یکی از مسائلی که همزمان با همه‌گیری کرونا در سراسر جهان در میان مسلمانان به یک چالش تبدیل شده است، بحث بی‌خطر بودن روزه‌داری در ماه رمضان است چرا که برخی اعتقاد دارند روزه‌داری آن‌ها را در برابر ابتلا به کووید – ۱۹ و عوارض شدید ناشی از آن آسیب‌پذیرتر می‌کند؛ به ویژه پس از توصیه‌های سازمان جهانی بهداشت مبنی بر اینکه داشتن یک رژیم غذایی متعادل و نوشیدن مقدار زیادی آب و مایعات در طول روز می‌تواند در برابر ابتلا به کووید - ۱۹ نقش محافظتی داشته باشد.

اگر چه چنین اقداماتی در بهبود علایم بیماران مبتلا به کووید - ۱۹ مؤثر بوده است، اما خطر ابتلا به کووید - ۱۹ را در سایر افراد به طور کلی از بین نمی‌برد. با این وجود، این توصیه‌ها ممکن است به اشتباه منجر به تشویق برخی مسلمانان به ترک روزه‌داری در ماه رمضان شود.

واقعیت آن است که در سال‌های اخیر، تأثیر روزه‌داری متناوب مشابه آنچه که در ماه رمضان انجام می‌شود، به عنوان یک روش محدودیت کالری بر پیامدهای مرتبط با سلامتی در مطالعات مختلف مورد توجه قرار گرفته است. کاهش کالری دریافتی به گونه‌ای که منجر به سوءتغذیه نشود، اغلب باعث بهبود سلامتی می‌شود.

به دلیل کمبود تحقیقات علمی، اطلاعات در خصوص تأثیر روزه‌داری ماه رمضان بر بیماری‌های تنفسی ناچیز است لذا در این مجموعه به منظور بررسی تأثیر روزه‌داری بر خطر ابتلا به کووید – ۱۹ بیشتر به یافته‌های مطالعات انجام‌شده در خصوص تأثیر روزه‌داری بر عفونت‌های ویروسی استناد می‌شود.

فواید کلی روزه‌داری

روزه‌داری متناوب مشابه آنچه که مسلمانان در ماه رمضان انجام می‌دهند، اثرات مفیدی بر ارگان‌های مختلف بدن دارد و منجر به وضعیت بهتر متابولیک در انسان می‌شود.

این نوع روزه‌داری جدا از اثرات مفیدی که بر مغز، قلب، کبد و عضلات دارد؛ از طریق بازسازی سلول‌های بنیادی، کاهش التهاب و استرس اکسیداتیو و نیز بهبود فرایند ترمیم سلول، سیستم ایمنی را بهبود می‌بخشد و منجر به تأخیر در فرایند پیری می‌شود.

بنابراین بسیاری از پزشکان به دلیل مزایای این نوع روزه‌داری، از آن به عنوان یک روش درمانی جایگزین در بیماران مبتلا به آسم، پرفشاری خون، دیابت، آرتریت روماتوئید، مولتیپل اسکلروزیس، لوپوس اریتماتوس و حتی سرطان بهره می‌گیرند.

همچنین روزه‌داری ماه رمضان با تأثیر بر بیان ژن‌ها نقش محافظتی در مقابل التهاب و استرس اکسیداتیو دارد. از آنجا که کووید – ۱۹ با ایجاد التهاب در بدن همراه است لذا از این منظر، روزه‌داری ماه رمضان در افراد سالم و بدون بیماری‌های زمینه‌ای می‌تواند نقش محافظتی در مقابل ابتلا به کووید – ۱۹ داشته باشد.

روزه‌داری و عملکرد سیستم ایمنی بدن

مطالعات اخیر نشان داده است که روزه‌داری متناوب و تغذیه مجدد در یک بازه زمانی مشخص مشابه آنچه که در روزه‌داری ماه رمضان اتفاق می‌افتد، باعث تقویت سیستم ایمنی بدن می‌شود.

