رییس مرکز میراث ناملموس تهران گفت: ثبت میرات فرهنگی ناملموس یک کشور در یونسکو نمی‌تواند دیگر کشورها را از ثبت همان اثر منع کند. ضمن این‌که برای ثبت میراث ناملموس به هیچ‌وجه نمی‌توان بر مقولاتی مانند قدمت، اصالت و کمال تکیه کرد.
به گزارش خبرنگار سرویس میراث فرهنگی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، ثبت جهانی میراث فرهنگی ناملموس مدتی است که به یکی از موضوعات رسانه‌یی حوزه‌ی میراث فرهنگی تبدیل شده، چون گاهی دیده می‌شود، کشورهایی که زمانی با ایران دارای اشتراکات فرهنگی بودند، تلاش می‌کنند میراث فرهنگی ناملموس مشترک خود با ایران را به نام خودشان ثبت کنند. از این رو، در ایران این بحث مطرح می‌شود که چرا در مقابل تلاش کشورهای دیگر برای ثبت میراث ناملموس سکوت کرده‌ایم و اقدام مناسبی انجام نمی‌دهیم؟
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره‌ی روند ثبت پرونده‌هایی مانند «بازی چوگان» که این روزها بحث‌هایی درباره‌ی آن در رسانه‌ها مطرح شده و ضوابط یونسکو برای انجام این کار، از دکتر یدالله پرمون که به گفته‌ی خودش، عضو «شبکه‌ی مدرسان میراث فرهنگی ناملموس» بوده و دوره‌ای را در این زمینه در یونسکو طی کرده و مدرک مربوط به آن را گرفته است، برای حضور در ایسنا و انجام گفتوگو دعوت کردیم.
پرمون در نشستی که با خبرنگاران حوزه‌ی میراث فرهنگی ایسنا داشت، توضیح داد: در میان رهنمودهایی که در ارتباط با موضوع ثبت از سوی دکتر مهدی حجت - قائم‌مقام سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری - و همچنین از کمیسیون ملی یونسکو ایران داشته‌ایم، متوجه شدیم اتفاق نظر این صاحب‌نظران در این زمینه به این شرح است که باید از طرف ما به‌عنوان یک عضو یونسکو، درباره‌ی ثبت، پرسش‌های بنیادی مطرح و این پرسش‌ها به یونسکو (پاریس) منتقل شود، چراکه به‌نظر می‌رسد، آنچه از ابتدا به‌عنوان اهداف ثبت مطرح شده است، اکنون به بی‌راهه می‌رود.
ثبت میراث ناملموس در یونسکو به مسابقه تبدیل شده است
او ادامه داد: ثبت در یونسکو فعالیتی است که باید به ترغیب صلح، دوستی و همبستگی بینجامد؛ ولی با اوضاع و احوال موجود می‌توان گفت که ثبت در یونسکو حداقل در حوزه‌ی میراث فرهنگی ناملموس به یک مسابقه تبدیل شده است و احساس می‌شود که بعضی کشورها با این کار برای خود سهمیه درست می‌کنند و از طرف دیگر، در جریان این برنامه یکسری مطالبات و بهره‌برداری‌ها توسط برخی کشورها می‌شود که جزو اهدف یونسکو نیست.
وی یادآوری کرد: مطرح کردن این موضوعات جزو سیاست‌های کلی سازمان میراث فرهنگی است و سازمان تصمیم دارد، این موضوعات را با یونسکو به چالش بکشد و در بحث‌های مربوط به مبانی، با یونسکو وارد گفتوگو شود و این موارد را روشن کند.
