اشاره:
آن چه كه در پي مي‌آيد اولن بخش چکيده اي است از پايان نامه‌ي دکتراي دكتر رضا آقابابايي با عنوان " تحليل مسائل نهادي تأمين مالي خرد درايران براي ارائه سازوکار عملياتي آن" که دفاع نهايي آن ماه گذشته با راهنمائي دکتر محمود متوسلي و مشاوره‌ي دکتر جعفر عبادي و دکتر علي طيب نيا در دانشكده‌ي اقتصاد دانشگاه تهران انجام گرفت.

دكتر آقابابايي در اين مقاله ديدگاه‌هاي دكتر محمد يونس، اقتصاددان بنگلادشي و برنده جايزه‌ي صلح نوبل را درباره‌ي ظرفيت‌هاي رويكرد ماليه‌ي خرد در توامندسازي و قابليت پروري براي رفع فقر توضيح مي‌دهد. 
سرويس مسايل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا)، به دنبال بررسي سياست‌هاي عدالت اجتماعي و كاهش فقر و نابرابري، متن كامل اين مقاله را كه در اختيار دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران قرار داده شده است به حضور خوانندگان گرامي تقديم مي‌كند.
گفتني است سرويس مسائل راهبردي ايران پيش از اين نيز در گفت و گوهايي كه با استادان و كارشناسان مطالعات فقر ونابرابري انجام داده است، به بررسي ديدگاه‌هاي قابليت محور پرداخته بود.

**********

نوبل اقتصاد براي آمارتياسن هندي
نوبل صلح براي محمد يونس و بانك گرامين بنگلادشي

جايزه نوبل اقتصاد در سال 1998 به پروفسور آمارتيا سن براي تلاش علمي در زمينه فقر داده شد. کمتر از يک دهه بعد يعني در سال 2006 بنياد نوبل، جايزه صلح خود را مشترکاً به بانک گرامين و مؤسس آن محمد يونس براي تلاش عملي در جهت ايجاد توسعه اقتصادي اجتماعي از لايه هاي زيرين و پائين جامعه اعطا نمود. اتفاقاً محمد يونس نيز اقتصاد داني بود که در دانشگاه بنگلادش به تدريس علم اقتصاد مي پرداخت. اما علاوه بر تلاش در جهت رفع فقر و تخصص در حوزه اقتصاد آن‌چه ميان تلاش هاي اين دو فرد پيوند ايجاد مي کند رها سازي رويکرد ها و نظريه هاي متعارف علم اقتصاد در بررسي و سياست گذاري پديده فقر و تلاش در دو زمينه علمي و عملي با رويکردي غير متعارف است.

نظريه‌ي ارتقاي قابليت‌ها در برابر نگرش حمايتي و رفاهي
براي مواجهه با فقر

تا دهه 80، نگرش حمايتي و رفاهي بر رويکردهاي دولت ها به‌ويژه در کشورهاي در حال توسعه حاکم بود. اما با تلاش اقتصاد دانان توسعه بويژه آمارتيا سن در معرفي نظريه قابليت رويکردهاي ترقي دهنده مورد توجه قرار گرفت. جداي از اين تلاش هاي نظري آن‌چه باعث اين تحول شد اين واقعيت بود که از يک طرف کفگير دولت ها به ته ديگ خورد و بودجه ها تهي شد و ازطرف ديگر سياست هاي جبراني و حمايتي دولت ها محرومان را از مسير فقر و الزامات ناشي از آن خارج نساخت. اين شرايط موجب توجه کشورها و نهادهاي بين المللي به رويکرد قابليت و سياست هاي ترقي دهنده شد.

گسترش الگوي محمد يونس در كشور‌هاي:
بوليوي، شيلي،چين، اتيوپي، هندوراس، هندوستان، مالزي، مالي، فيليپين، سريلانكا، تانزانيا، تايلند، ايالات متحده، كانادا، انگلستان و ويتنام

جنبش ماليه خرد که با تلاش هاي محمد يونس و بانک گرامين در دهه 1970 در بنگلادش آغاز شد، ثابت نموده که تأمين کننده ملاک هاي رويکرد بالابرنده است. عملکرد يونس و بانک گرامين در دادن اعتبار به فقرا آنچنان خيره کننده بوده که توجه بسياري را به‌خود جلب نموده است. مدل اجرائي گرامين در کشورهاي بوليوي، شيلي، چين، اتيوپي، هندوراس، هندوستان، مالزي، مالي، فيليپين، سري لانکا، تانزانيا، تايلند، ايالات متحده، کانادا، انگلستان و ويتنام مورد تقليد قرار گرفت. اکنون بيش از 250 مؤسسه در نزديک به 100 کشور برنامه هاي اعتبارات خرد را بر اساس مدل بانک گرامين انجام مي دهند. يونس ديدگاه خود در زمينه رفع فقر را به نماينده بنياد نوبل چنين تشريح مي نمايد:

