نوروز سنتی است به بلندای بیش از ۶۰۰۰ سال و جشنی است برای پاسداشت زمین و موعد رویش گیاهان. شروع جشن نوروز با اعتدال بهاری همزمان است و به باور برخی جمشید پادشاه مشهور پیشدادی بنیان‌گذار این جشنی است که در طول هزاره‌های گذشته همراه با خود آداب و رسوم بسیاری به ارمغان آورده است.
انگلبرت کمپفر شرق‌شناسی که در دوره شاه سلیمان صفوی به ایران سفرکرده بود در بخشی از سفرنامه خود راجع به نوروز می‌نویسد: نوروز از آداب و رسوم ایرانیان قدیم به جا مانده است و هنوز هم بزرگترین و رخشان‌ترین جشن ایرانیان به شمار می‌رود. همه در این روز لباس نو می‌پوشند. دوستان و آشنایان به دیدن یکدیگر می‌روند، مهمانی‌ها برپا می‌شود و به تفریح می‌پردازند.
یکی از جشن‌های آئینی مرتبط با نوروز که طبق برخی از روایات زمان برگزاری آن بین پنجم اسفندماه تا سیزدهمین روز نوروز متغیر است که بیشتر در گذشته مرسوم بود و در سال‌های اخیر رو به فراموشی گذاشته جشن مردگیران (مزدگیران - مژدگیران) است.
نخستین متنی که از این جشن آیینی نام می‌برد، آثارالباقیه اثر ابوریحان بیرونی است که این جشن را برابر پنجم اسفند می‌داند و آن را روزی برمی‌شمارد که مردان به زنان خویش هدیه می‌دادند.
جلال خالقی مطلق از پژوهشگران متون ادبی و فرهنگ آیینی-اسطوره ای ایران در فصلنامه ایران‌شناسی (شماره ۳، پائیز ۱۳۸۴) درباره آیین گرامیداشت مقام زن و زمین بخشنده آورده: در ایران باستان هر روز از روزهای ماه دارای نامی بوده است. روز پنجم هر ماه «سپندارمذ» نام داشته که در ماه دوازدهم، یعنی اسفند زمانی که نام روز با نام ماه یکی می‌شد، آن روز را جشن می‌گرفتند.
سپندارمذ روز پنجم از ماه اسفند و زمان برگزاری جشن، سپندارمزگان یا اسفندگان بود. در این جشن الهه نگهبان بانوان پارسا و نیک‌خواه ستایش می‌شد. بعدها در زبان فارسی این مراسم را با نام جشن «مردگیران» می‌شناختند.
خالقی پوشیدن لباس‌های فاخر و زیبا توسط زنان و بر تخت نشستن و فرمانروایی بانوان در منزل را از آداب این روز خوانده و افزوده است: محبت و عشق مفاهیم اصلی این جشن بودند و در سال‌های اخیر نیز در فرهنگ ایرانی از این روز با نام روز عشق یاد می‌شود. در حال حاضر نیز زرتشتیان این روز را با عنوان روز زن و مادر برگزار می‌کنند و در بعضی شهرها مانند یزد و روستاهای اطراف آن، این مراسم باشکوه بسیار برپا می‌شود.
جشن مردگیران در سرزمین قوچان
شهرستان قوچان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای خراسان بزرگ است که در کتب تاریخی پیشینه آن به ۲۵۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد و به پشتوانه تاریخی هزاران ساله همانند دیگر شهرهای سرزمینمان آداب‌ورسوم کهنی دارد که یکی از آن‌ها برگزاری جشن مرد گیران است.
مهدی رحمانی قوچانی در مقاله‌ای تحت عنوان جشن مردگیران در سرزمین قوچان منتشر شده در فصلنامه باغ خبوشان از چگونگی برگزاری این آیین باستانی گفته است.
