بيست و پنجمين دوره‌ي كتاب سال جمهوري اسلامي ايران همچون بسياري از دوره‌هاي قبل، بدون انتخاب و معرفي اثري در بعضي شاخه‌هاي ادبيات همچون: داستان و شعر به كار خود پايان داد.
خبرنگار بخش كتاب خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، در گفت‌وگوهايي با تعدادي از اهالي قلم كه عمدتا نامزدهاي اين دوره‌ي جايزه‌ي كتاب سال بوده‌اند، ارزيابي آن‌ها را از اين موضوع جويا شده است.
ناديده گرفتن بخشي از هستي ادبي ما
احمد بيگدلي در اين‌باره گفت: خيلي متأسفم از اين‌كه هيچ انتخابي در حوزه‌ي ادبيات داستاني در جايزه‌ي كتاب سال صورت نگرفته است و از شنيدن اين خبر شوكه شدم.
اين داستان‌نويس كه سال گذشته با رمان «اندكي سايه» برگزيده‌ي جايزه‌ي كتاب سال شد، درباره‌ي برگزيده نشدن اثري داستاني در جايزه‌ي امسال اظهار كرد: واقعا هيچ‌كدام از كتاب‌ها در آن حدي نبودند كه انتخاب صورت بگيرد؟ آيا چنين چيزي مي‌شود؟! اين به‌نوعي ناديده گرفتن بخشي از هستي ادبي مملكت ماست. البته من به داوران حق مي‌دهم، شايد آن اثر مورد نظرشان را پيدا نكرده‌اند. هيچ‌گاه هم در برابر داوري موضع نمي‌گيرم؛ اما داوران به‌نوعي سليقه‌يي هم برخورد مي‌كنند.
بيگدلي در ادامه يادآور شد: سال گذشته وقتي داشتم جايزه را مي‌گرفتم، وزير ارشاد با خوشحالي به رييس‌جمهور گفت كه من علاوه بر اين‌كه امسال برنده‌ي جايزه‌ام، به‌نوعي جايزه‌ي ادبيات داستاني را در جايزه‌ي كتاب سال باب كرده‌ام. خوشحال بودم از اين بابت كه اين اتفاق درباره‌ي ادبيات داستاني مي‌افتد و از آن به بعد، هرسال در اين زمينه جايزه خواهيم داشت و حتا فكر كردم امسال مجموعه‌ي داستان را هم به جايزه‌ي كتاب سال اضافه مي‌كنند.
هيچ‌كدام از نامزدها شايسته‌ي جايزه نبودند
اما يدالله مفتون اميني درباره‌ي برگزيده نداشتن بخش شعر در جايزه‌ي كتاب سال گفت: اگر حقيقت را بخواهيد، بايد بگويم هيچ‌كدام از اين كتاب‌ها ارزش جايزه بردن ندارند و فقط بايد مورد تشويق و تقدير قرار گيرند.
نامزد جايزه‌ي كتاب سال براي مجموعه‌ي شعر «من و خزان و تو» عنوان كرد: زماني گفتند كتاب فريدون مشيري شايسته‌ي تقدير است يا كتاب «عصرانه در باغ رصدخانه»ي خود من را برنده تشخيص ندادند؛ ولي گفتند قابل تقدير است.
او همچنين افزود: هيچ كتابي در هفت، هشت سال گذشته، جز مجموعه‌ي شعر «حادثه در بامداد» منوچهر آتشي مستحق اين نبوده كه جايزه‌ي كتاب سال را ببرد و به احتمال قوي باز هم درباه‌ي آثاري كه كانديدا شده‌اند، قضيه‌ي تقدير و بعد هم بزرگداشت اتفاق مي‌افتد.
مفتون اميني در ادامه گفت: در داستان هم همين‌طور است، يعني اثري كه ظاهر و باطنش چشمگير باشد، پيدا نشده است.
اين شاعر در پايان متذكر شد: كتاب خودم شايد در رديف آثار نامزدشده باشد؛ اما درمجموع كتابي نيست كه جايزه‌ي كتاب سال را در ايران ببرد؛ اما «شب هزار و دو» شايد سال بعد مستحق باشد، يا «دستور زبان عشق» قيصر امين‌پور مي‌تواند سال بعد برنده شود.
شايسته نيست كتاب سال گزينش شعر نداشته باشد
از سوي ديگر، حسين مهدوي (م. مؤيد) گفت: برگزيده نداشتن جايزه‌ي كتاب سال در بخش شعر، اتفاق بسيار بدي است، بايستي گزينش انجام و جايزه داده مي‌شد.