پرمون درباره‌ی شرایط ثبت میراث فرهنگی ناملموس و میراث فرهنگی ملموس، توضیح داد: موضوع ثبت این دو با یکدیگر تفاوت ماهوی دارد؛ یکی از این تفاوت‌ها این است که در موضوع ثبت میراث فرهنگی ناملموس، برخلاف میراث فرهنگی ملموس، وقتی اثری ثبت می‌شود، با ثبت آن اثر نمی‌توان کشور دیگری را از ثبت همان اثر منع کرد، چون میراث فرهنگی ناملموس، برخلاف میراث فرهنگی ملموس، مقوله‌ای در حرکت و پویا است که همراه با حرکت اقوام حرکت می‌کند. این میراث مرز ندارد و حالت موجی را دارد که حول یک نقطه‌ی کانونی شکل می‌گیرد. طیبعت این حرکت موجی آن است که هرچه از این نقطه‌ی کانونی دور می‌شویم، آن عنصر میراثی، متفاوت‌تر و معمولا کم‌فروغ‌تر ظاهر می‌شود؛ ولی در موضوع ثبت جهانی، تمام این تجلیات، اهمیت دارند و نمی‌توان با نگرشی رقابتی میان آن‌ها فرق گذاشت و یکی را بر دیگری ترجیح داد. نتیجه آن‌که، تمام این تجلیات از شانس یکسانی برای ثبت شدن در فهرست‌های جهانی برخوردارند و ثبت یکی، مانع ثبت تجلی دیگر نمی‌شود. ممکن است عرصه‌ی تمدنی بزرگی در قدیم وجود داشته باشد که این عرصه در طول تاریخ، دستخوش تغییرات مرزی شود و مرزهای جدیدی در آن ایجاد شود، مانند این‌که یک تکه از کشوری جدا شود و به‌عنوان یک کشور استقلال یابد. به این ترتیب، میراث فرهنگی ناملموس یکسانی میان آن دو، در وضعیت جدید، به میراث مشترک دو کشور تبدیل می‌شود.
رقابت در حوزه‌ی میراث ناملموس مردود است
او درباره‌ی ویژگی دیگر ثبت میراث فرهنگی ناملموس، گفت: برای ثبت میراث ناملموس به هیچ‌وجه بر مقولاتی مانند قدمت، اصالت و کمال نمی‌توان تکیه کرد و گفت که با وجود داشتن این ویژگی‌ها در حوزه‌ی میراث ناملموس یک کشور، دیگر کشورها حق ثبت آن اثر را ندارد. اصولا این موارد در بحثی به نام «رقابت» مطرح می‌شوند و رقابت در حوزه‌ی میراث فرهنگی ناملموس مردود است. منظور از رقابت این است که مثلا بگوییم «تار ایران» از «تار جمهوری آذربایجان» قدمت بیشتری دارد، در نتیجه، این تار را فقط ایران می‌تواند ثبت کند و جمهوری آذربایجان حق ثبت آن را ندارد، چون مثلا جمهوری آذربایجان همین اواخر به یک کشور مستقل تبدیل شده است. در ثبت میراث فرهنگی ناملموس فقط کافی است در پرونده‌ی ثبتی اثبات شود که مقوله‌ی فرهنگی ارائه‌شده به یونسکو، چند نسل به‌شکل پویا در اجتماع مورد بحث حضور داشته و کماکان به‌عنوان یک میراث زنده کارکرد دارد، همین برای ثبت اثر کافی است.
پرمون ادامه داد: یونسکو در حوزه‌ی میراث فرهنگی ناملموس، کشورها را ترغیب می‌کند که برای ثبت مشترک آثار خود اقدام کنند. برای این کار نیز دو راه وجود دارد؛ یکی این‌که کشوری که شروع به ثبت اثری کرده است، فراخوان دهد تا کشورهای دیگرهم به او بپیوندند و یا بعد از این‌که اثری ثبت شد، کشورهای دیگر به آن ملحق شوند. حال اگر یکی از این دو راه محقق نشود، هر کشوری می‌تواند اثر خود را که با کشورهای دیگر مشترک است، به‌طور جداگانه ثبت کند.