وی از جشن مردگیران به‌عنوان آیینی پیوسته با سرشت انسانی نام‌برده و معتقد است: این آیین به همان‌گونه‌ای که در پاره‌ای از متون کهن پارسی (به‌ویژه شرف‌نامه نظامی) آمده است، با همان شکل و گونه‌ی دیرینه و دست‌نخورده‌اش، متناسب زمان و اعتقادات مردم قوچان در ایام نوروز بر پا می‌شده است و هنوز خوشبختانه کهن‌سالانی از مرد و زن از آن روزگاران یاد می‌کنند. همچنین این آیین کهن تا چند دهه پیش (۵۰ سال قبل) در این سرزمین و به‌ویژه در میان مردم ایلاتی پابرجا بوده و به‌درستی اجرا می‌شده است.
رحمانی در بخش دیگری از این مقاله و در گفت‌وگو با برخی از اجراکنندگان این جشن در سال‌های گذشته از پیرمردی از اهالی روستای یام در مورد پیدایش و برگزاری این جشن پرسیده است. پیرمرد می‌گوید: این رسم از قدیمی‌ها و پدرانمان به ما رسیده است که در روزهای عید بزرگ، زنان آزادند و دختران جوان با همه عفافت و پاکدامنی اجراکننده این مراسم قدیمی هستند.
پیرمرد در ادامه به ذکر خاطره‌ای پرداخته و گفته است: در ایام جشن نوروز بود که به‌اتفاق خانواده صاحب‌کارم به‌سوی کوه‌های عمارت قوچان در حرکت بودیم. ناگاه در میان راه چند دختر ایلاتی جلوی قافله ما را گرفتند و چون من تنها مرد جوان این قافله بودم، مرا از شتر پیاده کردند و بنا به رسم و سنت مردگیران از من تقاضای خواندن و یا جریمه نقدی نمودند. بنده با اجازه از بانوی صاحب‌کارم شروع به خواندن ترانه‌های کرمانجی کردم. دختران جوان نیز هم‌صدا مرا در خواندن آن ترانه‌ها همراهی نمودند. پس از مدتی که شاید ساعتی به طول انجامید، چون به قول خودشان و بنا بر سنت در امتحان مردگیران موفق شده بودم، کاروان ما را رها کردند و ما به راه خودمان ادامه دادیم.
این پژوهشگر قوچانی در بخشی دیگر از پژوهش خود از مراسم «بِنداریک» به‌عنوان یکی از آیین‌های پیوسته با سنت‌های نوروزی و جشن مردگیران در بین ایلات و عشایر کُرد قوچان نام‌برده و معتقد است: در این سنت که در روزهای نوروزی و به‌ویژه روز سیزده انجام می‌شود دخترهای عشایر قوچانی در زیر درختان کهن مرخ (ارچه) کوهستانی دور هم جمع می‌شوند و طی مراسمی آیینی دل گویه‌های آمیخته به راز خویش را برای هم بازگو می‌نمایند و در این سنت زیبا دختران، همسران آینده خویش را برمی‌گزینند. همچنین در پاره‌ای از اوقات جوانانی از ایل که دور از چشم دختران در پناه سنگ و یا برآمدگی کوه پنهان گردیده‌اند، فال‌گوش می‌ایستند و از تمایل دختر موردنظر خویش آگاه می‌شوند.
همچنین پرویز رجبی ایران‌شناس بزرگ قوچانی، در کتاب جشن‌های ایرانی، پنجم اسفند را جشن اسفندگان برمی‌شمارد و آن را با تلویحی باریک روز زن در ایران باستان می‌داند و متذکر می‌شود که هنوز این رسم در بعضی از روستاهای ایران برگزار می‌گردد.
رجبی در همین کتاب یادآور شده است: این جشن در روز سیزده فروردین در روستای فرخان شهرستان قوچان برگزار می‌گردد.
ازآنجایی که طی سال‌های گذشته با افزایش آگاهی عموم جامعه نسبت به فلسفه برگزاری جشن‌ها در ایران باستان و علاقه نسل جوان برای حفظ و احیای سنت‌های گذشتگان شاهد رونق این جشن ها هستیم امیدوارم جشن مردگیران که تشکر و قدردانی مردان از زنان که همواره یکی از مهمترین نمودهای تجلی فرهنگ و تمدن غنی ایران‌زمین بوده است احیا شود.
انتهای پیام
نظرات