دکتر ابوالفضل صالح در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به سابقه گشت‌های تحقیقاتی در پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی، گفت: با آغاز شدن گشت‌های تحقیقاتی با همکاری برخی از اعضای هیات علمی پژوهشگاه یک برنامه پایشی برای وضعیت آب‌های خلیج فارس و دریای عمان تدوین کردیم. این برنامه بر اساس موجود بودن تجهیزات آزمایشگاهی، شناور تحقیقاتی و نیروی انسانی متخصص بوده است و تلاش کردیم همانند کشورهایی که ده‌ها سال و یا بیشتر سابقه داده برداری منظم از محیط دریایی دارند، در این زمینه اقدام کنیم؛ هر چند قدری دیر است، ولی از هر زمانی که آغاز شود، می‌توان از مزایا و منافع داده‌های به دست آمده استفاده کرد.
وی پایش علایم زیستی و غیر زیستی در خلیج فارس و دریای عمان در بلند مدت را از اهداف اصلی این گشت‌های تحقیقاتی دریایی عنوان کرد و یادآور شد: در این راستا تلاش کردیم در این مطالعات شرایط گذشته خلیج فارس را بازسازی کنیم و بتوانیم در آینده با توجه به تغییراتی که ایجاد می‌شود و معنادار است، تصمیم گیری‌های به موقعی را اتخاذ کنیم، ضمن آنکه با این تحقیقات می‌توانیم اطلاعات مورد نیاز تصمیم گیران در این حوزه را تامین کنیم تا حفاظت عالمانه‌تری از محیط دریا صورت گیرد.
صالح، تدوین برنامه ۵ ساله را مرحله اول این تحقیقات ذکر کرد و گفت: بر این اساس تعدادی نقاط را در خلیج فارس و دریای عمان تعیین کردیم و قرار شد در یک بازه ۵ ساله از فرآیندهای کوتاه مدت و بلندمدت اطلاعات کسب کنیم. در این مرحله حدود ۳۰ محقق از پژوهشگاه و پژوهشگرانی از برخی دانشگاه‌ها مشارکت کردند و تاکنون توانسته‌ایم ۹ گشت دریایی را از سال ۱۳۹۶ تا پایان سال ۱۴۰۰ اجرایی کنیم.
رییس پژوهشکده علوم دریایی با تاکید بر اینکه در این ۹ گشت دریایی، اهداف مرحله اول که داده برداری‌های فصلی و سالانه است، محقق شد، اظهار کرد: یکی از مواردی که بیشتر گشت‌های تحقیقاتی دریایی دچار آن هستند، نیازمند اختصاص زمانی برای پردازش و تحلیل داده‌های گشت‌های تحقیقاتی است. برخی از داده‌ها به دلیل آنکه در همان لحظه در آب توسط دستگاه ثبت می‌شود، به سرعت به نتیجه می‌رسد؛ ولی در مورد برخی دیگر نیاز به فرآیندهای آزمایشگاهی و عملیات پسا گشتی بیشتری است که گاها رسیدن به نتیجه نهایی به چند سال زمان نیاز دارد.
وی نمونه آن را گشت‌های "راپمی" (سازمان منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریایی) در سال ۲۰۰۶ دانست که گزارش‌های آن در سال ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ منتشر شد و یادآور شد: ما در طی این چند سال، داده‌های زیادی از طریق نمونه برداری‌ها از اجزای مختلف چون "ستون آب"، "شناور زی‌های گیاهی و جانوری که در ستون آب معلق هستند"، "بسترزی‌های گیاهی و جانوری" و "اکوسیستم‌ها و زیستگاه‌های حساس" جمع آوری کرده‌ایم.
صالح خاطر نشان کرد: با مطالعاتی که در حوزه شیمیایی آب‌ها انجام شد، در حال حاضر ما اطلاعات خوبی درباره پایه شیمی و فیزیکی آب در آب‌های ایرانی خلیج فارس و دریای عمان (نیمه شمالی خلیج فارس و دریای عمان) به دست آوردیم و اقلیم درون آب را می‌شناسیم و می‌دانیم در هر منطقه آب با چه میزان شوری و با چه کیفتی وجود دارد و بار مواد مغذی مناطق به چه صورت است. همچنین اطلاعات دقیقی از مناطقی که در برهه‌ای از سال دچار خفگی یا کمبود اکسیژن می‌شوند و یا مناطقی که در طول سال اسیدی شدن زیادی را تجربه می‌کنند، با این نمونه برداری‌ها به دست آوردیم.
