به گزارش ایسنا، "خشم زمین و قهر آسمان"؛ این توصیف تالاب هامونی است که در گذشته‌های دور در ادبیات و اسطوره‌های ایران کهن داستانسراهای زیادی درباره آن شده است. رودخانه‌های هیرمند به همراه خاش‌ رود، فراه، هاروت‌رود، شور رود، حسین‌آباد و نهبندان به دریاچه هامون می‌ریزند.

رود هیرمند، از رودهای پرآب فلات ایران، اصلی‌ترین رود در حوضه آبریز دریاچه هامون است که از بلندی‌های کوه‌های بابا در ۴۰ کیلومتری غرب کابل از رشته کوه هندوکش در افغانستان سرچشمه می‌گیرد و پس از مسافت ۱۱۰۰ کیلومتر وارد دریاچه هامون می‌شود و قصه پر غصه این تالاب بین‌المللی از همینجا آغاز می‌شود. یعنی از جایی که قرار است حقابه آن از هیرمند افعانستان تامین شود، ولی بنا به دلایلی این امر صورت نمی‌گیرد.

با ادامه روند خشکسالی‌های ناشی از تغییر اقلیم این تالاب رو به کوچک شدن می‌رود، به گونه‌ای که به گفته دکتر قرائی رییس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون 3 کانون ریزگرد در این تالاب ایجاد شده، ضمن آنکه حیات گونه‌های گیاهی و جانوری این منطقه نیز رو به تهدید است.

توصیف "هامون" از دید محققان کشور

دکتر احمد قرائی، رییس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون در گفت‎وگو با خبرنگار ایسنا با اشاره به وضعیت آبگیری تالاب بین‌المللی هامون، افزود: آورده آب این تالاب به صورت سیلابی بوده است، به گونه‎ای که در مدت زمان کمی حجم زیادی از آب وارد تالاب می‌شود؛ از این رو کنترل و نگهداری آن نیاز به برنامه‌ریزی دقیق دارد.

وی ادامه داد: در چند سال اخیر به منظور احیای این تالاب پروژه‌های تحقیقاتی را اجرایی کردیم که از آن جمله می‌توان به تهیه نقشه توپوگرافی تالاب‌ها با حمایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان سیستان و بلوچستان اشاره کرد که بر اساس نقشه تهیه شده اطلاعات دقیقی از «شیب تالاب» و رفتار آب در آن به دست آمده است.

رییس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون با بیان اینکه برای این پژوهشکده برنامه‌ریزی‌های 4، 5 و 7 ساله تدوین شده است،‌ گفت: برای انجام بسیاری از این مطالعات به خودرویی نیاز داریم که قادر به حرکت در تالاب باشد و علاوه بر آن ایستگاه پرتابل برای مدیریت آب ورودی تالاب مورد نیاز است تا به محض ورود آب به اپراتور هشدار دهد و این پژوهشکده فاقد زیر ساخت‌های تحقیقاتی محیطی است.

قرائی ادامه داد: با این امکانات محدود ما مطالعات یک ساله بر روی ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی آب تالاب انجام دادیم و اثبات کردیم احداث چاه نیمه چهارم با هزینه‌های گزاف ضروری نبود؛ چراکه کیفیت آب در چاه نیمه چهارم بر اثر تماس مستقیم جنس بستر آن کاهش می‌یابد و بهتر است به جای نگهداشتن آب در این نواحی از آن در سایر موارد چون شرب و کشاورزی استفاده شود.

اجرای دو طرح کلان

رییس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون از اجرای دو پروژه تحقیقاتی در راستای طرح کلان ملی حفاظت از تالاب‌ها در تالاب هامون خبر داد و یادآور شد: «ارائه راهکارهایی برای تعیین و تامین آب اکولوژیک تالاب‌های بین‌المللی هامون» یکی از پروژه‌های مهمی است که با حمایت مالی اداره کل حفاظت محیط زیست استان در دستور کار این پژوهشکده قرار دارد.

وی با تاکید بر اینکه در کشور اولویت تامین آب در درجه اول به شرب و اولویت بعدی تامین آب جهت احیای تالاب‌های کشور چون تالاب بین‌المللی هامون در دستور کار وزارت نیرو قرار گرفته است، خاطر نشان کرد: در این مطالعات، سعی می‌شود تا حداقل نیاز آبی این تالاب در سال‌های کم آبی و متوسط آبی برای احیا و حداقل کارکرد آن تعیین شود.

