اشاره:
اجراي كشاورزي پايدار علاوه بر آن‌كه منجر به سود بخشي اقتصادي-اجتماعي مي‌شود، مانع از پيدايي آلودگي‌هاي آب و خاك شده و با حفاظت از محيط زيست از به خطر افتادن حيات گياهان، حيوانات و انسان‌ها جلوگيري خواهد كرد. اين در حالي است كه الگوهاي كشاورزي متداول خسارت‌هاي جبران‌ناپذيري به منابع زيستي كشور وارد آورده و درصورت غفلت سياست‌گذاران از اصلاح سياستهاي جاري توسعه‌ي بخش كشاورزي، پيش‌بيني مي‌شود اين روند مخرب به نحو روزافزوني ادامه يابد.
در اولين ماده‌ي سياستهاي كلان نظام در بخش كشاورزي مي‌خوانيم:
ماده 1- توسعه‌ي پايدار كشاورزي با حفاظت از منابع طبيعي پايه توليد و صيانت و توانمندسازي منابع انساني.
همچنين در ماده‌ي 8 سياستهاي كلان نظام در بخش كشاورزي؛
مراعات معيارهاي زيست محيطي، به عنوان يكي از اهداف تخصيص يارانه هدفمند به بخش كشاورزي مورد تأكيد قرار مي‌گيرد.
در ويرايش نخست چهارمين «كشاورزي پايدار» از مجموعه‌ي متون آموزشي «مفاهيم مهندسي كشاورزي -اكولوژي» كه ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان بخش كشاورزي در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران تدوين شده است، به توضيح درباره‌ي پايداري در كشاورزي و عمليات توليد، درآمد مداوم حاصل از كشاورزي پايدار، كاربرد سمومي همانند حشره‌كش‌ها، قارچ‌كش‌ها، علف‌كش‌ها و آفت‌كش‌هاي طبيعي در كشاورزي پايدار و همچنين آلودگي ناشي از كاربرد سموم و كود شيمايي در آبها و اراضي كشاورزي پرداخته مي‌شود.
سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و اظهار اميدواري مي‌كند تحقق اين هدف، ضمن مستند سازي تاريخ فرآيند سياست‌گذاري عمومي و افزايش نظارت عمومي بر اين فرآيند، موجب طرح ديد‌گاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت آن در حوزه‌هاي مختلف شود.
سرويس مسائل راهبردي ايران ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نيازهاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت (rahbord.isna@gmail.com) و انتشار ديدگاه‌ها و مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در ارائه‌ي عناوين جديد و يا تكميل يا ويرايش هر يك از گزارش‌ها و مقالات موجود اعلام مي‌كند.
در ادامه متن كامل اين مقاله به حضور خوانندگان تقديم مي‌گردد.
*پايداري كشاورزي و عمليات توليد*
افزايش بازده در نتيجه استفاده‌ي بيشتر از كودها، سيستم آبياري بهينه، آفت كش‌ها و نژادهاي جديد محصولات و تكنولوژي‌هاي ديگر منجر به آن شده است كه گرايش به اجراي كشاورزي مدرن بيشتر شود؛ از سويي مصرف بيش از حد كودها و آفت كش‌ها شيميايي منجر به افزايش عناصرغذايي و سموم در آب‌هاي سطحي و زيرزميني و در نتيجه آلودگي آبها و به‌خطر افتادن سلامت آبزيان شده است. عمليات كشاورزي كيفيت خاك را از بين برده، تركيب گونه‌ها را تغيير و تنوع زيستي را كاهش مي‌دهد، کاشت محصول موجب افزايش مصرف كودها، آبياري و انرژي براي حفظ قدرت توليد در خاك مي شود، استفاده از سيستم‌هاي كشت چندگانه در تناوب زراعي يا زراعت مخلوط موجب كنترل آفات و افزايش راندمان استفاده از آب ويا عناصر غذايي مي‌شود.
در كشاورزي پايدار، پايداري توليد و خدمات اكوسيستم، افزايش بازده استفاده از آب و مواد غذايي، جلوگيري يا محدود كردن استفاده از كودهاي شيميايي، كنترل آفات و بيماري‌ها از طريق كنترل بيولوژيك و پايداري توليد دام‌ها از اهميت خاصي برخوردارهستند.