دلایل تأخیر در ثبت جهانی میراث ناملموس
او درباره‌ی دلیل عقب ماندن ایران در ثبت «تار» نسبت به جمهوری آذربایجان، توضیح داد: درست است که آن‌ها «تار» را زودتراز ایران ثبت کردند، ولی حقی از ما ضایع نشده است. دلیل تأخیر پیش‌آمده نیز تغییر روند ثبت در بخش میراث ناملموس یونسکو است؛ سال 2009 میلادی که ثبت میراث فرهنگی ناملموس در یونسکو شروع شد، کشورها می‌توانستند هر تعدادی که پرونده دارند ثبت کنند. در آن سال، ایران درگیر دو پرونده‌ی بزرگ شد؛ «نوروز» که اولین پرونده‌ی چندملیتی یونسکو است و دیگری پرونده‌ی «ردیف موسیقی ایرانی». در آن سال، کشورهای دیگر به‌سراغ پرونده‌های کوچک رفتند، ولی سیاست ما کار روی پرونده‌های بزرگ بود. به هر حال، در آن سال ما دو پرونده را ثبت جهانی کردیم.
پرمون ادامه داد: در سال 2010 نیز ایران پنج پرونده را توانست ثبت کند، البته در آن سال‌ها، کشورهایی مانند هند و چین در تهیه و ثبت پرونده‌های خود از ما سریع‌تر عمل کردند و آمار بالاتری در این زمینه نسبت به ما دارند، مثلا 20 پرونده را توانستند ثبت کنند؛ ولی بعد از سال 2010، اتفاقاتی افتاد که در سهمیه‌ی کشورها برای ثبت آثارشان محدودیت ایجاد کرد. یونسکو با مسأله‌ی کمبود پرسنل مواجه و متوجه شد که سیکل کاری برایش زحمت ایجاد می‌کند. از سوی دیگر، آمریکا بعد از پیوستن «فلسطین» به یونسکو، بودجه‌ی چشمگیر خود را قطع کرد. در نتیجه، مشکل پرداخت و کار باعث شد که یونسکو در سال 2011 اعلام کند که برای تعداد پرونده‌های ثبتی، سهمیه گذاشته شده است و هر کشوری هر سال فقط یک «پرونده‌ی معرف» برای ثبت به یونسکو می‌تواند معرفی کند و فقط پرونده‌های نیازمند «پاسداری فوری» و «پرونده‌های چندملیتی» می‌توانند خارج از سقف سهمیه برای ثبت قرار گیرند.
انواع پرونده‌های قابل ثبت در فهرست میراث ناملموس جهانی
او درباره‌ی انواع پرونده‌های تعریف‌شده برای معرفی به یونسکو نیز توضیح داد: به‌طور کلی، برای معرفی آثار به یونسکو چهار نوع پرونده وجود دارد؛ اول، «میراث معرف» که پرونده‌های زنده و پویا را شامل می‌شود. دوم، «میراث در خطر» است که اصطلاحا به آن «پرونده‌های نیازمند پاسداری فوری» می‌گویند. سوم، پرونده‌هایی هستند که به آن‌ها «اقدامات موفق پاسدارانه» می‌گویند و آخرین فهرست هم متعلق به کشورهایی است که برای ثبت آثارشان به کمک‌هایی مالی نیاز دارند. در حال حاضر سهمیه‌ی یک پرونده برای هر کشور تثبیت شده و هر کشوری مجاز است، هر سال فقط یک پرونده را از هر نوع «معرف»، «نیازمند پاسداری فوری»، «اقدام موفق پاسدارانه» اعم از منفرد یا مشترک ثبت کند. با توجه به گستردگی مجموعه‌ی عناصر میراث فرهنگی ناملموس بدیهی است که حوزه‌های مختلف (سنن شفاهی، آیین‌ها و آداب و رسوم، هنرهای اجرایی، دانش سنتی و صنعتگری سنتی) باید مدت‌ها در انتظار بمانند تا پرونده‌ای از آن حوزه ثبت شود. ضروری است، سیاست‌گذاران فرهنگی نیز در راستای اولویت‌گذاری اقلام ثبتی خود، در عین رعایت مساوات و تعادل بین این حوزه‌ها، برنامه‌ریزی اصولی داشته باشند.
