اشاره:
آن‌چه درپي مي‌آيد اولين بخش از مقاله‌ي «آشنايي با منابع طبيعي و جنگل‌هاي ايران» از متون آموزشي «مفاهيم مهندسي منابع طبيعي» ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان بخش منابع طبيعي است كه در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران، تدوين شده است.
اين مقاله ضمن تعريف جنگلداري، به توضيح درباره‌ي طبقه‌بندي اراضي منابع طبيعي(جنگل، مراتع، پديده‌هاي بياباني، بيشه‌زار و درختچه)، مساحت آنها و مقابسه‌ي سرانه‌ي جنگل در ايران و جهان مي‌پردازد. 
       
مقالات «مفاهيم مهندسي منابع طبيعي» با ادبياتي ساده مفاهيمي تخصصي را براي خواننده توضيح مي‌دهند كه با استفاده از آن‌ها تا حدودي مي‌توان به ارزيابي سياست‌گذاري منابع طبيعي پرداخت. سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي و فني در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ي عمومي براي گفت‌وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و اظهار اميدواري مي‌كند تحقق اين هدف، ضمن مستندسازي تاريخ فرآيند سياست‌گذاري عمومي و افزايش نظارت عمومي بر اين فرآيند، موجب طرح ديد‌گاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت آن در حوزه‌هاي مختلف شود. سرويس مسائل راهبردي ايران ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم،علاقه‌مندي خود را براي دريافت(ahbord.isna@gmail.com) مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در ارائه‌ي عناوين جديد مقالات و يا تكميل يا ويرايش آن‌ها اعلام مي‌كند.  
در ادامه متن كامل اين مقاله به‌حضور خوانندگان گرامي تقديم مي‌گردد.

*تعريف جنگل‌داري و آشنايي با منابع طبيعي و جنگل‌هاي ايران* 

جنگل‌داري عبارتست از به‌کارگيري مجموعه‌اي از علوم و فنون که درجهت شناخت جوامع متنوع جنگلي، آگاهي از کيفيت و کميت آن‌ها، پرورش توده‌هاي جنگلي، بهره برداري مستمر ازتوليدات جنگل، روش‌هاي مختلف قطع و استحصال و حمل درختان افکنده مورد استفاده قرار مي‌گيرد. شايان ذكر است حفاظت، احيا و توسعه‌ي مناطق جنگلي به‌عنوان توليد کننده‌ي ماده‌ي اوليه‌ي (چوب) و ازسويي تعديل و تنظيم کننده‌ي شرايط آب و هوايي و خاکي داراي اهميت بسياري است.
مساحت منابع طبيعي ايران شامل جنگل، مرتع، بيابان و بيشه‌زار و درختچه‌زارمعادل48/83 درصد مساحت كشور است. لازم به توضيح است جنگل‌هاي ايران كه نزديك به 9 درصد از مساحت كل كشور را تشكيل مي‌دهند، از منظر مديريتي به دو گروه جنگل‌هاي شمال و جنگل‌هاي خارج از شمال و از لحاظ اقليمي به پنج ناحيه‌ي رويشي تقسيم مي‌شوند، در حال حاضر سهم هر ايراني از جنگل‌هاي كشور2/0 هكتار است، اين در حالي‌ست كه سرانه‌ي جهاني جنگل 8/0 هكتار است.

*جنگل‌هاي شمال*

جنگل‌هاي شمال كشور كه به جنگل‌هاي ناحيه‌ي رويشي هيركاني يا خزري، جنگل‌هاي مرطوب و جنگل‌هاي صنعتي شمال شهرت يافته‌اند هم‌چون نوار سبزي حاشيه‌ي جنوبي درياي خزر و نيم‌رخ شمالي رشته كوه البرز از آستارا تا گليداغي را به طول تقريبي 800 كيلومتر، عرض 20 تا 70 كيلومتر و ارتفاع 2800 متر از سطح دريا پوشانده‌اند. جنگل‌هاي اين ناحيه كمربندي از درختان خزان‌كننده‌ي دوران سوم زمين‌شناسي را تشكيل مي‌دهند و به‌همين خاطر در زمره‌ي كهن‌ترين جنگل‌هاي جهان محسوب مي‌شوند. تاكنون 80 گونه‌ي درختي (به‌طورعمده پهن برگ)، چهارگونه‌ي سوزني برگ بومي و 50 گونه درختچه‌اي در اين جنگل‌ها شناسائي شده كه اغلب آنها از تيپ‌هاي آميخته‌ي راش، ممرز، بلوط، افرا و توسكا هستند.

