامت آبرفت، توزیع چاه‌های بهره‌برداری و نوع جنس خاک تعیین می‌شود. مناطق خطر فرونشست زون بندی و مدلی را برای پیش‌بینی کردن نرخ فرونشست زمین برای افت آب زیرزمینی تهیه خواهیم کرد. مسئله نفوذپذیر کردن بستر زاینده‌رود، استفاده از چاه‌های جذبی، نفوذپذیر کردن مادی‌ها و سایر کارهای مطالعاتی آینده خروجی مطالعات خواهند بود. بنابراین با مستندسازی اثرات پدیده فرونشست، مسئولان استانی می‌توانند در تعامل با وزارت نیرو، مجلس و هیئت دولت به نتیجه برسند که در درازمدت حقابه اصفهان و زاینده‌رود را برابر با کمترین آسیب به استان‌های دیگر بگیرند.

اما نقش شهرداری اصفهان در کنترل فرونشست زمین چیست؟

شهرداری اصفهان نقش پررنگی در مطالعه و شناخت فرونشست دارد. مجموعه شهرداری با داشتن اطلاعات جامع شهری، ارتباط مستقیم با سایر ارگان‌ها و سازمان‌ها و همچنین مردم شایسته‌ترین ارگانی است که می‌تواند به مطالعه مسئله فرونشست درشهر بپردازد. علاوه براین مسئله آموزش یکی از توانایی‌های شهرداری‌ها است که کمک به اصلاح الگوی مصرف خواهد کرد. در شهرهای کوچک الگوی مصرف در شرب و کشاورزی زیاد با یکدیگر فاصله دارند، اما در کلانشهرها این الگو نزدیک به هم است، بنابراین باید فرهنگسازی برای اصلاح الگوی مصرف کنیم و به دنبال راهکارهای تشویقی برویم. از سوی دیگر باید نظام پایش مستمر فرونشست زمین را داشته باشیم و بدانیم اجرای یک راهکار چه اثری در درازمدت خواهد داشت. در نهایت راهکارهای میان‌مدت و بلندمدت و آموزش و پایش می‌تواند برای در یک دوره ده ساله آینده برای کاهش نرخ فرونشست زمین کمک کند تا در آینده درگیر مشکلات بعدی نشویم.

و در آخر چرا شهرداری اصفهان بررسی مطالعات فرونشست زمین را به یک شرکت دانش‌بنیان سپرده است؟

تصمیم به انجام این مطالعات یکدفعه و آنی نبوده است. شرح کار اولیه طی دو سال رفت‌وبرگشت تدقیق شده و مجموعه دانش‌بنیان «بنیان زمین پایدار» براساس توانمندی و تجربه مطالعات در داخل و خارج از کشور طی یک مناقصه انتخاب شده است. مجموعه‌های دانش‌بنیان با چابکی و نیروی متخصصی که دراختیار دارند طی سال‌های اخیر نشان دادند که می‌توانند مشکلات ملی و استانی را با روش‌های علمی و درست مرتفع کنند. امید است سایر ارگان‌ها هم در این زمینه ورود کنند. هزینه در بحث مطالعات و پایش فرونشست و رسیدن به اقدامات عملی و سنجیده به مراتب از فایده آن کمتر است. بنابراین با همدلی و بدون سنگ‌اندازی در مسیری که در حال طی شدن است باید به راه‌حل علمی و موثر برای اصفهان برسیم تا الگویی برای شهرهای دیگر باشد.

انتهای پیام