به گفته وی، نتایج به دست آمده از این تحقیقات به سازمان محیط زیست کشور ارائه شده است.

قرائی، «شناسایی کانون‌های پرخطر ریزگرد» را از دیگر پروژه‌های کلان این پژوهشکده نام برد و اضافه کرد: برای این منظور اقدام به تدوین سناریوهای رفتار آب ورودی کردیم؛ چراکه در این مطالعات فرضیه این است که آب ورودی به این حوضه بتواند کانون‌های ریزگرد را پوشش دهد و در آینده اگر قرار است آبی در تالاب باقی بماند، این آب در گودال‌ها و کانون‌های ریزگرد متمرکز شود.

اثرات تالاب در ایجاد ریزگرد

دانشیار دانشگاه زابل با اشاره به اثرات این تالاب در ایجاد کانون‌های ریزگرد، توضیح داد: به دلیل تغییرات اقلیمی ضمن تغییر جهت کریدور بادهای سیستان میزان وزش آنها نیز از 120 روز به بیش از 160 روز افزایش یافته است.

وی با تاکید بر این که تالاب بین‌المللی هامون از سه تالاب اقماری «هامون پوزک»، «هامون صابری» و «هامون هیرمند» تشکیل شده ‌است، گفت: آب پس از ورود به هامون صابری به هامون هیرمند به عنوان آخرین ایستگاه ورود آب به دشت سیستان، وارد می‌شود. این دشت در حال حاضر تبدیل به دشت عظیمی از ریزگردها و مواد آبرفتی شده است و در حال حاضر که با خشکسالی مواجه شدیم، با وزش بادهای 120 روزه ریزگردها را از کف تالاب به پیرامون خود پراکنده می‌کند.

قرائی با تاکید بر اینکه در این تالاب سه کانون اصلی ریزگرد وجود دارد، یادآور شد: در صورتی که روند خشکسالی این تالاب ادامه یابد، بر دامنه نفوذ ریزگردها افزوده خواهد شد.

رییس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون با اشاره به ورود ریزگردها از کشور افغانستان به ایران، اظهار کرد: به این ترتیب ما با نفوذ افزایشی ریزگردها مواجه هستیم؛ چراکه از یک سو ریزگردها از افغانستان وارد ایران می‌شود و از سوی دیگر ریزگردهای تالاب نیز به آن اضافه می‌شود.

وی با تاکید بر اینکه آب این تالاب‌ها وابسته به ورودی آن از رود هیرمند است؛ افزود: به دلیل تغییر اقلیم و بروز خشکسالی‌های پی‌درپی، هیچگاه انتظار آبگیری تالاب از طریق بارش نبوده و همواره آب این تالاب از هیرمند تامین می‌شده است؛ از این رو لازم است تا اقداماتی در سطح بین‌المللی صورت گیرد تا حق آبه این تالاب‌های بین‌المللی از این رود که از سمت افغانستان به ایران می‌آید، با نظارت سازمان‌های بین‌المللی همچون UNEP تامین شود.

قرائی خاطر نشان کرد: در صورتی که بتوانیم کشور همسایه را در این زمینه متقاعد کنیم، شاید بتوانیم امید بیشتری نسبت به احیای این تالاب داشته باشیم، در غیر این صورت باید آب‌های سیلابی را به گونه‌ای مدیریت کنیم تا بتوانیم با آن بخشی از آب این تالاب‌ها را حداقل برای بیش از نیمی از سال تامین کنیم.

تهدید زیستگاه‌های تالاب هامون با خشکسالی‌های بیشتر

رییس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون با اشاره به تنوع زیستی این تالاب گفت: با پیشرفت خشکسالی، آبزیان این حوضه در حال حاضر در محدوده چاه نیمه پناه گرفته‌اند.