*جنگل‌هاي خارج از شمال*

جنگل‌هاي خارج از شمال كه به جنگل‌هاي نيمه مرطوب، حمايتي و حفاظتي شهرت يافته‌اند براساس شرايط اقليمي و پوشش گياهي، به چهار ناحيه تقسيم مي‌شوند.

1- ناحيه‌ي رويشي زاگرسي: اين ناحيه‌ با مساحتي حدود 1/6 ميليون هكتار از كيلومتر 25 پيرانشهر به سردشت در استان آذربايجان‌غربي شروع و به شهرستان فيروزآباد فارس ختم مي‌شود. جنگل‌هاي اين ناحيه در استان‌هاي آذربايجان‌غربي، كردستان، كرمانشاه، ايلام، لرستان، چهارمحال و بختياري، خوزستان، اصفهان، كهكيلويه و بوير احمد و قسمتي از استان فارس پراكنده هستند. البته علاوه بر استان‌هاي فوق هنوز بقاياي گونه‌ي اصلي زاگرس يعني بلوط در استان‌هاي همدان و مركزي رويش دارد كه دليل قابل مشاهده‌اي بر گستره‌ي وسيع‌تر جنگل‌هاي زاگرس ازگذشته تا به امروز است. 

2- ناحيه‌ي رويشي ايران توراني: ناحيه‌ي رويشي ايران توراني با مساحتي حدود 1/4 ميليون هكتار، جزو مناطق خشك و نيمه خشك بوده و قسمت عمده‌ي فلات مركزي ايران را در برگرفته است. نوسان حرارت در اين ناحيه بسيار شديد است به نحوي‌كه شدت حرارت تابستان در آن مشابه صحراهاي آفريقا و سرماي زمستان آن از سرماي ناحيه‌ي مديترانه شديدتر است. اين ناحيه بر اساس شرايط توپوگرافي و ارتفاع به دو منطقه‌ي كوهستاني با آب و هواي سرد و منطقه‌ي جلگه‌اي با آب و هواي بياباني و گرم و خشك تقسيم مي‌شود. هر چند كه شرايط جوي منطقه‌اي موجب پراكندگي و فاصله‌ي زياد درختان شده اما به‌دليل وسعت زياد اين ناحيه داراي گونه‌هاي گياهي متنوع مي‌باشد به نحوي‌كه 69 درصد فلور ايران در آن قرار گرفته است.

1-2- جنگل‌هاي بخش كوهستاني: در اين بخش تيپ‌هاي جنگلي همانند ارس، بنه و بادام رويش دارند. لازم به ذكر است مهمترين جنگل‌هاي ارس در هزار مسجد خراسان، چهارباغ شاهرود و ساردوئيه‌ي كرمان هستند، از سويي جنگل‌هاي بنه و بادام در حوزه‌ي آبريز درياچه بختگان استان فارس، در امتداد سلسله‌ي جبال بارز استان كرمان و جنگل‌هاي بادامك جنوب خراسان از مهمترين مناطق جنگلي اين بخش محسوب مي‌شوند.

2-2- جنگل‌هاي بخش جلگه‌اي: در بخش جلگه‌اي جنگل‌هاي بياباني گونه‌هايي نظير گز، تاغ، قيچ و اسكنبيل رويش دارند. پوشش جنگلي در اين ناحيه به‌دليل شرايط سخت اكولوژيكي به‌صورت تنك بوده و فاصله‌ي ميان درختان توسط درختچه‌ها  و بوته‌ها پوشش داده مي‌شود. ميزان بارندگي در اين ناحيه ساليانه كمتر از 200 ميلي‌متر است.