صالح از برنامه ریزی این پژوهشگاه برای اجرای گشت تحقیقاتی جدید در پاییز سال جاری خبر داد و گفت: این گشت تحقیقاتی با رویکردهای جدید و سازنده‌تر و با مشارکت بیشتر دانشگاه‌ها صورت خواهد گرفت؛ چرا که برای کاوشگر خلیج فارس که هزینه‌های نگهداری، سوخت و نیروی انسانی زیادی را می‌طلبد، مطلوب‌تر است که خروجی‌ها و داده‌های آن افزایش یابد و با سیاست‌هایی که پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در پیش دارد، به سرعت به این هدف نائل خواهیم شد.
محدودیت‌های زیر ساخت برای بزرگترین ناوگان تحقیقاتی آبی کشور
رییس پژوهشکده علوم دریایی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی، به وضعیت تجهیزات آزمایشگاهی در حوزه دریایی اشاره کرد و با بیان اینکه در ۱۰ تا ۱۵ سال اخیر این پژوهشگاه از نظر تامین تجهیزات اقیانوس شناسی میدانی و آزمایشگاهی در رکود بوده است، اظهار کرد: در این مدت اتفاق بزرگی برای تامین تجهیزات و زیر ساخت‌های تحقیقاتی در این پژوهشگاه رخ نداده، در حالی که یکی از مؤلفه‌های غیر قابل انکار اجرای تحقیقات دریایی، در دسترس بودن تجهیزات بروز عملیات میدانی و آزمایشگاهی است. زمانی که پژوهشگاه تاسیس شد، حجم زیادی از دستگاه‌های پیشرفته در حوزه‌های آزمایشگاهی و میدانی خریداری شد که جای تقدیر و تشکر از مسوولان در آن زمان دارد، ولی در ۱۵ سال اخیر جز موارد محدود، به تجهیزات آزمایشگاهی ما اضافه نشده است و تجهیزاتی که در اختیار داشتیم، مستهلک و فرسوده شده است.
وی با بیان اینکه با چنین وضعیتی، پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی همچنان از نظر تجهیزات آزمایشگاهی در سطح قابل قبولی قرار دارد، ادامه داد: به عنوان مثال ما به تجهیز ناوگان تحقیقاتی دریایی در حوزه‌های آنالیز شیمیایی عناصر فلزی و غیر فلزی در نمونه‌های دریایی نیاز داریم و یا بر روی کشتی نیازمند داشتن ربات‌های زیر دریایی و زیر دریایی‌های هدایت پذیر از دور برای شناخت بیشتر زیستگاه‌های حساس در بستر خلیج فارس هستیم.
صالح به تجهیزات در اختیار این پژوهشگاه اشاره کرد و افزود: دستگاه مغزه گیر جعبه‌ای از جمله تجهیزات ما است که از مساحتی از بستر دریا برداشت می‌کند. با این توصیف می‌توان گفت در حال حاضر برداشت‌های ما از بستر دریا در بخش‌های عمیق که عملا انجام عملیات غواصی امکان پذیر نیست، به شدت محدود بوده و زیستگاه‌های حساس خلیج فارس در بخش‌های عمیق را به خوبی نمی‌توانیم شناسایی کنیم، ولی اگر ابزار قابل کنترلی مانند ربات های زیر دریایی در اختیار داشته باشیم می‌تواند به ما در انجام تحقیقات، تصویر برداری در اعماق و نمونه‌برداری‌های هوشمندانه کمک کند.
وی به یکی از تجربیات اکتشافی تیم تحقیقاتی گشت‌های دریایی اشاره کرد و ادامه داد: یکی از مناطقی که در گشت‌های تحقیقاتی شناسایی کردیم، ایستگاه مرجان‌های منزوی کوچک در حوالی مرز آبی بین ایران و امارات بوده است. وسعت پراکندگی این مرجان‌ها چند کیلومتر است و بسیاری از آنها از بین رفته‌اند و ما اسکلت آنها را پیدا کردیم و ما در حال انجام مطالعات بر روی آنها هستیم و گزارش آنها تا چند ماه آینده منتشر خواهد شد. برای چنین ایستگاهی که در عمق ۸۰ تا ۹۰ متری عمق خلیج فارس قرار دارد، بهترین ابزارها برای مشاهده آنها ربات‌های زیر دریایی است.
وی ساید اسکن سونار (Side-scan Sonar) برای نقشه برداری از زیستگاه‌های حساس نزدیک ساحل و دستگاه‌های آنالیز آزمایشگاهی را از دیگر تجهیزات مورد نیاز تحقیقات دریایی نام برد و افزود: ما هر چه به تجهیزات دریایی دسترسی داشته باشیم، صحت و دقت اطلاعاتی که از این تحقیقات به دست می‌آید، بیشتر خواهد بود.