*درآمد مداوم و پايدار*
در کشاورزي پايدار درآمد مداوم و پايدار وجود دارد؛ از سويي کشاورزي مدرن براي محيط زيست زيان آور و غيرقابل اندازه گيري بوده و بيشتر انتخاب‌هاي اجتماعي و كشاورزي را در مورد روش‌هاي توليد تحت تاثير قرارميدهند.
كشاورزي پايدار پاسخگوي نيازهاي غذايي و فيبر جامعه‌ي كنوني و آينده است زيرا نياز اكوسيستم‌ها براي احياء چرخه‌هاي مواد در خاک و تامين موجودات زنده و به حداكثر رساندن سود خالص در جامعه است. اگر قرار است در جامعه‌اي طرح‌هاي كشاورزي به حداكثر برسد بايد محاسبه‌ي كاملي بر اساس شرايط اخلاقي، وضعيت اجتماعي- سياسي جامعه، از نيازهاي موجود، هزينهها و سود آنها تهيه كرد؛ از سويي پيشرفت كشاورزي پايدار بايد همراه با استفاده‌ي بهينه از انرژي باشد، زيرا اين امر موجب افزايش توليد، صادرات و پيشرفت اقتصادي مي‌شود و خسارات زيست محيطي کمي را به‌دنبال خواهد داشت.
هدف كشاورزي پايدار به حداكثر رساندن سود خالصي است كه جامعه از كشاورزي دريافت مي‌كند و اين نيازمند افزايش در توليد محصول و كارآيي مصرف نهاده‌ها همانند نيتروژن، فسفر و آب مورد استفاده خواهد بود و كشاورزان بتوانند به درآمدهاي بالا دست يابند، سرمايه‌گذاري در اين بخش افزايش پيدا كند و در نهايت به پيدايي امنيت غذايي در جهان كمك كند.
*كاربرد سموم در كشاورزي پايدار*
*حشره کش ها و قارچ کش ها*
وجود باقيمانده‌ي سموم حشره كش‌ها در غذا و ديگر تركيبات محيطي موجب نگراني‌هاي جدي شده است؛ كشاورزي مدرن انسان‌ها را به استفاده از انواع سموم و مواد شيميايي پرخطر كه به‌عنوان زنده كش استفاده مي‌شوند مجبور مي‌كند، اگر مواد شيميايي عاقلانه استفاده نشوند مي توانند بر سلامتي انسان و گياه تاثير منفي بگذارند و درنهايت اثرات طولاني‌مدت زيان آور بر اكوسيستم‌ها داشته باشند، گفتني‌ست مصرف غذا و آب آلوده علاوه بر آن‌كه سلامت انسان و ساير جانداران تهديد مي‌كند در درازمدت موجب كاهش حاصلخيزي خاك مي‌شود.
*علف كش‌ها*
استفاده از مواد شيميايي براي كنترل علف‌هاي هرز با معرفي سم علف كش 2,4D در دهه‌ي 1940 آغاز شد؛ مصرف علف كش‌ها در کشاورزي بيش از ساير مواد شيميايي‌ست، در جهان علف كش‌ها بيشتر در توليد دو محصول ذرت و سويا استفاده مي‌شوند؛ گفتني‌ست استفاده از اين مواد در دهه‌ي هشتاد رشد محسوس و شگفت آوري نسبت به ساير آفت‌كش‌ها داشته است.
با توجه به آن‌كه علف كش‌ها به‌منظور كنترل علف‌هاي هرز مصرف مي‌شوند، منجر به ترويج بنابراين تك كشتي، كاهش جمعيت و تنوع موجودات زنده و ذخاير طبيعي اين موجودات داخل خاك مي‌شوند كه تاثير غيرمستقيم آنها بيشتر از تاثير مستقيم روي ارگانيزم‌هاي خاك است زيرا موجب به افزايش مصرف كودهاي شيميايي روي اكوسيستم خاك را مي‌شود.
*آفت كش‌هاي طبيعي*
آفت كش‌هاي طبيعي گياهاني هستند كه قادر به توليد متابوليت‌هاي ثانويه مانند آلكالوئيدها، ترپنوئيدها، فنل‌ها و مواد شيميايي ثانويه هستند. اين مواد وظايف ناشناخته‌اي در فتوسنتز، رشد و يا ساير جنبه‌هاي فيزيولوزيكي گياه دارند و اثر بيولوژيكي آنها بر حشرات، نماتدها، قارچ ها و ساير ارگانيزم ها ثابت شده است.