محدودیت‌های دریافت غذایی که در روزه‌داری ماه رمضان اعمال می‌شود با ایجاد اثرات ضد التهابی و ایجاد تأخیر در فرایند پیری همراه است. در واقع محدودیت دریافت کالری با از بین بردن سلول‌های آسیب‌دیده و قدیمی و جایگزین کردن آن‌ها با سلول‌های عملکردی جوان، بسیاری از اختلالات خودایمنی را کاهش داده و ایمنی بدن را افزایش می‌دهد.

مرگ و میر ناشی از بسیاری از بیماری‌های تنفسی مانند کووید – ۱۹ به التهابات مداوم کنترل‌نشده و تولید بیش از حد عوامل التهابی در بدن به نام سیتوکین‌ها نسبت داده می‌شود که از آن تحت عنوان طوفان سیتوکین نام برده می‌شود. طوفان سیتوکین با ترشح زیاد سیتوکین‌های التهابی مانند اینترلوکین ۱ بتا، اینترلوکین ۶، اینترلوکین ۱۰، فاکتور نکروز تومور آلفا و اینترفرون گاما مشخص می‌شود.

این التهاب در کووید - ۱۹ در نهایت منجر به آسیب بافت ریه‌ها و عوارض شدید بیماری می‌شود. روزه‌داری ماه رمضان می‌تواند تأثیر مثبتی بر وضعیت التهابی کلی بدن داشته باشد. به این ترتیب که با کاهش تولید سیتوکین‌های پیش التهابی در بدن، التهاب را در بدن کاهش می‌دهد.

این یافته‌ها بیانگر آن است که روزه‌داری ماه رمضان می‌تواند با کاهش سطح سیتوکین‌های التهابی، بدون تأثیر منفی بر قدرت سیستم ایمنی بدن در افراد سالم منجر به کاهش التهاب در بدن شده و بنابراین اثر مطلوبی در پیشگیری از کووید - ۱۹ داشته باشد. البته باید توجه داشت که این تغییرات گذرا بوده و بعد از پایان ماه رمضان و توقف دوره روزه‌داری به وضعیت اولیه و قبل از روزه‌داری باز می‌گردد.

باید اشاره کرد که علاوه بر اثرات مستقیم روزه‌داری بر سیستم ایمنی، سایر اثرات فیزیولوژیک روزه داری از قبیل کاهش وزن و تغییر ترکیب بدن در طول ماه رمضان نیز اثرات مثبت غیر مستقیم بر قدرت سیستم ایمنی بدن و توانایی مبارزه علیه عفونت‌های بیماری‌زا دارند.

به عنوان مثال چاقی با یک وضعیت التهابی در بدن همراه است که تأثیری منفی بر قدرت سیستم ایمنی بدن و توانایی مبارزه با عوامل بیماری‌زا دارد. به عبارتی بافت چربی بیش از حد در افراد چاق منجر به نقص سیستم ایمنی در آن‌ها می‌شود. بافت چربی نه تنها به عنوان محل نگهداری لیپیدها عمل می‌کند، بلکه انواع مختلفی از فاکتورهای پیش التهابی تحت عنوان آدیپوکین از آن ترشح می‌شود.

از جمله این آدیپوکین‌ها می‌توان به لپتین، آدیپونکتین و فاکتور رشد شبه انسولین-۱ اشاره کرد که علاوه بر نقش حیاتی آن‌ها در تنظیم وزن بدن، در افزایش التهاب نیز نقش دارند. لذا برخی اثرات روزه‌داری در کاهش التهاب و تقویت سیستم ایمنی بدن در افراد چاق یا دارای اضافه وزن ممکن است در نتیجه کاهش بافت چربی و کاهش ترشح آدیپوکین‌ها باشد.

مثالی دیگر در خصوص تأثیر روزه‌داری بر سیستم ایمنی بدن، مسلمانان مبتلا به ویروس HIV هستند. بر اساس مطالعات انجام‌شده، روزه‌داری در این بیماران منجر به کاهش دوز درمانی داروهای آنتی ویروس از دو بار در روز به یک بار در روز شد، بدون آنکه تأثیری منفی بر نتیجه درمان بیماری داشته باشد.

