جنگ تحمیلی هرچند سرآغاز تهاجمی چند بُعدی و نیابتی رژیم بعثی صدام برای نابودی انقلاب و نظام نو پای ایران بود، اما در تاریخ کشورمان به نقطه شکوفایی و درخشندگی عزم و اراده ملی و همه جانبه ملت‌مان برای مقاومت و پایداری در برابر بیگانگان شد.
رزمندگان با پشتوانه مردمی و تبعیت متعهدانه از هدایت‌های رهبری، حرکتی آگاهانه و مقتدرانه را در راستای دفع تجاوز همه جانبه دشمن رقم زدند که موجب شد در گفته‌های بسیاری از متخصصین نظامی و سیاسی از این الگوی دفاعی به عنوان «قدرت بازدارندگی» یاد کنند. این مفهوم در حقیقت تأثیر ناملموس آزمودنی‌ها و تجربه‌هایی است که قوای نظامی و ملت ایران در سال‌ها کنش و واکنش با دشمنان بدست آورده‌اند.
بازدارندگی چیست؟
بازدارندگی یکی از موضوعات روابط بین‌الملل است که در هر دو حوزه‌ی استراتژی و دیپلماسی کاربرد دارد. بازدارندگی عبارت است از اقدام یا مجموعه‌ای از اقدامات که برای پیشی‌جستن از اقدامات خصمانه‌ی دشمن صورت می‌گیرد. «تئوری بازدارندگی» یعنی کوشش یکی برای اعمال نفوذ در دیگری تا او را از اقدام به عملی که متضمن خسارت یا هزینه‌ای برای اولی است باز دارد.(۱)
نظریه‌ی بازدارندگی به‌طور ناگهانی ظهور نکرد، بلکه به تدریج و با طی مراحلی تکامل یافت. بازدارندگی یکی از شعبات مکتب رئالیسم است که دست کم در طول نیم قرن گذشته با تعریف جدید خود و تکیه بر سلاح‌های غیرمتعارف، توانسته است عامل تعیین‌کننده‌عرصه روابط بین‌الملل باشد.(۲) البته در الگوی اسلامی و ایرانیِ بازدارندگی، مبنا بر کاربرد و انباشت سلاح‌های غیر متعارف نیست بلکه اصل بر افزایش تاب آوری روانی جامعه و بهره‌مند شدن از تجهیزات دفاع متعارف برای دفع تجاوز است که به مدد تجربه هشت سال دفاع مقدس زاده شد و به تدریج با تلاش دانشمندان ایرانی بر ریل پیشرفت قرار گرفت.
تأثیر ملاک‌های روانی جامعه بر تصمیم بیگانگان
همچنین «هنری کیسینجر»درباره‌ی بازدارندگی می‌گوید: هر چند بازدارندگی سیاست مسلط نظامی است، اما بیشتر از هر چیز وابسته به ملاک‌های روانی است. در این سیاست، سعی می‌شود تا تصور خطرهای تحمل‌ناپذیر، طرف مخالف را از ارتکاب به عمل باز دارد. پیروزی این سیاست بستگی به آگاهی کامل از محاسبات طرف مخالف نسبت به حیله‌ای که جدی گرفته شود، دارد. (۳)
در حقیقت نظریه‌ی بازدارندگی آخرین سازوکاری است که با مشخص کردن هزینه‌ی جنگ، عملا از وقوع آن جلوگیری می‌کند. مکانیسم‌های بازدارندگی نامتقارن متنوع است. اما آنچه در رابطه با واکنش ابرقدرت‌ها در رابه با ایران مشهود است را می‌توان در «تحت فشار گذاشتن مردم میزبان» دسته بندی کرد.
مکانیسم «تحت فشار گذاشتن مردم میزبان»
کارایی مکانیسم «تحت فشار گذاشتن مردم میزبان» مستلزم این است که کشور مورد نظر از رژیمی مردم سالار برخوردار باشد. مهمتر اینکه این الگو نیازمند آن است که دولت بازدارنده به شکل اشغالگر در کشور میزبان حضور نداشته باشد، زیرا احساسات ملی‌گرایانه و ضد اشغالگری مردم عامل تحمل هزینه‌ها خواهد بود.
در این رکن هدف بازدارندگی، افکار عمومی دولت میزبان است نه فقط نیروهای نامتقارن و نظامی. عملیات روانی در این تاکتیک بسیار حیاتی است که به واسطه قدرت اثرگذاری رسانه‌ها و ژست‌های سیاسی مختلف مورد استفاده قرار خواهد گرفت. این مکانیسم در شرایط فعلی با اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه ایران در حال اجرا است.
تجاوز ظالمانه رژیم بعثی عراق با پشتیبانی آمریکا و اعراب که با هدف نابودی انقلاب اسلامی انجام شد، زمینه مساعدی را برای انسجام و آبدیده شدن نیروهای نظامی و ملت ایران فراهم کرد. نیروهایی که با کمترین امکانات در مقابل رژیم تا بن دندان مسلح عراق و حامیانش مقاومت کردند و پس از هشت سال بدون اینکه یک وجب از خاک کشورمان را تقدیم بیگانگان کنند، پیروز شدند. اکنون با گذشت سال‌ها، موفقیت‌های آن دوران به الگویی برای ساختن ایرانی قدرتمندتر تبدیل شده است.
