در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺮدم اﻳﺮان ﻓﺼﻞ ﺳﺮد زﻣﺴﺘﺎن، با برگزاری آیین یلدا آغاز می شود و مردم در بلندترین شب سال  به نام شب چله یا شب یلدا گرد هم می آیند تا با مهر، عشق و صفا به سرمای زمستان گرمی ببخشند، جشن شب یلدا از رویدادهای باستانی ایران زمین با قدمتی بیش از هفت هزار سال است که در واقع ﺑﻬﺎﻧﻪ‌ای ﺑﺮای اﺑﺮاز ﺷﺎدی و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻀﺎی ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان اﺳﺖ.

 جمع شدن در خانه بزرگ‌ترها دور یک سفره که روی زمین پهن‌شده و بسیاری از عناصر سنتی این مراسم با تنقلات خاص خود از جمله انار، هندوانه، آجیل شب یلدا، سوپ مخصوص و چندین و چند نوع غذای دیگر که روی آن قرار دارد. خواندن دیوان حافظ، شاهنامه فردوسی به‌ویژه توسط بزرگ‌ترهای خانواده، آواز خواندن و نواختن آلات موسیقی از جمله دیگر سنن این مراسم باستانی در جای جای ایران پهناور است، این شب خاطره‌انگیز در ۲۹ آذرماه ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

غلامرضا خارکوهی- تاریخ‌نگار گرگانی در این باره به خبرنگار ایسنا گفت: یکی از این آیین‌های زیبا و ماندگار که هزاران سال در فرهنگ ما قدمت دارد و بین ایرانی‌ها نهادینه شده مراسم «شب یلدا» یا به تعبیر دیگر «شب چله» است البته در فرهنگ ایرانی‌ها دو تا چله وجود دارد؛ چله بزرگ که شب اول دی ماه است و در فرهنگ عامه منظور از شب یلدا همین شب است که مراسم می‌گیرند. چله کوچک هم شب یازدهم بهمن است که چندان مورد توجه مردم نیست ولی مرحوم پدرم به هر دو چله اهمیت می‌داد و همیشه چله بزرگ و کوچک را یادآوری می‌کرد.

وی با بیان اینکه بنده از دوران کودکی تاکنون شاهد حُسن توجه مردم نسبت به شب یلدا بوده و هستم طوری که حتی برخی نام دختران خود را یلدا می‌گذارند، افزود: خوب است رسانه‌ها مخصوصاً صداوسیما و مراکز دانشگاهی و مدارس و مجامع مردم‌شناسی به این موضوع در میان اقوام مختلف ایرانی بپردازند و آن را به‌عنوان یک میراث معنوی در مجامع بین‌المللی معرفی کنند و حتی می‌توان ملت‌های دیگر را نیز به اجرای این آیین انسانی و ایرانی تشویق کرد.

شب یلدا و سنت‌هایش

این تاریخ‌نگار گرگانی به سنت‌ها و رسوم شب یلدا در بین گلستانی‌ها اشاره کرد و توضیح داد: یلدا یا مراسم شب چِلِّه دومین آیین بزرگ باستانی بعد از عید نوروز در میان مردم ایران است، این آیین ازنظر مردم‌شناسی اهمیت بسیار زیادی دارد در شب یلدا اعضای خانواده سعی می‌کنند در منزل بزرگ‌تر فامیل که بیشتر پدربزرگ و یا مادربزرگ یا پدر و مادر هستند جمع شوند البته اگر این بزرگان در قید حیات نباشند گاهی برادر و یا خواهر بزرگ‌تر این مسئولیت را به عهده می‌گیرد تا هم شب‌نشینی و گفتگو داشته باشند و هم به قول گرگانی‌ها شُوچِره و خوش و بِش فامیلی داشته باشند .در این شب صاحب‌خانه سعی می‌کند از مهمانانش که بیشتر فرزندان و نوه‌ها هستند به یادماندنی پذیرایی کند.

خارکوهی بیان کرد: یلدا شیرین‌ترین شب سال و شب مهربانی و شکستن کینه‌ها و کدورت‌هاست، در این شب دل‌ها به هم نزدیک می‌شوند گرچه یک‌شب تاریک و طولانی است اما آسمان دل مردم روشن و خرّم است فردای این شب، زمستان سرد آغاز می‌شود اما لذت مراسم این شب تا مدت‌ها در خاطره‌ها می‌ماند و به انسان انرژی مثبت می‌دهد.