از طرفی، لازم است به این نکته نیز توجه داشت که سلول‌های ایمنی همانند سایر سلول‌های بدن به گلوکز به منظور تأمین انرژی و حفظ عملکرد و تکثیر خود وابسته هستند لذا ممکن است در زمان روزه‌داری و محدودیت دریافت غذا، دسترسی گلوکز مشابه زمانی که هیپوانسولینمی (کاهش سطح انسولین خون) وجود دارد، کاهش یافته و بنابراین از این طریق روزه‌داری می‌تواند تأثیری منفی بر مکانیسم‌های دفاعی و ایمنی بدن داشته باشد. با این وجود، مطالعات نشان داده‌اند که عملکرد سلول‌های سیستم ایمنی پس از تغذیه، مجدد قابل بازیابی است و نگرانی چندانی از این بابت وجود ندارد.

روزه‌داری و مساله کم‌آبی بدن

دریافت ناکافی آب یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های ماه رمضان در دوران همه‌گیری کرونا است زیرا گفته می‌شود مصرف ناکافی آب هنگام روزه‌داری منجر به افزایش آسیب‌پذیری در مقابل کووید - ۱۹ می‌شود.

اگرچه مسلمانان در زمان روزه‌داری از خوردن هرگونه خوراکی و آشامیدنی منع شده‌اند، اما هیچ مدرکی دال بر کم‌آبی بدن و عوارض آن در نتیجه روزه‌داری در افراد سالم وجود ندارد.

به علاوه، اگرچه روزه‌داری باعث تغییراتی در حجم ادرار و غلظت متابولیت‌های دفعی می‌شود، اما تغییر قابل ملاحظه‌ای در حداکثر غلظت ادراری در طول روز ایجاد نمی‌کند. از طرفی، یکی دیگر از نگرانی‌ها در خصوص کم‌آبی در ماه رمضان، افزایش خطر سنگ‌های کلیوی است که در صورت مصرف آب ناکافی ممکن است بعد از پایان ماه رمضان و دوره روزه‌داری خود را نشان دهد اما تاکنون مطالعات انجام‌شده، اثر روزه‌داری ماه رمضان بر افزایش احتمال ایجاد سنگ‌های کلیوی را تأیید نکرده‌اند.

البته باید در نظر داشت که روزه‌داری تغییراتی در متابولیت‌های دفعی ادرار ایجاد می‌کند که البته شواهد کافی مبنی بر اثر این متابولیت‌ها بر شکل‌گیری سنگ‎های کلیوی وجود ندارد.

روزه‌داری و جنبه‌های رفتاری و اجتماعی آن

زمانی که در خصوص روزه‌داری در ماه رمضان صحبت می‌شود، باید به رفتارهای اجتماعی و عادات تغذیه‌ای ویژه این ماه نیز توجه داشت. ماه رمضان نه تنها یک ماه روزه‌داری بلکه یک ماه اجتماعی و عبادی به تمام معنا است و شاید این جنبه از ماه رمضان، بزرگ‌ترین چالش آن برای مسلمانان در دوران همه‌گیری کرونا باشد.

در واقع بسیاری از رفتارهای اجتماعی این ماه است که می‌تواند منبعی برای شیوع مجدد و یا افزایش شیوع کرونا باشد. از طرفی، ماهیت غذایی غالب در ماه رمضان غالباً قند و چربی است که ممکن است باعث تضعیف سیستم ایمنی بدن و کاهش بازدهی آن در مهار ویروس شود. ثابت شده است که رژیم غذایی معمول و رایج ماه رمضان که غنی از قندهای تصفیه‌شده، نمک و چربی‌های اشباع است مشابه رژیم‌های غربی با افزایش خطر ابتلا به عفونت ارتباط دارد. دریافت بیش از حد درشت‌مغذی‌ها و کالری در رژیم‌های غذایی غربی اغلب با کاهش کنترل عفونت، افزایش التهاب و افزایش خطر بیماری‌های آلرژیک و خودایمنی همراه است بنابراین روزه‌داران در ماه رمضان باید به یک رژیم غذایی متعادل و غنی از میوه‌جات و سبزیجات، حبوبات و مغزها که سرشار از ویتامین‌ها، مواد معدنی و پلی‌فنل‌ها هستند توصیه شوند تا ضمن تقویت سیستم ایمنی بدن، خطر ابتلا به کووید - ۱۹ را نیز در خود کاهش دهند.