صالح با بیان اینکه برخی از این دستگاه‌ها در کشور قابل تولید و ساخت است، گفت: ما می‌توانیم قطعات بسیاری از دستگاه‌ها را به کشور وارد کنیم و بسازیم، ولی برخی از دستگاه‌ها دارای فناوری‌های بالایی است که باید وارد شوند. ولی در حال حاضر مطالعات خود را بر اساس تجهیزات و نیروی انسانی موجود اجرایی می کنیم. بخشی از نیازهای آزمایشگاهی ما در داخل پژوهشگاه تامین می‌شود و بخشی دیگر را نیز از طریق خدمات بخش‌های خصوصی و یا دولتی مانند آزمایشگاه‌های دانشگاهی تامین می‌کنیم که البته بابت آنها یا هزینه پرداخت می‌شود و یا تفاهم نامه همکاری داریم.
وی تاکید کرد: اگر همکاری ما با دانشگاه‌ها نظام‌مند شود، بازوهای پژوهشی ما گسترش می‌یابد و به نیروی انسانی و امکانات و آزمایشگاه‌های دانشگاه‌ها دسترسی خواهیم داشت.
تجربه تلخ آب‌ها با اسیدی شدن
این محقق حوزه اقیانوس شناسی، با بیان اینکه اسیدی شدن اقیانوس‌ها و دریاها، آسیب منفی و مخربی را برای محیط دریایی دارد، گفت، اسیدی شدن بعد از انقلاب صنعتی و در بلند مدت رخ می‌دهد؛ ولی به صورت فصلی، این پدیده به صورت نوساناتی در محیط‌های دریایی وجود دارد و در خلیج فارس این نوسانات به شدت زیاد است، در حدی که تا انتهای قرن انتظار داریمPH اقیانوس‌ها به کمتر از ۷.۷ برسد، ولی در برخی از مناطق عمقی خلیج فارس، در زمان‌هایی از سال به این میزان PH می‌رسد و مطالعه آن می‌تواند اطلاعات خوبی از آینده اکوسیستم‌های دریایی ارائه دهد.
صالح، برآورد میزان اکسیژن در مناطق مختلف دریایی را از دیگر زمینه‌های تحقیقاتی در این گشت‌های دریایی نام برد و خاطر نشان کرد: در زمینه آلودگی‌های دریایی با سازمان حفاظت محیط زیست در این زمینه همکاری داریم، به گونه‌ای در گشت‌هایی که در سال گذشته اجرایی کردیم، جزو بزرگترین گشت‌های تحقیقاتی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی به شمار می‌رود و با ریاست جدید این پژوهشگاه، سطح همکاری‌های تحقیقاتی خود را افزایش خواهیم داد.
وی با اشاره به توسعه همکاری‌های این پژوهشگاه با سازمان حفاظ محیط زیست، ادامه داد: در جلساتی که با مسوولان این سازمان داشتیم مقرر شد داده‌هایی که به آنها تحویل داده می‌شود، منطبق با نیاز این سازمان باشد و با ارائه تحلیل‌های ما، این سازمان بتوانند نقاط حساس و نقاط در معرض خطر خلیج فارس و دریای عمان را شناسایی کنند تا بتوانند در صورت لزوم محدودیت هایی را ایجاد کنند.
صالح به پیامدهای کم اکسیژنی در خلیج فارس اشاره کرد و افزود: زمانی که شرایط کم اکسیژنی در خلیج فارس رخ می‌دهد، بر اساس داده‌هایی که ما به دست آوردیم، وسعت آن قابل توجه است؛ به گونه‌ای که ۵۰ هزار کیلومتر مربع در بستر خلیج فارس در اواخر تابستان تا اوایل زمستان دچار کم اکسیژنی می‌شود و در چنین شرایطی، گونه‌هایی که در بستر هستند، ممکن است به شدت آسیب پذیر باشند و ماهیان از آن منطقه به حواشی منطقه کم اکسیژن و یا لایه‌های بالایی آب پناه ببرند و معمولا صیادان به این مناطق هجوم می‌آورند و اقدام به صید گونه‌هایی می‌کنند که به دلیل کم اکسیژنی به مناطق دیگر پناه آورده‌اند. شاید صیادان هیچ اطلاعاتی از آنچه که در بستر دریا رخ داده، نداشته باشند؛ ولی اگر این علم را داشته باشیم که شرایط آب‌های جنوب به چه صورت است، می‌توان با ممنوعیت صید در زمان‌ها و مکان‌های مشخص، فشار صیادی را بر روی این مناطق کاهش دهیم.
