به گزارش ایسنا؛ با وجود آنکه در سال‌های اخیر دانش بشر به عرصه دخالت در میزان بارندگی هم نیم نگاهی داشته اما نقش مدیریت منابع و برنامه‌ریزی و چگونگی استفاده از ظرفیت های در اختیار، در ممانعت از بروز مشکل در عرصه آب، بسیار مهم و اثرگذار بوده است.

در حالی که از گذشته دور، استان فارس به عنوان منطقه‌ای خشک و نیمه خشک به لحاظ میزان بارندگی دسته‌بندی شده است، اما در یک دوره زمانی طولانی، این استان به بهشت حفاران و برداشت کنندگان از منابع زیر زمینی بدل شد و تصمیم‌های نه چندان بخردانه در زمینه توسعه کشاورزی به عنوان مهمترین تکیه‌گاه اقتصادی فارس، خصوصا در بخش محصولات پرآب بر و .... بخشی از عوامل تاثیرگذار بر تداوم مشکل فارس در زمینه آب محسوب می‌شود. 

استان فارس با وسعتی معادل یک میلیون و ۱۲۳ هزار و ۹۶۶ کیلومتر مربع (۶/۷ درصد مساحت کل کشور) شامل حوضه‌‏های آبریز درجه دوم‌اند، مهارلو-بختگان، حله، کل و مهران، هندیجان-جراحی، ابرقو-سیرجان، گاوخونی و کارون است.

بر اساس یک دوره ۳۰ ساله (۹۷-۱۳۶۷) میانگین بارندگی در سطح استان فارس ۳۰۳.۷ میلی‏متر و نوع اقلیم استان خشک و نیمه‎ خشک و مهم‏ترین رودخانه‌‏های استان شامل زهره، شیو، فهلیان، کر، سیوند، شاپور، دالکی، فیروزآباد، مند، قره ‏آغاج، ایزدخواست، شور جهرم، شور لار، شور داراب، مهران، اعظم و بوانات است که به طور عمده به خلیج فارس می‏‌ریزند.

دریاچه‌‏های طشک-بختگان، مهارلو، پریشان، ارژن و کافتر، دریاچه‏‌های مهم استان فارس و به طور کلی حجم منابع آب تجدیدشونده استان ۱۱۲۷۵ میلیون متر مکعب است.

استان فارس شامل تمام یا بخشی از ۱۳۴ محدوده مطالعاتی ست که از این تعداد ۸۰ محدوده مطالعاتی به طور کامل در استان قرار دارد و ۵۴ محدوده مطالعاتی با استان‏‌های مجاور مشترک است.

در مجموع استان فارس متولی مطالعات منابع آب ۱۰۲ محدوده مطالعاتی است. در همین رابطه و با توجه به فراگیرشدن دامنه‏‌ی خشکسالی و هشدارهایی که مسئولان حوزه آب مدام به گوش مردم می‌خوانند و جدی‌تر شدن مشکل در سال ۱۴۰۰، با داریوش مختاری، کارشناس ارشد حوزه آب، به گفت‌وگو نشستیم.

- با توجه به حضور و فعالیت حدودا بیست ساله شما در حوزه آب استان فارس، به نظرتان محورهای چالشی مدیریت آب این استان کدامند؟

پیشنهاد خوبی هست. برابر آماربَرداری سال ۱۳۸۸، تعداد منابع آب چاه، چشمه و قنات به ترتیب برابر با ۸۴ هزار و ۶۸۵ حلقه، ۲۳۱۹ دهنه و ۱۷۹۰ رشته است. در حال حاضر بار اصلی تأمین آب استان را منابع آب زیرزمینی بر عهده دارند. به طوری که ۹۲.۳ درصد آب مصرفی بخش کشاورزی، ۵.۶ درصد آب شرب و نیم درصد آب بخش صنعت استان از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود.