نمایش اقتدار در قالب‌های گوناگون
وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح پس از پایان جنگ، با کمک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ارتش، وظیفه ساخت ادوات و تجهیزات نظامی را بر عهده گرفت و اکنون در زمینه ساخت تجهیزات زرهی، دریایی و موشکی افتخارات زیادی را کسب کرده است. نمایش اقتدار ایران در رژه سالیانه نیروهای مسلح در هفته دفاع مقدس تنها قطره‌ای از دریای موفقیت‌های جمهوری اسلامی در عرصه‌های تولید تسلیحات نظامی به شمار می‌رود و این پیام را به دشمنان می‌دهد که هرگونه تجاوزی به ایران پاسخ کوبنده‌ای را در پی خواهد داشت و همین پیشرفت‌ها غرب و عمالش را وادار می‌کند در مقابله با ایران در محاسبات‌شان دچار اشتباه راهبردی نشوند و همه عواقب آن را بسنجند.(۴)
نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در هشت سال جنگ تحمیلی با وجود تحریم‌های گسترده قدرت‌های جهان، توانستند با بهره‌گیری از امکانات موجود و توان نیروهای خلاق و متخصص داخلی، ضمن تأمین نیازمندی‌های رزمندگان در میدان نبرد، ساختار مستحکم و برجسته‌ای را برای صنعت دفاعی کشور ایجاد کنند.
ایران پیش از انقلاب نیروی مسلح مستقل نداشت که با اتکا به آن بتواند نوعی موازنه در برابر همسایگان ایجاد کند. به عبارتی، قدرت این کشور تنها بر اساس پیمان‌های نظامی که با غرب بسته بود، تعریف می‌شد و رژیم پهلوی همچون کشورهای عربی برای تقویت توان دفاعی خود به خارج وابسته بود؛ اما اکنون ایران نه تنها به خودکفایی در عرصه تولید تسلیحات دست یافته است؛ بلکه در سال‌های اخیر برخی کشورهای منطقه اشتیاق خود را برای خرید موشک‌های ایران ابراز کرده‌اند و همه اینها از برکات دفاع مقدس بوده است.(۵)
بدل‌هایی برای مقابله با تصمیم دشمن
در دوران ارزشمند دفاع مقدس، این تجربه ارزشمند به دست آمد که شجاعت، ابتکار، خودکفایی، ایثار و شهادت‌طلبی، وطن‌دوستی و انسجام ملی، که به نوع بی‌سابقه‌ای در تاریخ کشور ما فراهم آمده بود، بدون بهره‌گیری از سایر عوامل بازدارنده نظیر اقتصاد و دیپلماسی به‌سختی می‌توانند منجر به پیروزی قابل‌ملاحظه و شفافی بشوند.
در جنگ هشت‌ساله تحمیل‌شده بر ایران، رژیم عراق تمام امکانات کشور خود را برای جنگ با ایران بسیج کرد. چیزی که حتی در مواردی به‌عنوان نمونه قابل پیروی، مورداشاره فرماندهان نظامی ما قرار می‌گرفت. اما عراق به‌موازات بسیج امکانات داخلی در جنگ، با دیپلماسی فعال توانست کمبودهای اقتصادی و تسلیحاتی و ... خود را از طریق جذب کمک‌های خارجی برطرف کند.
نتیجه گیری
همان طور که اشاره شد هدف بازدارندگی، افکار عمومی دولت میزبان یا دولت و ملت هدف است نه فقط نیروهای نامتقارن و نظامی. عملیات روانی در این تاکتیک بسیار حیاتی است که به واسطه قدرت اثرگذاری رسانه‌ها و ژست‌های سیاسی مختلف مورد استفاده قرار خواهد گرفت. ما نباید این تجربیات گران‌بها را در مسیر تاریخی آینده خود نادیده بگیریم و با هم‌افزایی ملی در بخش‌های مختلف، هر سطح از بازدارندگی را که ممکن است، برای کشور و مردم خود فراهم آوریم.
آنچه تجربه دفاع مقدس به ما می‌گوید
الف) خودکفایی علمی هرچند در تمام ابعاد غیرممکن است اما حصول به توانمندی‌های علمی در رشته‌های خاص می‌تواند به افزایش توان ملی در شرایط حساس کمک کند.
ب) قدرت اقتصادی کشور باید به حدی برسد که بتواند در شرایط سخت تحریم‌ها دوام آورده و از آنها عبور کند یا آنها را بشکند.
ج) تنش‌زدایی و کاهش تصورات واهی از تهدید ایران نسبت به همسایگان و.. باید موردعنایت کشور باشد.
د) حفظ آمادگی رزمی، مانور و آموزش و تولید و تهیه تسلیحات به کمیت و کیفیت بالا موجب سلب اراده دشمنان احتمالی خواهد شد.
ه) اعتماد متقابل مردم و مسئولین و وحدت و انسجام ملی و امنیت داخلی نقش مهمی در بازدارندگی تهدیدات خارجی دارند.
ر) بخشی نگری و نفی تلاش‌های سایر بخش‌ها و بی‌توجهی به تمام عوامل قدرت ساز، موجب افزایش تهدید و بروز خطر جنگ خواهد شد.
منابع:
۱- ام.الیوت، جفری؛ و رجینالد، رابرت؛ فرهنگ اصطلاحات سیاسی و استراتژیک، ترجمه‌ی میرحسین رئیس‌زاده، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۸، ص۳۷۰
۲- رحمانی، منصور؛ جزوه‌ی درس تجزیه و تحلیل سیاست خارجی، تهران، دانشکده‌ی وزارت امورخارجه، ۱۳۷۰، ص ۷۶
۳- آندره بوفر، مقدمه‌ای بر استراتژی، مترجم: مسعود کشاورز، (تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۶۶).
۴- حسین عسگری موفق، تاثیر اندیشه‌های دفاع مقدس بر افزایش بازدارندگی نظامی ایران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس،۱۳۹۷.
۵- نادر نوروز شاد، رابطه قدرت دفاعی و بازدارندگی،مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس،۱۳۹۶.
انتهای پیام