اشاره:
مطالعه‌ي پيشينه‌ي سياست‌گذاري از اولين مراحل سياست‌پژوهي در هر حوزه محسوب مي‌شود. در اين زمينه، اسنادي چون: سند چشم انداز، سياست‌هاي كلان، برنامه‌هاي توسعه و اسناد توسعه‌ي بخشي از مهمترين اسناد سياستي براي مطالعه‌ي اين دسته از پژوهشگران محسوب مي شود.
سياست‌پژوهان براي بررسي دقيق‌تر هريك از موارد پيش‌گفته نيازمند بررسي اسناد و مطالعات پشتيبان آنها هستند، بررسي نقاط قوت و ضعف درون بخش و فرصت‌هاي و تهديدات محيط پيراموني (SWOT) از مهمترين بخش‌هاي اين نوع مطالعات در برنامه‌هاي توسعه است.
آن‌چه كه درپي مي‌آيد ششمين بخش «سند ملي توسعه بخش كشاورزي و منابع طبيعي در برنامه‌ي پنجساله چهارم توسعه» است كه توسط دبيرخانه ستاد برنامه چهارم وزارت جهاد كشاورزي درموسسه‌ي پژوهش‌هاي برنامه‌ريزي و اقتصاد كشاورزي تدوين شده است. در ششمين بخش از اين سند به بيان وضعيت موجود زيربخش آب وخاك، امكانات و قابليت‌ها، محدوديت‌ها و تنگناها، اهداف كيفي و كمي و سياست‌هاي محوري اين زيربخش پرداخته مي شود.
سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران به دنبال بررسي سياست‌ها و فرآيند سياست‌گذاري در بخش كشاورزي و با توجه به اهميت بالاي مطالعه‌ي پيشينه سياست‌گذاري، متن كامل اين سند را منتشر مي‌كند.
گفتني‌ست پيش از اين مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات متعددي در بررسي پيشينه سياست‌گذاري در بخش كشاورزي، مفاهيم مهندسي كشاورزي و منابع طبيعي و سياست‌هاي بخش در حوزه‌هاي اقتصادي و فني در سرويس مسائل راهبردي ايران منتشر شده است. خوانندگان گرامي، مي‌توانند گزارش مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات پيش گفته را در اخبار و مجلات الكترونيكي كه در بخش اخبار مرتبط اين خبر آمده است، ملاحظه كنند.
سرويس مسائل راهبردي ايران(rahbord.isna@gmail.com) آمادگي خود را براي دريافت پيشنهادات و مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در اين‌باره اعلام كرده و اظهار اميدواري مي‌كند ايجاد يك عرصه‌ي عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران ضمن مستندسازي تاريخ سياست‌گذاري و نظارت عمومي بيشتر بر فرآيند سياست‌گذاري عمومي، موجب طرح ديدگاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت فرآيند سياست‌گذاري درهر حوزه شود.
وضعيت زيربخش آب و خاک
زيربخش آب و خاک به عنوان يکي از بخش‌هاي مهم و بستر توليد جهت تحقق اهداف توليدي بخش کشاورزي مي باشد. از کل حجم آب‌هاي برداشت شده در کشور در حدود 86 ميليارد مترمکعب جهت آبياري اراضي کشور مصرف مي شود. از اين مقدار 2/35 ميليارد مترمکعب از طريق آب‌هاي سطحي و 8/50 ميليارد مترمکعب از طريق آب‌هاي زيرزميني جهت آبياري 4/7 ميليون هکتار اراضي آب در دسترس بخش کشاورزي قرار مي گيرد.
اهداف پيش‌بيني شده طي دوره 83-1373 فعاليت‌هاي نظير ايجاد و تکميل شبکه‌هاي آبياري و زهکشي، پوشش انهار سنتي، تجهيز و نوسازي اراضي و ايجاد سيستم‌هاي آبياري تحت فشار را در برگرفته است که عمدتاً با هدف بهره‌برداري بهينه منابع آب و خاک و افزايش بهره‌وري از منابع و عوامل توليد به خصوص آّب و خاک بوده است.
براساس اهداف پيش بيني شده طي سال‌هاي 1370 لغايت 1380 مقدر بوده است که در حدود 5/1213هزار هکتار پوشش انهار سنتي، 60 هزار هکتار کانال‌هاي عمومي، 301 هزار هکتار عمليات تجهيز و نوسازي اراضي سنتي 5/656 هزار هکتار تجهيز و نوسازي انجام شود و درعين حال به منظور افزايش هرچه بيشتر بهره‌وري و صرفه جوئي در آب 5/1605هزار هکتار از اراضي تحت پوشش روش‌هاي آبياري تحت فشار قرار گيرند.
عملکرد برنامه آب و خاک طي دوره مذکور نشان مي دهد که تاکنون 571 هزار هکتار از انهار سنتي پوشش داده شده و 4/152هزار هکتار کانال عمومي ايجاد شده است. عمليات تجهيز و نوسازي اراضي سنتي و مدرن بترتيب در سطوحي برابر با 2/250 و 8/243هزار هکتار انجام گرديده است. آبياري تحت فشار نيز در مساحتي در حدود 2/324هزار هکتار اجرا شده است.