با یک نگاه به وضعیت منابع آب، مغز بحران آب استان فارس، منابع آب زیرزمینی است. اخیرا در مقاله‏ای که سه پژوهشگر ایرانی‏تبار در وبسایت نیچر در بخش گزارش فنی (Scientific Report) چاپ نموده‏اند، هشدار داده شده است که ادامه مدیریت ناپایدار آب‏های زیرزمینی در ایران می‏تواند منجر به اثرات غیرقابل برگشت روی زمین و محیط زیست کشور شود و امنیت آبی، غذایی و اجتماعی و اقتصادی را شدیدا تهدید کند.

همچنین به دنبال ساخت سدهای جدید، شبکه‌‏های آبیاری و زهکشی زیردست این سدها، نیازمند بازنگری جدی در تثبیت حقابه‏‌هاست. حجم آب قابل بهره‌‏برداری سدهای استان (درودزن، ملاصدرا، ایزدخواست، سلمان فارسی، سیوند، تنگاب فیروزآباد، رودبال، چشمه عاشق، خسوئیه) در میانه سال ۱۳۹۶ برابر با ۷۸۲ میلیون متر مکعب بوده است که زمستان سال ۱۳۹۵، یکی از سال‏‌های پربارش بوده است.

یکی از گلوگاه‌‎های اصلی مدیریت منابع آب در استان، حقابه دشت کربال بوده است. انباشت بحران اجتماعی در محدوده شبکه آبیاری سدها حکایت از این دارد که حتما لازم است حقابه‏‌های زیردست این شبکه‏‌ها، تثبیت شوند تا وضعیتی مشابه دشت کربال (اگرچه در مقیاس کوچکتر) پیش نیاید.

-چه باید کرد؟

مدیریت آب استان به درست یا نادرست با اقدام‏ات فراوان سازه‏ای و ساخت سدها و نزدیک به ۱۰۰ پروژه سدهای کوچک همراه بوده که اکنون وارد یک مرحله جدیدی شده است.

برای برون‏‌رفت از بحران منابع آب فهرستی از راهکارها وجود دارد: زودهنگام (اضطراری)، کوتاه‏مدت و میان‏مدت-بلندمدت. اینها باید در ظرف مدیریت مشارکتی جا داده شوند و آنقدر دقیق اجرا شوند که بتوان آن را در عرصه عملیاتی کرد.

به این ترتیب همزمان که عبور استان از بحران آب ممکن خواهد شد، مدیریت مشارکتی منابع آب (و خاک) نیز مستقر می‏‌شود. مشارکت کشاورزان تنها یک راهکار نیست بلکه اصلی است که در هر راهکار باید به آن توجه کرد.

نتیجه‌‏گیری ساده از این گفته این‌ست که در هر زمان و در هر مکان، دولت هر کاری که برای حفاظت از منابع آب و خاک می‏‌خواهد انجام دهد شایسته است از مشارکت کشاورزان (قراردادی، عملی، فکری و سایر اشکال مشارکت) کمک گیرد. توجه شود برای حل کوچکترین مسایل، به ده‌‏ها و بلکه صدها جلسه هم‏اندیشی مدیران نیاز است تا در یک فضای آزاد و مثبت بتوانند راهکارهای نو را بیابند و عملیاتی کنند.

-راهکارها چیست؟

در واقع یک بازنگری جدی در مدیریت منابع آب استان نیاز داریم؛ شایسته است تلاش فزاینده‏ای برای جذب اعتبارات برای اقدام‏‌های فراگیر مدیریتی شود. اکنون نیازمند یک دامنه گسترده‏‌ای از اقدام‌‏های نرم‏‌افزاری هستیم.

این اقدام‌‏های نرم‌‏افزاری در سه محور خلاصه می‌‏شود: محور یکم، اجرای جامع و کامل طرح‏های تعادل‏بخشی است که لازم است میزان اعتبارات این طرح با شیب ملایمی افزایش یابد. محور دوم، حل مسایل گسترده اجتماعی در زیردست سدها و شبکه‏‌های آبیاری و زهکشی و محور سوم، تجهیز و تامین بودجه کافی اداره‏‌های منابع آب شهرستان است که امکاناتشان هرگز قابل مقایسه با امکانات و شمار کارکنان سازمان جهاد کشاورزی استان نیست.