وی شیزوتراکس زارودنی (Schizothorax zarudnyi) و شیزوسیپریس آلتی دورسالیس (Schizocypris altidorsalis) را دو گونه ماهی بومی منطقه ذکر کرد و افزود: این دو گونه ماهی از گونه‌های منحصر به فرد در دنیا هستند که در حوضه هیرمند زیست می‌کنند و اینکه این گونه‌ها آیا از افغانستان وارد ایران می‌شوند یا خیر، اطلاعات زیادی در دست نیست؛ چون مطالعاتی در این دو کشور صورت نگرفته است.

قرائی گونه‌های «کپور» و «آمور» موجود در این حوضه را از گونه‌هایی دانست که به صورت مصنوعی وارد تالاب شده‌اند و ادامه داد: هامون به دلیل قرار گرفتن در مرکز مناطق کویری و نیمه کویری کشورهای ایران و افغانستان، تنها مأمن زیست پرندگان مهاجر در این نواحی محسوب می‌شود.

وی اظهار کرد: بر اساس مطالعات و آمارهای موجود بیش از 183 گونه پرنده در این منطقه مشاهده شده است و این تعداد در قالب 51 خانواده دسته‌بندی می‌شوند که نشان از تنوع کم نظیر انواع پرندگان در این منطقه دارد؛ از این رو اهمیت پرندگان پناهگاه حیات وحش هامون از بعد ملی و بین‌المللی قابل توجه است.

این محقق، انواع پلیکان و اردک سرسفید (leucocephala Oxyura) ، عقاب شاهی Aqulia heliacal (عقاب تالابی Aquila clanga)، اردک بلوطی Aythya nyroca، پلیکان خاکستری Pelecanus crispus، اردک مرمری Marmaronetta angustirastris، را از جمله پرندگان این حوضه آبریز دانست و یادآور شد: از آنجایی که سایر نواحی تالاب هامون خشک شده است، از این رو این پرندگان به صورت موردی در محدوده چاه نیمه قابل مشاهده هستند.

دانشیار دانشگاه زابل، شغال، خدنگ کوچک ( Herpestes auropunctstus)،  روباه شنی، هوبره و انواع مار و مارمولک، بزمجه، وزغ و خفاش را از دیگر جانورانی ذکر کرد که در تالاب هامون و اطراف آن زیست می‌کنند و افزود: این منطقه همچنین دارای تنوع گیاهی زیادی است که از آن جمله می‌توان به گیاهان دم اسبیان اشاره کرد، ولی جمعیت جانوری این تالاب به دلیل خشکسالی در حال کم شدن است. 

تامین اعتبارات تهیه بانک ژنی تنها برای یک گونه جانوری

قرائی با اشاره به برگزاری جلساتی در زمینه ایجاد بانک ژنی برای گونه‌های در حال انقراض،‌ گفت: با مذاکرات انجام شده اقداماتی جهت تاسیس بانک ژنی برای گونه‌های اهلی مانند گاو سیستانی از طریق انجماد اسپرم شده، ولی برای نگهداری گونه‌های زیستی منطقه برنامه‌ریزی صورت نگرفته است.

وی با ابراز نگرانی از در معرض خطر بودن گونه‌های زیستی، یادآور شد: اعتبارات تحقیقاتی استان محقق نشده است و ما برای مطالعات فعلی تالاب‌ها با هدف بررسی و راهکارهای احیای آن با حمایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان با مبلغی ناچیز  فعالیت داشته‌ایم.

این محقق با اشاره به اهمیت مشارکت‌های مردمی در زنده نگهداشتن تالاب هامون، توضیح داد: این در حالی است که یاس و ناامیدی مردم باعث شده است تا برنامه‌ریزی‌های قبلی انجام شده در منطقه بی‌اثر باشد.  

مطالعات بر روی سدهای انحرافی سیستان

قرائی، بررسی تاثیر سدهای انحرافی سیستان و «زهک» بر عملکرد رودخانه سیستان را از دیگر مطالعات پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون ذکر کرد و گفت: بر روی روخانه سیستان سدهایی تاسیس شده است که بر سرعت و جریان آب و نحوه رسوبگذاری در این رودخانه تاثیر دارد.

وی اظهار کرد: مطالعاتی بر روی نحوه رسوبگذاری در این رودخانه در دست اقدام است تا بر اساس داده‌های به دست‌آمده اقدام به ارائه راهکارهایی برای جلوگیری از رسوب‌گذاری یا کاهش آن ارائه شود.

انتهای پیام