یکی دیگر از فاکتورهای خطر رفتاری مرتبط با کاهش سطح ایمنی بدن در ماه رمضان، کاهش قابل توجه مدت خواب شبانه و اختلال در الگوی خواب است. این تغییرات در کمیت و کیفیت خواب شبانه در شب‌های ماه رمضان ایجاد می‌شود. ثابت شده است که خواب ناکافی با تضعیف سیستم ایمنی، حساسیت ارگان‌های بدن نسبت به عفونت را افزایش می‌دهد. به علاوه، کمبود خواب به طور ویژه با افزایش حساسیت نسبت به عفونت‌های ویروسی از جمله کووید - ۱۹ همراه است بنابراین باید توجه داشت که اثرات مفید روزه‌داری در ماه رمضان بر سیستم ایمنی بدن ممکن است تحت تأثیر اختلال در چرخه خواب و بیداری افراد روزه‌دار قرار گیرد بنابراین لازم است که بین تأثیر روزه‌داری در ماه رمضان بر سلامت فردی از یک طرف و تأثیر آداب و رسوم اجتماعی و تغییر سبک زندگی مرتبط با ماه رمضان از سوی دیگر، تمایز و تفاوت قائل شد و به هر دو جنبه توجه داشت.

لزوم بررسی بیشتر ارتباط شرایط فیزیولوژیک افراد با کووید و روزه‌داری

مطالعات انجام‌شده حاکی از تأثیر مثبت روزه‌داری بر سیستم ایمنی بدن است. با این حال، باید توجه داشت که کووید - ۱۹ یک بیماری نوظهور است که اطلاعات کافی و کاملی در خصوص فاکتورهای خطر آن وجود ندارد. از طرفی، بر اساس جستجوهای انجام‌شده، هیچ یک از تحقیقات علمی تأثیر روزه‌داری در ماه رمضان را منحصراً بر کووید - ۱۹ مورد بررسی قرار نداده‌اند. بنابراین هیچ گونه مدرک قطعی در خصوص تأیید و یا رد افزایش حساسیت افراد روزه‌دار نسبت به ویروس کرونا وجود ندارد. بر این اساس بسیاری از دانشمندان، پزشکان و فقها بر این باورند که خطر ابتلا به کووید - ۱۹ و عوارض آن به ویژه در ماه رمضان باید به صورت فردی و با توجه به شرایط فیزیولوژیک افراد مورد بررسی قرار گیرد.

بنابراین هیچ گونه توصیه مؤکد و قطعی در خصوص روزه‌داری و یا عدم روزه‌داری در ماه رمضان وجود ندارد و ترس از ابتلا به کرونا توجیهی برای عدم روزه‌داری مسلمانان در این ماه محسوب نمی‌شود. همچنین در ﻣـﻮرد ﺑﻴﻤـﺎراﻧﻰ ﻛـﻪ ﻣﺒـﺘﻼ ﺑـﻪ وﻳـﺮوس ﻛﺮوﻧـﺎ ﺷـﺪه و ﺑﻬﺒـﻮد ﻳﺎﻓﺘـﻪ‌اﻧـﺪ ﺗﻮﺻـﻴﻪ ﻣﻰ‌ﺷﻮد که تا چندین هفته پس از بهبودی اﻗﺪام ﺑﻪ روزه‌داری ﻧﻜﻨﻨﺪ.

یادداشت: معصومه تهرانی، مدیر گروه پژوهشی آموزش سلامت جهاددانشگاهی خوزستان

انتهای پیام