البته یک محور مکمل نیز ساماندهی مهندسان مشاور و استفاده از ظرفیت یکایک مهندسان مشاور استان در یک ظرف رقابتی سالم است که در این رابطه لازم است هماهنگی‏‌های لازم با سازمان مدیریت و برنامه‌‏ریزی استان و با پویایی و تحرک انجمن مهندسین مشاور در رسته‏‌های مهندسی آب پدید آید.

- قبلا مقالات و گفت و گوها و اظهارنظرهایی داشتید که به طور معمول هم انتقادی بوده، اما آنچه در حوزه آب از نگاه شما مطرح شده، کمتر بار انتقادی داشته است؛ این نگاه دلیل دارد؟ 

همیشه رعایت یک نسبت منطقی در واکاوی امور اجرایی لازم است. نسبت دامنه بحران آب با عملکرد یک سازمان دولتی و فشار و تقاضایی که برای منابع آب هست، باید تناسب داشته باشد.

هرگز نمی‏‌توان گفت همه چیز خوب هست. در آن توضیح آماری آغازین گفته شد که چقدر دامنه تقاضاها بر شرکت آب منطقه‌‏ای فراوان است. تصور کنید که یک مجموعه مدیریتی روزانه باید پاسخگوی نیاز آبی ده‌‏ها هزار واحد صنعتی، چند صد هزار هکتار اراضی کشاورزی آبی و تامین آب شهرها و روستاها باشد. در همان حال انتظار داشته باشیم، تخلفات فراگیر در برداشت از منابع آب را در گستره استان کنترل کند.

حال آن که در سخنرانی‏‌های همایش ملی "جرایم و آسیب‏‌ها؛ از علت‌‏شناسی تا پیشگیری" که توسط معاونت پیشگیری قوه قضائیه استان در مهرماه سال ۱۳۹۶ برگزار شد، عنوان شد که منشا بسیاری از تخلفات بخش آب استان و کشور، ناکارآمدی قوانین موضوعه آب است و ضرورت دارد که در یک مسیر اصلاحی قرار گیرد.

در چنین شرایطی لازم است یک مجموعه مدیریتی توانمند، آنچه در توان دارند را در کمال آرامش به کار بگیرد. یک کار ارزشمندی که در این سال‏‌ها انجام شد، نوشتن دانشنامه تحلیلی مدیریت مشارکتی منابع آب کشاورزی ایران بود که شرکت آب منطقه‏‌ای فارس در به ثمر رساندن و به بار نشاندن این اثر همکاری داشته. مادامی که در ظرف محدودیت‏‌ها و بحران‏‌ها بتوان تهدیدها را به فرصت تبدیل کرد، آسیب‏شناسی امور کارسازتر از انتقاد است.

- یک موضوع در بحث منابع آب مطرح می‌شود تحت عنوان امنیت آبی؛ جنبه‏‌های امنیتی مدیریت منابع آب چیست؟

در ادبیات موضوع حکمرانی آب، یک مفهوم داریم به نام امنیت آبی (water security). بنا به تعریف سازمان ملل از این مفهوم، امنیت آبی عبارت از ظرفیت یک جمعیت برای حفاظت از دسترسی پایدار به مقادیر کافی آب با کیفیت قابل قبول برای تامین معیشت، رفاه انسان و توسعه اقتصادی و اجتماعی همراه با اطمینان در برابر آلودگی و ثبات سیاسی است.

در همین راستا، صِرف حساسیت منابع آب و پیامدهای امنیتی آن، سال‏هاست که در نوشته‏‌ها و مصاحبه‌‏ها و تلاش کارشناسان مستقل و مدیران شرکت آب منطقه‏‌ای فارس دیده می‏‌شود.