عملکرد مالي فعاليت‌هاي آب و خاک نشان مي دهد که يکي از تنگناها و محدوديت‌هاي اصلي تحقق اهداف برنامه‌هاي آب و خاک به لحاظ عدم سرمايه گذاري کافي در اين زيربخش بوده است به‌طوري که از کل اعتبارات پيش‌بيني شده از محل اعتبارات دولتي و مشارکت‌هاي غيردولتي تنها 2/40 درصد تحقق يافته است.
امکانات و قابليت‌ها
- وجود منابع خاک مستعد براي توسعه فعاليت‌هاي کشاورزي
- وجود منابع آب سطحي و زيرزميني قابل ملاحظه در اکثر دشت‌هاي کشور
- آمادگي نظام اجرائي کشور در زمينه تامين منابع براي سرمايه‌گذاري در زيربخش آب و خاک
- وجود نيروهاي متخصص بخش‌هاي دولتي و غيردولتي، فناوري مناسب و تجهيزات پيشرفته براي توسعه روش‌هاي مختلف آبياري
محدوديت و تنگناهاي اصلي
- کوچک و نامنظم بودن واحدهاي بهره‌برداري کشاورزي در قطعات متعدد و پراکنده
- کمبود و پراکنش نامناسب زماني و مکاني بارندگي
- پايين بودن راندمان آبياري در بخش وسيعي از اراضي آبي کشور
- عدم هماهنگي برنامه زماني و ميزان سرمايه‌گذاري بين اجراي برنامه‌هاي مکمل در زمينه مصرف بهينه آب کشاروزي و فرايندهاي تامين آب
- کمبود سرمايه‌گذاري و ترکيب نامناسب سرمايه‌گذاري بخش دولتي و غيردولتي و عدم امکان و تمايل بهره‌برداران به سرمايه‌گذاري در زيربخش آب و خاک
اهداف کيفي بلندمدت (اهداف آرماني)
- بهبود مديريت مصرف آب در بخش کشاورزي
- ارتقاء راندمان آبياري در اراضي آبي کشاورزي
- ارتقاء بهره‌وري آب در بخش کشاورزي
- حفظ ، احيا و بهره‌برداري بهينه از منابع آب و خاک در بخش کشاورزي
اهداف کيفي پنجساله (جهت‌گيري‌هاي اصلي)
- افزايش راندمان آبياري در اراضي کشاورزي (آبي)
- ارتقاي بهره‌وري آب در بخش کشاورزي
- بهبود مديريت مصرف آب در بخش كشاورزي
- ارتقاء بهره‌وري منابع اراضي در بخش كشاورزي
- بهبود مديريت اراضي در بخش كشاورزي
عمليات زيربنايي آب و خاک در سطح 2 ميليون هکتار از اراضي داراي آب تامين شده به شرح جداول شماره (44) و (45) اجرا خواهد شد در جدول شماره (44) نسبت ارتقاء راندمان آبياري در اراضي آبي و در جدول شماره (45) اهداف كمي شاخص هاي ذيربط ملاحظه مي گردد .
فعاليت‌هاي محوري
- طرح ارتقاء بهره‌وري در فعاليت‌هاي آب و خاك
- طرح ايجاد و ساماندهي
- نظام مناسب بهره‌برداري از منابع آب و خاک و نگهداري از تاسيسات آبي در دو زمينه:
1- اراضي آبخور سدهاي مخزني و بندهاي انحرافي مستقل و ايستگاه‌هاي پمپاژ
2- اراضي آبخور منابع آب زيرزميني و برداشت‌هاي سنتي از آب‌هاي سطحي
- طرح توسعه و بهبود روش‌هاي آبياري اعم از ثقلي و تحت فشار در دو زمينه فوق الذکر
- طرح احداث شبکه‌هاي آبياري، زهکشي، کانال‌هاي آبياري عمومي، انهار سنتي آبرساني، اجراي عمليات تجهيز و نوسازي اراضي در دو زمِينه فوق الذکر
- طرح اجراي طرح‌هاي کوچک و زود بازده توسعه و بهبود منابع آب
سياست‌هاي فضايي و منطقه‌اي
- اولويت اجراي طرح‌هاي زيربنايي در مناطقي که آب تامين شده است
- اولويت اجراي عمليات منجر به بهينه سازي مصرف آب در مناطق داراي بحران آب
اقدامات
اقدامات شامل فعاليت‌هاي سخت افزاري و نرم‌افزاري (قوانين، مقررات، سياست‌ها و روش‌ها) مي‌شود كه جهت تحقق اهداف اجرا خواهد شد.
- پروژه احداث شبکه‌هاي فرعي آبياري و زهکشي، کانال‌هاي آبياري عمومي، پوشش انهار سنتي، تجهيز و نوسازي اراضي آبي
- پروژه ايجاد و ساماندهي نظام بهره‌برداري از منابع آب و خاک و نگهداري از تاسيسات آبي
- پروژه توسعه سيستم‌هاي آبياري تحت فشار (باراني، قطره اي و...)
- پروژه بهبود و اصلاح روش‌هاي آبياري
- پروژه توسعه و بهبود منابع کوچک آب
- پروژه مطالعات امكان سنجي اجراي سيستم‌هاي آبياري
- توسعه پژوهش و تحقيقات كاربردي در زمينه سيستم‌هاي آبياري
- توسعه فعاليت‌هاي آموزشي و ترويجي در زمينه سيستم‌هاي آبياري
ادامه دارد...