*تنوع بيولوژيکي*
كشاورزي، شيلات، جنگل‌كاري و غيره باعث تنوع بيولوژيكي مي‌شوند؛ از سويي اكوسيستم‌ها شامل مجموعه‌اي از حيوانات، گياهان و ميكروارگانيسم‌ها هستند كه موجبات كنترل آب و هوا، انتقال دي اكسيد كربن در اتمسفر، چرخه‌ي نيتروژن و غيره را فراهم مي‌كنند و ما از منظر اخلاقي مسووليت داريم كه اين منابع را براي نسل‌هاي آينده حفاظت كنيم.
تنوع بيولوژيكي به‌طور مستقيم و غيرمستقيم توسط فعاليت‌هاي بشري تهديد شده و در معرض نابودي قرارگرفته‌اند اين محدوديت‌ها و تهديدها عبارتند از:
1. نابودي زيستگاه‌هاي طبيعي همانند تبديل اراضي طبيعي به اراضي كشاورزي.
2. تبديل اراضي باتلاقي به اراضي كشاورزي كه منجر به خارج شدن زيستگاه‌هاي جانوري و گياهي از حالت نرمال و طبيعي خود مي‌شود.
3. تراکم بالاي بعضي گونه‌هاي گياهي و جانوري به‌دليل مزيت‌هاي غذايي، دارويي و صنعتي آنها.
4. اختلال در تعادل اكوسيستم‌هاي طبيعي توسط آلودگي‌هاي هوا، خاك و آب، معرفي و کشت گونه‌هاي غير بومي، توليد گازهاي گلخانه‌اي.
5. ايجاد اکوسيستم‌هاي كشاورزي، احداث جنگل و استفاده از گونه‌هاي محصولات گياهي با عملكرد بالا و پرورش چهارپايان اصلاح شده.
متاسفانه بسياري از مردم اهميت از دست دادن گونه‌هاي جانوري، گياهي و حشرات را درك نمي كنند، با برآوردهاي گوناگون تخمين زده مي‌شود كه روزانه 74 گونه از موجودات زنده در سراسر جهان از بين مي‌رود، با استفاده از روش‌هاي گوناگون در مزارع كشاورزي مي‌توان فشاري كه ناشي از آلودگي‌ها بر اكوسيستم‌ها تحميل مي‌شود را كم و به نگهداري تنوع بيولوژيكي كمك کرد.
فعاليت‌هاي كشاورزي همانند شخم، زهكشي، تناوب و استفاده از كود و مواد شيميايي كه به‌طور مداوم به طبيعت تحميل مي شوند و همچنين ديگر فعاليت‌هاي بشري مي‌تواند تاثير زيادي روي گونه‌هاي بومي گياهي و جانوري و تنوع بيولوژيكي داشته باشند.
تخمين زده مي شود كه حداقل 10 درصد از كل گونه‌هاي جهان در دهه‌ي آينده از بين خواهند رفت كه علل از بين رفتن اکثر آنها در نتيجه فعاليت‌هاي كشاورزي مي باشد.
*آلودگي ناشي از كودها*
افزايش توليدات كشاورزي به‌دليل پيشرفت تكنولوژي باعث نگهداري و حفظ تعادل ميان توليد و تقاضاي فرآورده‌هاي غذايي است. عناصرغذايي خاك ناشي از بازيافت مواد آلي، فعاليت ميکروارگانيسم‌ها و تثبيت بيولوژيكي نيتروژن براي حفظ سطح توليدات مواد غذايي كافي نيست، بنابراين انواع کودهاي شيميايي براي افزايش و تامين موادغذايي مورد نياز گياهان و توليد بهينه‌ي محصولات از آن استفاده مي‌كنند. گفتني‌ست سالانه درصدي از كودهاي شيميايي به‌کار رفته در توليد محصولات غذايي، به دلايل گوناگون براي گياه غير قابل جذب هستند.
با افزايش نگراني‌هاي ناشي از آلودگي‌هاي زيست محيطي سياست‌مداران، دانشمندان و صاحب نظران و كشاورزان معتقدند كه استفاده از مواد شيميايي منجر به آلودگي آب، خاك، هوا و كاهش تنوع ژنتيكي و آشفتگي اكوسيستم مي‌شوند.