پروژه‏‌های ۱۵ گانه طرح تعادل‏‌بخشی منابع آب زیرزمینی از جمله دستاوردهای این کوشش‏‌ها بوده است. وجه منابع آب در استان، یک ماهیت امنیتی در همه ابعاد دارد. از جمله در پشتیبانی بخش‌‏های اقتصادی (صنعت، کشاورزی) و تامین آب شهری و روستایی. اگر مدیران آب استان نتوانند در آرامش کار کنند و یک فضای امنیتی بر کار آنان حاکم باشد و ناچار شوند در محافظه‌‏کاری محض تصمیم بگیرند، عملا یک سازمان اجرایی دچار سکون می‏‌شود و نه تنها کارهای نوآورانه انجام نمی‏‌شود بلکه امور معمول نیز قابل حل و فصل و تصمیم‌‏گیری مناسب نخواهند بود.

این سطحی‏‌زدگی در مفهوم امنیت آبی را نباید با استقرار امنیت آبی در استان که می‏‌تواند محصول مدیریت کارآمد و موثر و پر جنب و جوش مدیران باشد، اشتباه گرفت. اشتباهی که شوربختانه در حوزه مدیریت آب استان پیش آمده است و لازم است هر چه زودتر برطرف شود. مادامی که شرکت آب منطقه‌‏ای فارس، به همان پویایی پیشین بازنگردد نمی‏‌توان انتظار داشت که مشکلات آب استان، حل و فصل شود. برخورد و حل و فصل بحران آب استان به سادگی امکان‏پذیر نیست.

- شرکت آب منطقه‌‏ای فارس، کجای بحران آب استان قرار دارد؟  

برای یادآوری اهمیت صورت مسئله باید توجه کرد که جایگاه ویژه شرکت آب منطقه‏‌ای (سازمان آب) در امنیت استان فارس، به خوبی این سازمان را در ردیف یکی از راهبردی‏‌ترین سازمان‏‌های دولتی در استان قرار داده است.

دارابودن مسولیت هماهنگی ۳۲ اداره امور و منابع آب در حوزه عمل این سازمان و یکی از بزرگترین شبکه‏‌های آبیاری و زهکشی کشور به وسعت حدود ۱۰۰ هزار هکتار و مدیریت نزدیک به ۱۰۰ هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز (که به تنهایی برابر با تعداد چاه‏های آب در ۱۵ استان کشور است)، بار امنیتی این سازمان را در اشتغال، سرمایه‏‌گذاری و تولید در بخش‌‏های مختلف صنعتی (به ویژه پتروشیمی)، کشاورزی و شرب سنگین‏تر می‏‌کند.

این حساسیت در دوره‏‌های خشکسالی به مراتب بیشتر می‏‌شود. در همان حال توجه شود که به دست آوردن رتبه بر اساس عملکرد کمّی و ارایه بیلان در حوزه‏‌های مختلف است که با معیارها و شاخص‌‏های مناسب و یکسان برای کل شرکت‏‌های آب منطقه‏‌ای در کشور انجام می‌شود. برای نمونه استقرار یک سامانه اداری همانند ساماب محصول یک کار شبانه‏ روزی چند ساله بوده است. جمع و برآیند هر گونه عملکرد دیگری در حوزه‏ های مختلف، در گذشته، رتبه اول را دست یافتنی می‏ نموده است.

-صحبت از پویایی سازمان شد. چرا این سازمان، پویایی گذشته را ندارد؟

یافته‏ های میدانی گویای دخالت یک واحد اداری از این مجموعه و تداخل شدید کاری در سایر بخش‏ های مدیریتی شرکت آب منطقه ‏ای فارس است. به طوری که عملا این سازمان تا حد زیادی دچار فلج مدیریتی شده.