رییس مرکز مطالعات فرهنگی میراث ناملموس تهران اظهار کرد: یکی از راه‌هایی که در هر سال برای افزایش تعداد پرونده‌های ثبت‌شده وجود دارد، این است که رصد کنیم کدام کشورها در حال ثبت پرونده هستند و در صورت داشتن میراث مشترک، از آن‌ها بخواهیم که پرونده را به‌طور مشترک با آن‌ها ثبت کنیم. عده‌ای می‌پرسند که چرا صبر کردیم تا جمهوری آذربایجان «تار» را ثبت کند؟ در پاسخ باید بگویم که میراث فرهنگی ناملموس حوزه‌ی گسترده‌ای دارد، این حوزه دربردارنده‌ی «سنن شفاهی؛ یعنی مباحثی که بر بستر زبان جاری می‌شود شامل لالایی‌ها، ضرب‌المثل‌ها، ترانه‌ها، مثل‌ها و ...»، «هنرهای اجرایی؛ موسیقی‌ها، عروسک‌گردانی‌ها، نمایش‌ها، قصه‌پردازی‌های اجرایی و ...»، «آیین‌ها، آداب، رسوم و سنت‌ها»، «صنعتگری سنتی؛ یعنی دانش ساخت صنایع دستی» و «دانش سنتی؛ از نوع طب، معماری، کشاورزی، نجوم و مانند آن‌ها» است و همان‌طور که می‌بینید، حوزه‌ای با مصادیق بسیار است.
پرمون بیان کرد: درباره‌ی یکی از این شاخه‌ها مانند «موسیقی» باید بگویم که ایران هر سال یک پرونده داشت و از پرونده‌هایی که ارائه کرد، پرونده‌ی سال 2009 و 2010 ثبت شدند، ولی پرونده‌ی سال 2011 ثبت نشد. طبیعی است که به‌خاطر پرداختن به یک حوزه نمی‌توان از حوزه‌های دیگر غافل شد. چه بسا که در سیاست‌گذاری‌های آینده ناچار باشیم، نگاهی ویژه به حوزه‌ی «صنعتگری سنتی» یا «دانش سنتی» داشته باشیم. این سیاستگذاریها نیازمند تصمیم‌گیری در رده‌های بالای مدیریت فرهنگی کشور هستند و اظهار نظر درباره‌ی آن‌ها در صلاحیت شخصی مانند من نیست.
روند انتخاب میراث ناملموس برای ثبت جهانی
رییس «مرکز میراث ناملموس تهران» روال فرستادن یک پرونده‌ی میراث فرهنگی ناملموس به یونسکو را این‌گونه توضیح داد: در ایران شورایی به نام «شورای عالی ثبت» وجود دارد که مقرر شده، پس از برخی بازبینی‌ها در ارتباط با ترکیب و اختیارات آن، در سه حوزه‌ی سیاست‌گذاری در ارتباط با «میراث ناملموس»، «میراث ملموس» و «میراث طبیعی» به فعالیت بپردازد. اعضای این شورا که جمعی از متخصصان در حوزه‌های ذی‌ربط هستند، اولویت‌های ثبتی را تعیین می‌کنند. بر این اساس، در بعد بین‌المللی شورای عالی ثبت وظیفه‌ی انتخاب موضوع‌های ثبتی را برای فرستادن به یونسکو برعهده دارد.