هندوانه گل سرسبد میوه‌های یلدا

وی ادامه داد: در گذشته در این شب سعی می‌شد شام سبک و کم‌چرب مصرف شود زیرا بعد از شام تنقلات مخصوص این شب و هندوانه که گل سرسبد میوه‌های این شب است مصرف می شد بنابراین هر خانواده‌ای به فراخور وضعیت مالی خود غذایی تهیه می‌کرد که قورمه‌سبزی، قیمه، دمی، چلو گوشت، آلو خورش از جمله آنها است، همچنین در این شب پس از خوردن شام اگر تعداد مهمان ها کم بودند دور کرسی می‌نشستند و بساط میوه‌خوران راه می‌افتاد اما اگر تعداد زیاد بود روی زمین در کنار بخاری هیزمی جمع می‌شدند.

تاریخ‌نگار گرگانی افزود: درگذشته که منازل گازرسانی نبود و نفت در دسترس همه نبود، مردمی که در شهر زندگی می‌کردند چوب را از افرادی که هیزم می‌فروختند خریداری می‌کردند و اگر در روستا بودند از شاخ و برگ درختانی که در کنار مزارعشان کاشته بودند و یا شاخه‌های درختان باغشان و یا از چوب پنبه‌های مزرعه استفاده می‌کردند در آن دوره هیزم‌فروش‌ها با اسب چوب خُشک شده از جنگل می‌آوردند و در کوچه‌های روستاها فریاد می‌زدند: "آی هیزم آی هیزم..." و مردم از آن‌ها می‌خریدند که هم برای اوجاق غذاپزی و هم برای بخاری منزلشان استفاده می‌کردند.

خارکوهی به چگونگی نگهداری هندوانه در قدیم اشاره کرد و یادآور شد: در آن زمان به دلیل فقدان سردخانه، همه مردم نمی‌توانستند هندوانه بخورند به همین علت هر خانواده‌ای برای شب یلدا یک یا چند هندوانه خوب و پوست‌کلفت را از اواخر فصل تابستان یا اوایل پاییز برای خود نگه می داشت تا دیرتر خراب شود و به شب یلدا برسد، برای این کار هندوانه را در سرداب می‌گذاشتند یا آن را با نخ‌هایی از جنس پنبه یا کتان بود به سقف انبار خُنک منزل آویزان می‌کردند. برخی هم هندوانه را داخل انبار در لابه‌لای کاه نگه می‌داشتند تا نپوسد و شب یلدا استفاده کنند. در قدیم یخچال وجود نداشت و مردم قسمتی از حیاط منزلشان زمین را می‌کندند و سپس سقفی و در و دریچه‌ای برایش تعبیه می‌کردند و این حکم یخچال را داشت اکثر مواد غذایی و آنچه را که می خواستند برای مدت طولانی نگه دارند در این مکان سرد طبیعی نگهداری می‌کردند حتی در تابستان یخ را از کوهستان و غارهایی که در آن‌ها یخ طبیعی تولید می‌شد می‌آوردند و در داخل سردابه می گذاشتند و مصرف می‌کردند.

تنقلات شب یلدا

وی با اشاره به تنقلاب ویژه شب یلدا، گفت: یکی از میوهای مخصوص این شب انار بود، در گذشته که یخچال و سردخانه برقی نبود انار میوه ای کمیاب محسوب می‌شد و مردم بیشتر به‌صورت خشک شده مصرف می‌کردند ولی امروزه به خاطر وجود سردخانه‌های برقی انار را تازه مصرف می‌کنند، سیب و مرکبات نیز از میوه‌های دیگری بود که مردم در این شب استفاده می‌کردند البته امروزه دیگر هر نوع میوه‌ای را می‌توان سر سفره یلدا مشاهده کرد این بستگی به توان مالی خانواده‌ها دارد اما در گذشته چنین نبود و فقط از چند نوع میوه خاص که مهم‌ترینشان هندوانه بود استفاده می‌کردند.