خشکسالی امسال، سازمانی پرتحرک و نوآور را می‏ طلبد. دامنه بحران آب در استان بسیار نگران ‏کننده است. محصول چنین دخالت‏ های نابه جایی، امنیتی ‏کردن فضای یک سازمان فنی-اجرایی محسوب می شود.

شاهد مدعا اینکه محدوده اداری کمیسیون صدور پروانه‏ های آب به حدی امنیتی شده است که هر روزه مالکان چاه برای پیگیری پرونده خود ناچارند از پشت آیفون در ساختمان چهارراه چنچنه حاضر شوند و به شکل بسیار ناپسندی پرونده خود را پیگیری کنند.

این وضعیت امنیتی ساختمان چهارراه چنچنه، عملا فشار را بر متقاضیان افزون کرده است. برخورد ناپسند با متقاضیانی که معطل آب برای کشت سالانه خود هستند، درد را بر درد افزون کرده است.

مصداق دیگر که حتی بازگوکردن آن در یک مصاحبه شگفت‏ آور است، درخواست غیرضروری و غیرقانونی از کارشناسان بخش خصوصی (شرکت‏ های مهندسین مشاور) است که الزاما باید یک فرم گزینشی بسیار فراگیر را تکمیل و امضا کنند.

به نظر می ‏رسد این فرم، ساختگی است و احیانا موافقت شرکت مدیریت منابع آب ایران نیز گرفته شده و البته بسیار غیرضروری است که هر چه زودتر باید برچیده شود. این رخدادها و حساسیت ‏های خاص، سازمانی که ناچار است دست کم برابر با ۱۵ استان در حوزه آب زیرزمینی تحرک و پویایی داشته باشد را از کارآمدی به شدت دور کرده است.

از این رو با یک وضعیت فوق ‏العاده روبرو هستیم که به نظر نمی ‏رسد در سایر استان‏ ها چنین شیوه‏ ای در برخورد با مدیریت منابع آب و رفتار سازمانی داشته باشیم.

- وضعیت کنونی و دغدغه‌های مهم در حوزه مدیریت آب چیست؟

نظر به اینکه با همه پیچدگی و دشواری کار، شرکت آب منطقه‏ ای فارس توانسته بود برای مدت ۵ سال پیاپی، رتبه نخست مدیریت را در کشور کسب کند، جای خرسندی داشت اما اینکه موفقیت ساد شده طی ۲ سال اخیر متوقف و رتبه این شرکت به کمتر از ۸ سقوط کرده، یک دغدغه مهم است.

این مجموعه مدیریتی، هرگز پویایی گذشته را ندارد و نیازمند بازسازی و اصلاح اساسی است. به طور اساسی نگاه به مدیریت منابع آب استان نیاز به بازنگری جدی دارد. روش‌‏های کلیشه‏‌ای گذشته نمی‌‏تواند در یکی از دغدغه‏‌مندترین حوزه‏‌های مدیریتی استان پاسخگو باشد.

برای محور اول یعنی بحران منابع آب زیرزمینی، اساس چاره‌‏اندیشی این بود که پروژه‏‌های ۱۵ گانه طرح احیا و تعادل‏ب‌خشی منابع آب زیرزمینی اجرا  شود که ۱۱ مورد آن در حوزه عمل شرکت آب منطقه‌‏ای فارس بوده است.

این اقدام‏‌ها گاهی منسجم و پیوسته و فراگیر و گاهی دچار سلیقه‌‏زدگی یک مجری طرح و گاهی با محدودیت شدید اعتبار روبرو می‌‏شود و این نوسانات اصلا خوب نیست. تعداد کمیسیون‏‌های صدور پروانه در آب منطقه‌‏ای فارس هفت مورد است، آب منطقه‌‏ای استان یزد با کمتر از ۵۰۰۰ حلقه چاه ۵ کمیسیون دارد، البته محدودیت‌‏هایی برای افزایش شمار کمیسیون‏‌ها وجود دارد.

انتهای پیام