رییس پژوهشکده علوم دریایی کم اکسیژنی آب‌ها را پدیده‌ای با منشا کاملا انسانی توصیف کرد و گفت: پدیده کم اکسیژنی به صورت طبیعی در آب‌ها حاکم بوده است، ولی از دهه ۱۹۶۰ تاکنون حدود ۴.۵ میلیون کیلومتر مربع به وسعت مناطق کم اکسیژن اقیانوس‌ها اضافه شده است و این وسعتی که به مناطق کم اکسیژن آب‌ها اضافه شده، دارای منشا انسانی است.
صالح "تولید گازهای گلخانه‌ای" که موجب گرمایش زمین شده است را یکی از دلایل کاهش اکسیژن در آب‌ها دانست و ادامه داد: افزایش گرمایش محیط‌های دریایی به دو شیوه "کاهش چگالی آب‌های سطحی و عدم اختلاط عمودی آب" و "کاهش انحلال پذیری اکسیژن در آب" باعث کاهش اکسیژن شده است. زمانی که آب با افزایش دما مواجه می‌شود، سطح اکسیژن آن کاهش می‌یابد.
این محقق "ورود مواد مغذی" را از دیگر عوامل کاهش اکسیژن در محیط‌های آبی معرفی کرد و توضیح داد: فاضلاب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی زمانی که وارد محیط آبی می‌شوند، محیط را بارور می‌کنند و محیط آبی مملو از جلبک‌ها و ریز جلبک‌ها می‌شود و زمانی که می‌میرند، به بستر می‌روند و بعد شروع به تجزیه و مصرف اکسیژن می‌کنند. شاید یکی از دلایل اصلی بیشتر مرگ و میر ماهیان که در سواحل جنوبی کشور رخ می‌دهد را بتوان به وقوع پدیده کم اکسیژنی یا انتقال آب‌های کم اکسیژن به سطح ارتباط داد که البته نیازمند انجام مطالعات هدفمند و دقیق‌تری است.
اثرات ریزگردها بر محیط‌های آبی
صالح به اثرات ریزگردها در محیط‌های آبی اشاره کرد و با بیان اینکه منطقه ما مستعد بروز ریزگردها بوده و هست و این پدیده در حال تشدید شدن است، گفت: وقتی ریزگردها وارد محیط‌های دریایی می‌شوند، کدورت آب را افزایش می‌دهند. کدورت آب به ویژه برای اکوسیستم‌های مرجانی که در خلیج فارس به وفور داریم و بسیار ارزشمند و در معرض خطر هستند، خطرناک است.
وی با بیان اینکه پدیده ریزگردها بعد از گرمایش آب‌ها می‌تواند موجب به خطر افتادن اکوسیستم مرجانی شود، گفت: ریزگردها با افزایش کدورت آب، مانع رسیدن نور خورشید به مرجان‌ها خواهد شد، به صورتی که در مناطقی که به دلیل سیلاب‌ها یا شرایط بستر و جریان‌های دریایی، کدورت آب بالا است، عاری از مرجان است؛ نمونه آن سواحل بوشهر به سمت رودخانه اروند است که اثری از حضور مرجان‌ها نیست، در حالی که اگر به سمت استان هرمزگان حرکت کنیم، در جاهایی که سنگی است و آب زلال و شفاف است، کلونی‌هایی از مرجان‌ها دیده می‌شود.
صالح ادامه داد: از سوی دیگر ریزگردها می‌توانند با خود مواد مغذی را حمل کنند و موجب شکوفایی پلانکتونی و کاهش اکسیژن شوند.
وی خاطر نشان کرد: از سوی دیگر اگر منشا ریزگردها سرزمین‌های آلوده و جنگی باشد که از عناصر آلاینده پوشیده شده است، می‌تواند منشا ورود آلودگی‌ها به محیط‌های دریایی و خشکی شود.
صالح با تاکید بر اینکه ریزگردها به عنوان یک تهدید محسوب می‌شوند، اظهار کرد: برای شناسایی میزان دقیق این تهدید نیاز است تا مطالعات بیشتری صورت گیرد و مشخص شود که بر اساس مدل‌سازی‌ها، در بدترین سناریوی ممکن در سال چه حجمی از ریزگردها وارد محیط‌های دریایی می‌شود. علاوه بر آن نیاز است که اثرات ریزگردها در سطوح مختلف آب و زمان خارج شدن ریزگردها از خلیج فارس مدلسازی شود. تاکنون در زمینه وسعت و شدت اثرات ریزگردها بر محیط زیست خلیج فارس مطالعات جامعی صورت نگرفته و خلایی در این زمینه وجود دارد و به فعالیت تیم‌های تحقیقاتی متشکل از متخصصان در حوزه‌های مختلف علوم جوی، مدلسازی و علوم دریایی نیاز داریم.
انتهای پیام
نظرات