او اظهار کرد: فعلا هر سال یک سهم برای ثبت در فهرست‌های میراث ناملموس داریم؛ ولی راه‌هایی هم وجود دارد، برای آن‌که یونسکو و دیگران را مطلع کنیم که پرونده‌های دیگری هم داریم که علاقه‌مندیم آن‌ها را ثبت کنیم. یونسکو در حوزه‌ی میراث فرهنگی ملموس، فهرستی به نام «فهرست موقت» دارد و ماجرای این فهرست به این صورت است که ابتدا یک اثر در فهرست موقت ثبت می‌شود و سپس از فهرست موقت برای ثبت نهایی انتخاب می‌شود. در حوزه‌ی میراث فرهنگی ناملموس، فهرست موقت وجود ندارد، ولی با توجه به محدودیت‌هایی که برای یونسکو به وجود آمده است (مشکل پرسنل و پرداخت‌ها) یکسری پرونده‌هایی که از قبل برای ثبت به یونسکو فرستاده شده، در بایگانی دبیرخانه‌ی یونسکو باقی مانده‌اند. به این پرونده‌ها اصطلاحا پرونده‌های در انتظار ثبت می‌گویند. یونسکو هر سال، با نظر کشور صاحب آن فهرست موقّت، اولویت ثبتی سالانه را از جمع این اقلام برمی‌گزیند. البته آن کشور می‌تواند پرونده‌ای دیگر از آن فهرست را برای آن سال آماده و ارسال کند.
وی درباره‌ی امکان استفاده‌ی ایران از این شرایط، توضیح داد: می‌توانیم در حوزه‌ی میراث فرهنگی ناملموس در یک سال، چند پرونده را که باید ثبت شوند، به یونسکو بدهیم تا در انتظار ثبت قرار گیرند. این باعث می‌شود که حداقل اطلاع‌رسانی شود و کشورهایی که می‌خواهند همان آثار را ثبت کنند، بدانند که ایران هم روی آن‌ها سرمایه‌گذاری کرده است. این کار می‌تواند کمکی باشد تا آن کشورها برای ثبت یک اثر، به ایران تقاضای مشارکت دهند.
روند ثبت میراث ناملموس در یونسکو
پرمون گفت: یونسکو در زمان بررسی پرونده‌های ارائه‌شده از ما می‌خواهد که یا از میان پرونده‌های ارسال‌شده، یکی را انتخاب کنیم یا پرونده‌ی دیگری را بفرستیم. سپس آنچه را که مشخص کرده‌ایم بررسی می‌کند. ضرب‌الاجل ارسال پرونده به یونسکو، 31 مارس (11 فروردین) هر سال است. به این ترتیب که اگر پرونده‌ای را مثلا تا 31 مارس 2014 به یونسکو بدهیم، برای سال 2015 می‌تواند کاندیدای ثبت شود. وقتی پرونده‌ای تسلیم می‌شود، در دبیرخانه‌ی یونسکو اعلام وصول می‌شود و بررسی شکلی روی پرونده صورت می‌گیرد.
او درباره‌ی فرم پرونده‌ای که به یونسکو داده می‌شود نیز توضیح داد: پرونده‌ای که توسط سازمان یونسکو در نظر گرفته شده است، بخش‌های مختلفی دارد؛ در هر بخش نیز محدودیت واژگانی برای نوشتن توضیح مربوط به اثر در نظر گرفته شده است. علاوه بر این، تعدادی عکس، فیلم و مستندات باید در پرونده باشد و اگر هر کدام از قسمت‌ها مشکل داشته باشد، پرونده ناقص خواهد بود. در صورت ناقص بودن پرونده‌ها نیز یونسکو توصیه‌نامه‌ای برای کشورها می‌فرستد که در آن، ناقص بودن پرونده اعلام می‌شود و کشورها موظف‌اند در زمانی مشخص، نواقص پرونده را رفع کنند. وقتی پرونده رفع اشکال شد و یونسکو آن را از نظر شکلی تأیید کرد، آن پرونده به ارگانی که مسوولیت داوری و ارزیابی را برعهده دارد، سپرده می‌شود.
رییس «مرکز میراث ناملموس تهران» اظهار کرد: برای ارزیابی پرونده‌های فهرست «معرف»، ارگانی به نام «ارگان فرعی یونسکو» وجود دارد که اعضای این ارگان هر سال از میان کشورهای عضو کمیته‌ی بین‌الدول انتخاب می‌شوند. از هر کدام از شش گروه قاره‌یی یونسکو، یک کشور در ارگان فرعی یک سال مشخص حضور دارد. در یونسکو ارگانی دیگر با نام «ارگان مشورتی» وجود دارد، این ارگان شامل NGOهای متخصص است که از نظر یونسکو تأیید صلاحیت شده‌اند و پرونده‌های فهرست‌های سه‌گانه‌ی دیگر به آن‌ها سپرده می‌شود که داوری کنند. بعد از این‌که داوری‌ها تمام شد، نظر آن‌ها درباره‌ی ثبت آثار اعلام می‌شود.