نامزد جايزه‌ي كتاب سال براي مجموعه‌ي شعر «سيماب‌هاي سيمين» همچنين گفت: اين موضوع شايسته‌ي مسؤولان فرهنگي نيست كه گزينش نداشته باشند و وضعيت شعر و ادبيات در اين جايزه به اين شكل شود. اين هم گفته‌ي صحيحي نيست كه كارها ضعيف‌اند. مگر مي‌شود در كشوري با اين همه ميراث ادبي و شعري عظيم، اتفاقي در زمينه‌ي شعر و داستان نيافتد؟ به سادگي نمي‌توانم اين را بپذيرم.
م. مؤيد افزود: اگر هم مصالحي بوده كه اين انتخاب صورت نگيرد، اين هم بد است. اصلا از روز اول انجام اول داوري نمي‌شد و آثاري معرفي نمي‌شدند، كه اين اتفاق بيافتد و بعدا بحثي در آن پيدا شود.
جايزه‌ي كتاب سال نسبت به ادبيات تفكر حذفي ندارد
اما اسدالله امرايي معتقد است: در جايزه‌ي كتاب سال نسبت به ادبيات تفكر حذفي وجود ندارد.
اين مترجم در گفت‌وگو با خبرنگار بخش كتاب خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، درباره‌ي ارزيابي‌اش از برگزيده نشدن آثاري در زمينه‌ي ادبيات داستاني، شعر و ترجمه‌ي ادبي در جايزه‌ي كتاب سال امسال، گفت: در حوزه‌ي رمان با توجه به اين‌كه سال قبل انتخابي صورت گرفته بود، اما امسال جايزه‌اي ندادند، اين‌طور به نظرم مي‌رسد كه شايد به‌نظر داوران، امسال رمان خوبي نداشته‌ايم كه شايستگي جايزه را داشته باشد.
امرايي افزود: معتقدم نگاه مثبت به ادبيات در جايزه‌ي كتاب سال هست. داورها را خيلي نمي‌شناسم؛ اما در همه‌ي حوزه‌ها مي‌دانم كه به‌صورت تخصصي داوري مي‌شود. اما اين‌را كه چرا برگزيده‌اي نبوده، برگزاركنندگان و داوران كتاب سال بايد پاسخ دهند.
او در ادامه يادآور شد: امسال مي‌بينيم از حسين ابراهيمي (الوند) قدرداني مي‌شود، هرچند ديرهنگام. تصورم اين است كه تفكر حذفي در اين جايزه نسبت به ادبيات وجود ندارد. چون اگر وجود داشت، سال گذشته برنده‌اي نداشتيم و يا منوچهر آتشي و زويا پيرزاد در سال‌هاي قبل برگزيده نمي‌شدند. البته در دوره‌هاي مختلف بسته به ديدگاه برگزاركنندگان، برخي سياست‌ها تغيير مي‌كنند؛ اما درمجموع، رويكرد جايزه‌ي كتاب سال كه سعي دارد خيلي هم آكادميك باشد، رويكرد مثبتي است.
امرايي همچنين به برگزيده شدن ترجمه‌اي از عبدالله كوثري در جايزه‌ي امسال اشاره كرد و گفت: ترجمه‌ي كوثري برگزيده شد و بحق هم بود؛ چون او از كساني است كه در زمينه‌ي ترجمه و در زمينه‌ي ادبيات خوب كار مي‌كند و شايستگي‌اش را داشت.