3- ناحيه رويشي ارسباراني: اين ناحيه با مساحتي حدود 7/148 هزار هكتار، در شمال غربي ايران در استان آذربايجان‌شرقي، شمال غرب استان اردبيل و به‌طورعمده‌ در حوزه‌ي آبخيز رودخانه‌ي ارس قرار دارد. وضعيت اقليمي خاص و برخورداري از آب و هواي نيمه‌مرطوب و وجود مه در اين ناحيه سبب شده جنگل‌هاي نيمه‌انبوهي در اين مناطق بوجودآيد. اگر چه ميزان بارندگي در اين منطقه داراي نوسان  600-300 ميلي‌متر در سال است اما به‌طورعمده بيشتر روزهاي سال، هوا مه‌آلود بوده و اين امر تاثير بسزايي در افزايش بيلان آب و ذخيره سازي آن در خاك دارد.
تنوع گونه‌هاي گياهي از اختصاصات ويژه‌ي اين ناحيه رويشي است، به‌طوري كه بسياري از گونه‌هاي جنگلي ناحيه‌ي رويشي هيركاني در آن وجود دارد. ناحيه‌ي رويشي ارسباران جزء ذخاير ژنتيكي جهاني ثبت شده و از تنوع بيولوژيكي بالايي برخوردار است، به نحوي‌كه حدود 100 گونه‌ي چوبي همانند بلوط، ‌ممرز،‌ افرا،‌ بنه، زبان گنجشك، شيرخشت، بادام،‌ كيكم، ‌ارس، زغال اخته، داغداغان، ملچ، سرخدار و ... در اين ناحيه رويشي وجود دارند. علاوه بر موارد در پيش گفته شده بيش از 775 گونه‌ي گياهي (55 گونه از آنها براي اولين بار در ايران گزارش شده است) در منطقه‌ي حفاظت شده‌ي ناحيه‌ي رويشي ارسباراني شناسايي شده‌است.
ارسباران از سال 1976 ميلادي به‌عنوان يكي از اندوخت‌گاه‌هاي زيست سپهر يونسكو مورد حمايت جهاني قرار گرفته است، از سويي اين ناحيه حدود 30 سال است كه به‌عنوان مناطق شكار ممنوع و حفاظت شده مورد توجه قرارگرفته و يگانه زيستگاه يكي از نادرترين پرندگان جهان به‌نام سياه خروس است.

4- ناحيه‌ي رويشي خليج فارس و درياي عمان: ناحيه‌ي رويشي خليج عماني با مساحتي حدود 08/1 ميليون هكتار بخشي از جنوب غرب و تمام سواحل جنوبي كشور را دربرمي‌گيرد. اين ناحيه در مقايسه با نواحي رويشي هيركاني، ارسباراني و زاگرس از تنوع گياهي كمتري برخوردار بوده و سطح زيادي از آن را جنگل‌هاي مانگرو تشكيل مي‌دهد. ناحيه‌ي رويشي خليج فارس و درياي عمان از قصر شيرين شروع و به صورت نوار باريكي به سمت جنوب كشور كشيده ‌شده و پس از عبور از استان‌هاي خوزستان، هرمزگان و سيستان و بلوچستان به مرز ايران و پاكستان ختم مي‌شود؛ به‌دليل تفاوت اكولوژيكي، رويش‌هاي اصلي اين ناحيه به دو قلمرو تقسيم مي‌شوند.

1-4- قلمرو خليج فارس: اين قلمرو از قصر شيرين شروع شده و تا حوالي مرز استان بوشهر با هرمزگان امتداد مي‌يابد. رويش‌هاي اصلي اين قلمرو شامل كنار، كهورك و پده است.

2-4- قلمرو درياي عمان: رويش‌هاي اصلي اين قلمرو، كه بخشي از استان‌هاي هرمزگان و سيستان و بلوچستان را در بر مي‌گيرد، شامل كهور ايراني و انواع آكاسيا مي‌باشد. چش يا كرت كه از چوب آن در صنعت لنج‌سازي استفاده مي‌شود به‌صورت پراكنده در اين قلمرو، و جنگل‌هاي ماندابي يا مانگروها نيز كه متشكل از دو گونه‌ي حرا و چندل هستند در اين ناحيه گسترش دارند. ميزان بارندگي ساليانه اين ناحيه كه از شرق به غرب افزايش مي‌يابد داراي نوسان 100 تا 250 ميلي‌متر است.

ادامه دارد...

تدوين: مهندس كيومرث سفيدي
دانشجوي دكترا دانشگاه كشاورزي و منابع طبيعي دانشگاه تهران
خبرنگار مهندسي منابع طبيعي- جنگلداري خبرگزاري دانشجويان ايران