او توضیح داد: این ارگان‌ها نظرشان را درباره‌ی پرونده‌ها به سه شکل می‌توانند بیان کنند؛ «توصیه برای ثبت»، «توصیه برای ثبت نکردن»، «توصیه برای مرجوع کردن پرونده» که آخری برای پرونده‌هایی است که ارزش‌شان برای ثبت ثابت شده، ولی بعضی از معیارها را نتوانسته‌اند برآورده کنند. این توصیه‌ها به یونسکو فرستاده می‌شود. یک‌ماه قبل از این‌که جلسه‌ی یونسکو برگزار شود، از طرف این ارگان‌ها به یونسکو اطلاع داده می‌شود که آیا پرونده‌ها باید ثبت شوند یا خیر. این ارگان‌ها وظیفه‌ی مشورتی و تخصصی دارند، ولی در نهایت، کمیته‌ی بین‌الدول رأی نهایی را برای ثبت یک اثر صادر می‌کند. این کمیته شامل نمایندگان 22 کشور است و در حال حاضر، ایران عضو این کمیته نیست.
وی درباره‌ی عضویت ایران در کمیته‌ی بین‌الدول گفت: ایران تا سال گذشته، عضو این کمیته بود؛ ولی اکنون دوره‌ی عضویتش تمام شده است. این کمیته می‌تواند رأی ارگان فرعی را بپذیرد یا نه؛ رأی کمیته‌ی بین‌الدول هم به سه شکل است، یا تمام شرایط برآورده شده و اثر ثبت می‌شود، یا ارزش اثر اثبات شده، ولی پرونده نقص دارد که در این حالت، پرونده برای رفع نقص محتوایی و ارسال مجدد مرجوع می‌شود و یا این‌که پرونده پذیرفته نمی‌شود و رأی غیرقابل ثبت برای آن صادر می‌شود.
پرمون با بیان این‌که اثبات ارزش جهانی میراث فرهنگی ناملموس دشوارتر از میراث فرهنگی ملموس است، ادامه داد: برای ارزیابی میراث فرهنگی ملموس یک ارزیاب به کشور دعوت می‌شود که میراث مادی را ارزیابی کند، ولی درباره‌ی میراث ناملموس این اتفاق نمی‌افتد و خود پرونده باید استدلال‌های کافی را در خود داشته باشد. نکته‌ی دیگر این‌که برای اثبات ارزش جهانی میراث فرهنگی ملموس تاریخی، شش معیار و برای میراث طبیعی، چهار معیار وجود دارد که اگر فقط یکی از معیارها برآورده شود، پرونده ثبت جهانی خواهد شد؛ اما درباره‌ی میراث فرهنگی ناملموس، پنج معیار وجود دارد که اگر یکی از این معیارها برآورده نشود، پرونده شکست می‌خورد.
رییس مرکز میراث ناملموس تهران اضافه کرد: یکسری سیاستگذاریها هستند که باید حتما در برنامه‌ی ارسال پرونده‌ها به یونسکو لحاظ شوند. نخست این‌که باید ببینیم آیا هر چیزی باید ثبت جهانی شود؟ باید چیزی ثبت شود که ارزش ثبت جهانی شدن را داشته باشد و به‌عنوان میراث بشری بتوان آن را معرفی کرد. نکته‌ی دیگر نیز داشتن تخصص و مهارت کافی در انتخاب عنوان مناسب برای پرونده و ارائه‌ی اطلاعات کافی در متن است، به‌نحوی که پرونده در جریان ارزیابی‌ها که مطابق استانداردهای یونسکو انجام می‌شود، با کم‌ترین احتمال شکست، از مراحل ارزیابی موفق بیرون آید.
انتهای پیام