چرا هميشه پرمخاطب‌ترين بخش از كتاب سال حذف مي‌شود؟
همچنين عبدالله كوثري كه امسال با ترجمه‌ي «ريشه‌هاي رومانتيسم» برگزيده‌ي شاخه‌ي هنرهاي نمايشي در بخش هنر كتاب سال شده است، گفت: حيرت كردم از برگزيده نداشتن كتاب سال در حوزه‌ي ادبيات داستاني، شعر و ترجمه‌ي ادبي؛ اما چرايش را بايد از برگزاركننده‌ها پرسيد؛ آن‌ها بايد بگويند چرا؟
اين مترجم اظهار كرد: سال گذشته هم در بخش ترجمه ظاهرا خودم، سروش حبيبي و مهدي سحابي و احتمالا چند نفر ديگر از دوستان به مرحله‌ي نهايي رسيديم كه نمي‌دانم كدام‌مان برتر شديم و اعلام كردند كه اصلا جايزه‌اي نمي‌دهيم. امسال هم وقتي نام مرا در بخش هنر اعلام كردند، تعجب كردم. درحالي‌كه كتاب «ريشه‌هاي رومانتيسم» به دو بخش ادبيات و فلسفه مي‌تواند وصل شود و كتابي است بينابين اين دو رشته. اين درست است كه رومانتيسم در هنر دراماتيك و تجسمي تأثير گذاشته است؛ اما بيان چيستي و چگونگي مفهوم رومانتيسم در نهايت به ادبيات و فلسفه برمي‌گردد؛ نه به هنر دراماتيك. زماني هم كه جايزه‌ام را مي‌خواستند اعلام كنند، گفتند در بخش ادبيات دراماتيك و من تعجب كردم. شايد اين نوع اعلام به اين خاطر بود كه مي‌خواستند سنت سال‌هاي گذشته برقرار باشد و در عنوان ادبيات به معناي خاص جايزه‌اي نداده باشند.
او در ادامه عنوان كرد: چند روز پيش هم از ستاد كتاب سال با من تماس گرفتند و پيشنهادم را درباره‌ي بهبود يا تغيير وضعيت كتاب سال پرسيدند و من كه خودم سه‌بار عضو هيأت داوران اين جايزه بوده‌ام، گفتم اولا اسامي داوران بايد اعلام شود؛ چون اهميت اين جايزه به لحاظ كيفيت و اين‌كه رييس قوه‌ي مجريه، وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي و رييس مجلس در آن حضور دارند، بسيار بالاست و حتما كساني كه داور مي‌شوند، افراد باصلاحيتي هستند. حداقل در دوره‌هايي كه من داور بودم، اين را مطمئن‌ام. حالا هم نبايد تركيب داوران خيلي فرق كرده باشد. پس اين جايزه قبل از هرچيز اعتبارش به داورانش است و تا وقتي اين اسامي اعلام نشوند، همواره موجي از پچ‌پچ پشت سر هر كتاب خواهد بود. درحالي‌كه معرفي داوران به اين مسأله تا حدي خاتمه مي‌دهد، مثلا اگر افكار عمومي بدانند كه كساني مثل رضا سيدحسيني يا ابوالحسن نجفي در بحث داوري جايزه بوده‌اند، اين موجه است و همه مي‌پذيرند؛ پس داوران بايد مشخص شوند. زماني مي‌گفتند ممكن است ايجاد دشمني كند، خب اين الآن هم هست و بالأخره اين اسامي از جايي درز مي‌كنند و منتشر مي‌شوند. پس بهتر است در همان ابتداي جايزه اعلام شوند. پيشنهاد ديگرم هم اين بود كه همه‌ي كتاب‌هاي چاپ‌شده در هر رشته‌اي مورد بررسي قرار گيرند و به اين جايزه راه يابند؛ نه اين‌كه اثري به‌خاطر اسم پديدآورنده‌اش، چون به او نظر لطفي ندارند، اصلا وارد داوري نشود؛ چرا كه اين يك نقص است.
كوثري در عين حال يادآورد شد: مسأله‌ي بخش ادبيات در كتاب سال در دوره‌هاي قبل هم بود و فقط در يك دوره، هم رمان و هم شعر برگزيده داشتند.
او افزود: متأسفانه اين نقص بزرگ جايزه‌ي كتاب سال است و هيچ توجيهي هم ندارد. وقتي به اين آثار اجازه‌ي انتشار مي‌دهند، يعني سزاوار خوانده شدن هستند. پس چطور مي‌آييم يك دفعه بخش‌هايي را كه پرمخاطب‌ترين كتاب‌ها را براي خواندن دارد، حذف مي‌كنيم. در همه‌جاي دنيا هم كتاب‌هاي ادبي پرخواننده هستند. اين موضوع را نمي‌فهمم. به عنوان مثال ترجمه‌هاي ادبي خودم چندين‌بار چاپ مي‌شوند، اما «ريشه‌هاي رومانتيسم» ممكن است يك يا دوبار چاپ شود.
شايد معرفي داوران به رفع ابهام كمك كند
مصطفي جمشيدي - نامزد بخش ادبيات داستاني جايزه‌ي كتاب سال - نيز گفت: شايد اعلام اسامي داورها كمكي كند تا اين ابهام در معرفي نكردن اثر داستاني برتر رفع شود.