تاریخ‌نگار گرگانی اضافه کرد: در قدیم مردم در شب یلدا علاوه بر مصرف هندوانه و انار، پسته و فندوق و گردو هم می خوردند اما تخمه هندوانه، سمشکه، تخمه ژاپنی، بادام درختی و بادام زمینی را یا می‌خریدند و یا خودشان شور می‌کردند اگر گردو و خشکبارهای دیگری هم داشتند برای این شب آماده می‌کردند، همچنین نان کلوچه‌ای، و پُشت ِزیک ، حلوا کُنجدی محلی، بریانی که مخلوطی از برنج، گندم، گنجد و شاهدانه از دیگر تنقلات مردم گلستان در این شب بود.

خارکوهی با بیان اینکه یکی از رسوم گلستانی ها در شب یلدا برای نوعروسان است، تصریح کرد: عروس و دامادهایی که به تازگی عقد کردند در شب یلدا از طرف داماد برای عروس هدیه برده می‌شود که این رسم نشانه اهمیت بالای شب یلدا نزد ایرانیان است.

سرگرمی‌های شب یلدا

وی گذری هم به سرگرمی های شب یلدا داشت و توضیح داد: شب یلدا در گذشته سرگرمی‌هایی هم داشت که بازی گُل یا پوچ، حافظ خوانی، شاهنامه‌خوانی و گفتن قصه‌ها و معماهای محلی از دیگر برنامه های این شب بود البته امروزه این رسوم مقداری کمرنگ شده و در عصر حاضر مدرن‌تر شده و مردم برای شب یلدا هر چه دوست دارند و می‌پسندند از میوه گرفته تا سرگرمی فراهم می‌کنند ضمن اینکه هنوز فال حافظ را فراموش نکرده‌اند و مهم‌ترین رسوم آن‌ها در این دوره رفتن به خانه بزرگ‌ترها است که هنوز هم پابرجا است.

تاریخ‌نگار گرگانی ادامه داد: علاوه بر این یکی از رسومات و سرگرمی‌های شب یلدا در سال‌های اخیر ارسال پیامک با گوشی همراه برای یکدیگر است. همچنین در کانال‌های فضای مجازی و اینترنت به هم تبریک می‌گویند و احوال هم را می‌پرسند. حتی در این کانال‌ها فایل‌های صوتی و تصویری و پوسترها و طرح‌های زیبایی نقاشی می‌کنند و می‌فرستند. برخی هم از سفره و هندوانه قرمز قاچ شده و تنقلات خود عکس‌های زیبایی می‌گیرند و از طریق فضای مجازی برای دوستان و بستگان خود می‌فرستند.

یلدا شب نشاط و همبستگی خانوادگی

خارکوهی با بیان اینکه شب یلدا نامی بسیار آشنا برای ایرانیان است و همانند عید نوروز دوست‌داشتنی است، خاطرنشان کرد: شب یلدا هزاران سال است که در فرهنگ این دیار ریشه دارد. یلدا را همه دوست دارند چراکه شیرینی این شب برای همه اعم از کودک، نوجوان، جوان و پیر و زن و مرد به‌یادماندنی است و یکی از لحظات شیرین وقتی است که فرزندان در شب یلدا به خانه بزرگ‌تر می‌روند این شب بسیار پربرکت است چراکه نشاط و همبستگی خانوادگی و فامیلی تازه و مستحکم می‌شود.

وی شب یلدا را یکی از بانشاط‌ترین شب‌های سال زندگی ایرانی‌ها دانست و تصریح کرد: در این شب بچه‌ها در محفل گرم فامیل شادترین افرادی هستند که حضور دارند و مشغول بازی و سرگرمی می‌شوند، مهم‌ترین کارکرد شب یلدا آشتی دل‌ها و رفع کدورت‌ها و همبستگی اجتماعی در بین فامیل است و به این ترتیب استحکام خانوادگی و روابط فامیلی قوی‌تر می شود.

تاریخ‌نگار گرگانی با بیان اینکه طولانی‌تر شدن شب در شب یلدا نسبت به شبهای دیگر فصل پاییز بسیار اندک و تنها در حد چند ثانیه است، افزود: همین چند ثانیه بهانه ای برای دور هم جمع شدن است و در پایان مراسم خانواده‌ها برای یکدیگر به ویژه برای پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها آرزوی عمر طولانی و پربرکت دارند.

انتهای پیام