*افزايش نيترات در آب‌هاي آشاميدني*
آلودگي خاك‌ها توسط فلزات سنگين همانند کادميوم به‌هنگام استفاده از كودهايي هم‌چون كودهاي فسفاته، باعث راه‌يابي اين مواد به داخل آبها و افزايش نگراني دوستداران محيط زيست شده است.
كودهاي مهم و پر مصرف نيتروژن‌دار مي‌تواند منجر به آلودگي هوا شده و با انتشار گاز مونوكسيد نيتروژن به لايه‌ي ازن در استراتوسفر خسارت وارد كنند.
مصرف زياد نهاده‌ها همانند کودها در فعاليت‌هاي کشاورزي منجر به تخريب و نابودي اکوسيستم‌هاي طبيعي، کاهش اندازه‌ي اکوسيستم و از بين رفتن گونه‌هاي مختلف گياهي، جانوري و چشم اندازهاي طبيعي روستاها مي شود. گفتني‌ست مناطقي كه داراي ذخاير طبيعي بالاي نيتريد هستند بخشي از اين مواد وارد آب‌هاي زيرزميني شده و موجبات آلودگي آبها را فراهم مي‌كند.
*آفات و علف‌هاي هرز*
اجراي صحيح مديريت تلفيقي آفات مي‌تواند به ميزان قابل توجهي از رشد آفات و علف‌هاي هرز جلوگيري کند؛ براي نمونه محققين توانستند با بهره‌گيري از علوم مهندسي ژنتيك واريته‌هايي از پنبه‌ي مقاوم به آفات را توليد كنند كه اين موضوع منجر به كاهش سمپاشي و استفاده از حشره‌كش‌ها شد. شايان ذكر است از ديگر راهکارهاي كنترل آفات مي‌توان به جايگزين كردن آفت كش با نفت خام اشاره كرد، اين راهكار مي‌تواند مانع از تنفس لوله‌اي حشرات شده و همچنين تخم‌گذاري روي برگ‌ها را كاهش مي‌دهد، گفتني‌ست اسپري‌هاي نام‌برده بايد در غلظت كم مصرف شوند چراكه مخرب محيط زيست هستند. مديريت تلفيقي آفات و علف‌هاي هرز برپايه‌ي مفاهيم اكولوژي و بيولوژي موجودات زنده استوار است، كه مي تواند شامل كنترل بيولوژيكي، تناوب محصول، كشت مخلوط يا استفاده از وارتيه‌هاي مقاوم يا انواع حشرات شکارگر همراه با ديگر روش‌هاي كنترلي موجود باشد.
*مزاياي استفاده از سيستم‌هاي آبياري زيرزميني*
جمع آوري آب اضافي از خاك مزارع كشاورزي براي دوره‌هاي مشخص؛ ممكن است از نفوذ آفت كش‌ها به آب‌هاي زيرزميني جلوگيري كند. اين روش به‌وسيله كنترل سطح آب ايستابي در مزرعه با استفاده از لوله هاي زهكشي سطحي انجام مي‌شود و در طول ماه هاي خشك تابستان همان لوله‌هاي زهكشي مي‌توانند براي بازگرداندن آب به منطقه توسعه ريشه به كار روند. به اين ترتيب لوله‌هاي زهكشي مي‌توانند بدون هيچ هزينه‌ي اضافي به‌عنوان سيستم آبياري زيرزميني نياز آبي گياهان را تامين كنند. تنها هزينه‌ي اين عمل پمپ و اتاق كنترل سطح آب در خاك است. سطوح رطوبتي اپتيمم در منطقه‌ي ريشه جمعيت ميکروارگانيسم‌هاي خاک را در طول ماه‌هاي گرم تابستان در سطح مساعد نگه مي دارد، بنابراين فعاليت‌هاي شيميايي، فيزيكي و ميكروبيولوژيكي زياد شده و جمعيت ميكروارگانيسم‌ها به‌سرعت افزايش خواهد يافت، كه مي توانند با جذب مواد شيميايي، ميزان آنها را به‌طرز موثري كاهش دهند.
در نتيجه با كنترل آلودگي مزارع، عملكرد محصولات و کارايي استفاده از آفت کش‌ها افزايش مي يابد.
ادامه دارد...
تدوين: سعيد حکم‌علي پور
دانشجوي دکتراي مهندسي كشاورزي - زراعت