جمشيدي درباره‌ي ارزيابي‌اش از برگزيده نداشتن بخش ادبيات داستاني در جايزه‌ي كتاب سال امسال گفت: سرنوشت جايزه‌هاي ادبي به‌طور كلي در حال تبديل شدن به آن سخن مشهور است كه مي‌گويند تاريخ دوبار تكرار مي‌شود؛ يك‌بار در شكل تراژدي و بار ديگر در آن نوع كمدي.
اين نويسنده كه با رمان «وقت نيايش ماهي‌ها» درباره‌ي موضوع مهدويت و انتظار نامزد كتاب سال شده بود، اظهار كرد: بيش‌تر از اين‌كه نويسنده به اين جايزه‌ها نياز داشته باشد، اين جايزه‌هاي ادبي هستند كه به نويسنده احتياج دارند. وقتي بنياد يا جايزه‌ي ادبي نويسنده‌اي را كشف مي‌كند، به ادامه، مانايي و اعتبار خودش كمك مي‌كند و بر احترام و شأنيت خود مي‌افزايد. اگر فقط يك سال اين شأنيت به بهانه‌اي خدشه‌دار شود، مثل ناديده انگاشتن افكار عمومي، آن موقع استمرار و پويايي آن جايزه در معرض آسيب و لطمه قرار مي‌گيرد و طبيعي است كه نويسنده هم به دلايل اقتصادي و فرهنگي با توجه به وضعيت حق‌التأليف در اين مملكت صدمه مي‌بيند.
او شدت اين آسيب را با توجه به اعلام اسامي نامزدها پيش از برگزاري جايزه بيش‌تر دانست و افزود: بنده مفتخرم كه اولين اثر ادبي را با رويكرد ديني و مقوله‌ي مهدويت و انتظار در شكل روزآمد تكنيكي و داستان‌نويسي امروز ارايه كرده‌ام و با توجه به اين اثر، مي‌گويم ادبيات انقلاب اسلامي و ديني به حمايت نياز دارد؛ چون در هزاره‌ي سوم كه متأسفانه به هزاره‌ي اصالت لذت نام گرفته است، اين كتاب‌ها نياز دارند كه نهادهاي متولي امور فرهنگي توجه ويژه‌اي به آن‌ها داشته باشند و متأسفانه اين مهم صورت نگرفته است.
او همچنين گفت: نگاهي كلي به ليست كتاب‌هايي كه امسال در اين جايزه انتخاب شده‌اند، نشان مي‌دهد كه سهم ادبيات ناچيز انگاشته شده است؛ در حالي‌كه مثلا رشته‌ي آبزيان در اين جايزه سهم دارد. «وقت نيايش ماهي‌ها» به شهادت سطورش به جايزه نياز نداشته است؛ چون به قول راوي داستان، عرض اندام كردن در مقابل آن حماسه‌ي بزرگ مهدوي (برپايي عدالت و هنر موعود) با ابزارهاي زميني امكان‌پذير نيست. داستان من آغاز و پاياني ندارد؛ بنابراين گفتن در مقابل اين حماسه به تواضع و خشوع نياز دارد و سرنوشت اين رمان هم چيزي جدا از اين مسأله نيست و من همه‌ي اين‌ها را نيكو مي‌بينم.
جمشيدي يادآور شد: اين افتخار را دارم كه بگويم كاري را انجام دادم كه به تفاخر و جايزه نياز ندارد و اگر چنين باشد، چيزي را كه در رمان نوشته‌ام، نقض كرده‌ام و مخاطبان با خواندن اثر اين‌را درمي‌يابند. اما تعجب مي‌كنم از اين‌همه آب و تاب، مصاحبه‌ها و خبرهايي كه تا قبل از برگزاري جايزه درباره‌ي نامزدها منعكس كردند؛ آن موقع با آن همه طول و تفسير و حالا با هيچ انتخاب و برگزيده‌اي. حيرت‌زده‌ام. چرا اين‌همه آب و تاب و بعد هم جايزه ندادن. شايد اعلام اسامي داورها كمكي كند تا اين ابهام رفع شود. درواقع ما را ترغيب مي‌كنند به اين‌كه ما هم برويم به‌جاي نويسندگي شغل داوري بگيريم، كه هم پول مي‌گيرند و هم نام‌شان اعلام نمي‌شود.
او در پايان اظهار كرد: از اين سفره‌ي گسترده‌اي كه پهن شده بود، سهم ادبيات ناچيز بود. افتخارم اين است كه هميشه حسيني بوده و خواهم بود و راضي‌ام به اين‌كه از اين سفره ديگران متنعم شدند و راضي به اين عدالت هستم، هر چند كه همچون سال‌هاي قبل آدم خوش‌شانسي نبودم و در اين سال‌ها از سوي نهادها و جايزه‌هاي خصوصي نيز مورد بي‌مهري قرار گرفته‌ام.
تكرار انتخاب نشدن شعر در بلندمدت تأثير مثبتي ندارد
در عين حال، فاضل نظري معتقد است: داوري واقعي درباره‌ي آثار ادبي را زمان انجام خوهد داد.
اين شاعر كه با مجموعه‌ي شعر«اقليت» نامزد جايزه‌ي كتاب سال شده بود، گفت: البته امسال احتمالا كتاب تقديري در اين حوزه در هفته‌ي كتاب در سال آينده معرفي مي‌شود، مثل برخي سال‌هاي قبل. از سويي شايد مجموع آراي داوران درباره‌ي يك اثر به آن امتياز مصوب در آيين‌نامه‌ي كتاب سال نرسيده است. داوران از كتاب سال تعريفي دارند و آن اين‌كه اثري كه انتخاب مي‌شود، بايد جامع همه‌ي شرايط و ويژگي‌ها باشد و اين انتظار طبيعي و درستي است.
او همچنين افزود: در كشوري كه در حوزه‌ي ادبيات بزرگاني دارد كه چون آفتاب مي‌درخشند و آثار غني به ادبيات دنيا ارايه كرده‌اند، شايد از اين‌روست كه داوران هم با درنظر گرفتن اين مهم، دقت بيش‌تري دارند تا اثري جامع انتخاب كنند. اين از سويي در كوتاه‌مدت مي‌تواند به نفع جريان عمومي ادبيات باشد؛ اما تكرار اين روند در بلندمدت تأثير مثبتي نخواهد داشت. اين انتخاب در يك سال شاعران را به ارايه‌ي نمونه‌هاي موفق برمي‌انگيزاند و نبودش هم مي‌تواند ضرري باشد در كشوري كه بزرگانش شاعرند و اديب، و حتا مفاخر علمي آن كه در گذشته در حوزه‌هايي مثل علوم رياضي، نجوم و طب سرآمد ديگران بوده‌اند، باز هم دستي بر آتش شعر داشته‌اند.
عضو شوراي عالي شعر صدا و سيما در پايان گفت: شايد در سال‌هاي ديگر انتخابي صورت گيرد؛ اما در كوتاه‌مدت منعي نمي‌بينم كه انتخابي نباشد. هرچند اين موضوع نفس قضاوت انسان درباره‌ي انسان است كه هميشه خالي از خلل نيست و انشاء‌الله در آينده آن‌چه حاصل مي‌شود، به نفع ادبيات و فرهنگ ما باشد.
خبر شيريني بود!
اما اكبر اكسير در پي برگزيده نداشتن بيست و پنجمين دوره‌ي جايزه‌ي كتاب سال در زمينه‌ي شعر، اظهارنظري طنزآميز ارايه كرد.
نامزد جايزه‌ي كتاب سال براي مجموعه‌ي شعر "زنبورهاي عسل ديابت گرفته‌اند" در يادداشتي آورده است: «كتاب سال برگزيده‌ي شعر و داستان ندارد. خبر شيريني بود براي زنبورهاي ديابتي شعر و قصه‌ي امروز. قديم‌ترها مي‌گفتند، دوران نامزدي، شيرين‌ترين دوران‌هاست. از اين‌كه مسؤولين خوش‌فكر و طنزانديش كتاب سال با اين اقدام جانانه، لذت نامزدان اين بخش را جاودانه كرده‌اند، متشكرم؛ چراكه اگر جايزه به فرد دلخواه داده مي‌شد، عدالت داوران امسال زير سؤال مي‌رفت. اميدوارم با درايت اداره‌ي كتاب، تا سال آينده تمام كتاب‌هاي شعر و داستان منتظر اخذ مجوز، چاپ و منتشر شوند، تا در رقابتي عادلانه، كتاب برگزيده‌ي سال در بخش شعر و داستان معرفي شود.
در پايان از داوران سابق بخش شعر امسال كه با سعه‌ي صدر، تمام سليقه‌هاي موجود در حوزه‌ي شعر امروز را مدنظر قرار داده‌اند و گوش چشمي نيز به شعر شهرستان داشته‌اند، يتيمانه سپاسگزارم.»
انتهاي پيام