فقر پديده‌اي ساختگي‌ و تغيير پذير است
ضرورت طراحي مجدد نهادها وسياست‌ها

"نماينده بنياد نوبل:
آيا پيام خاصي داريد که بخواهيد از اين فرصت استفاده کرده و آن را بگوئيد؟

محمد يونس:
پيامي که ما هميشه در پي ارائه آن هستيم اين است که فقر در جهان پديده اي مصنوعي و ساختگي است. اين پديده متعلق به مدنيت نيست و ما مي توانيم آن را تغيير دهيم. ما مي توانيم مردم را طوري بسازيم که از فقر خارج شوند و امور را به شرايط واقعي اش برگردانيم. بنابراين تنها کاري که ما بايد انجام دهيم اين است که سازمان ها، نهادها و سياست هايمان را طراحي مجددکنيم تا جائي که کسي از فقر در رنج نباشد. ...

ايجاد فرصت؛ راه حل فقرزدايي

نماينده بنياد نوبل:
آيا عملکرد بانک گرامين در سه دهه گذشته شما را به تحقق اين امر اميدوارتر نموده؟

محمد يونس:
بله، بسيار زياد، ما نشانه هاي آن را هر روز مي بينيم. مردم هر روز از فقر خارج مي شوند. ما اين را مي توانيم در سطح جهاني نيز انجام دهيم. اين تنها ايده اي نظري نيست بلکه ايده اي کاملاً واقعي است. اگر از افراد حمايت نهادي و سازماني صحيحي صورت بگيرد، آن‌ها قادر خواهند بود تا زندگي شان را تغيير دهند. آن‌ها اعانه و صدقه نمي خواهند، صدقه راه حل فقر نيست. راه حل فقر ايجاد فرصت هائي است که همه از آن بهره مند هستند اما فقرا فاقد آن هستند و اين موجب شده در وضعيت فقر قرار بگيرند، بنابراين فقرا مي توانند زندگي شان را تغيير دهند. اين تمام کاري است که ما انجام مي دهيم. ما هيچ کار خاصي انجام نمي دهيم. پول را به مردمي قرض مي دهيم که کسي هرگز به آنها قرض نمي داد. کل کاري که ما انجام مي داديم قرض دادن به افراد فقير بود و اين کار معجزه مي کرد. اين کار چنين تغييراتي را بوجود مي آورد. "(وب سايتnobelprize.org)

دو ويژگي ماليه‌ي خرد:
1- اعتبارات خرد راه حلي موفق و اثر بخش در فقرزدايي
2-ماليه‌ي خرد جايگزين وام‌هاي بزرگ و كلان به طرح‌ها و شركت‌هاي بزرگ نيست

بنابراين توضيحات مي توان تشخيص داد که دو ويژگي مهم براي ماليه خرد وجود دارد. يکي اين‌که اعتبارات خرد به عنوان يکي از راه حل هاي موفق و اثربخش براي رفع فقر مطرح شده و گسترش آن در تمام دنيا نشان مي دهد هر جا که افراد فقيروجود دارند، چه کشورتوسعه يافته و چه کشورهاي عقب مانده و چه کشوردر حال توسعه، اين سياست به عنوان راهکاري قابل توجه براي کمک به فقرا قابل طرح است. و دوم اينکه ماليه خرد جايگزين وام هاي بزرگ و کلان به طرح ها و شرکت هاي بزرگ اقتصادي نيست. ماليه خرد سياستي براي رفع فقر است و بايد همراه با سياست ها و برنامه هاي حمايتي شود که با نگرش دادن صدقه به فقرا طراحي شده اند و علي‌رغم صرف منابع فراوان قادر نيستند فقرا را از شرايطي که در آن گرفتار شده اند خارج سازند.

غالب بودن نگرش‌هاي سنتي در سياست‌هاي حمايتي در ايران طي سه دهه‌ي گذشته 
غفلت از قابليت پروري و رويكرد‌هاي ارتقا دهنده

ضرورت توجه به پيام محمد يونس مبني بر ضرورت بازطراحي سياست‌ها و برنامه‌ها و سازمان‌ها

ظرفيت‌هاي رويكرد‌هاي ماليه‌ي خرد در تحقق روش‌هاي توانمندسازي تعيين شده در برنامه‌ي چهارم توسعه 

 سياست ها و برنامه هاي دولت و سازمان هاي حمايتي در ايران که کمک به افراد فقير را دنبال مي کنند عموماً مبتني بر نگرش هاي حمايتي طراحي شده و به‌دنبال جبران نقص درآمدي فقرا هستند. از اين رو لازم است اين بخش از پيام مهم محمد يونس مبني بر اين که سياست ها و برنامه ها و سازمان هايمان را مجدداً طراحي کنيم، مورد توجه جدي قرار دهيم. چرا که غالب بودن نگرش هاي سنتي در سياست هاي حمايتي موجب شده تلاش هائي هم که در گوشه و کنار با هدف قابليت پروري صورت گرفته مورد توجه و حمايت گسترده و مؤثر از نوع حمايتي که از يونس و بانک اش در بنگلادش شد، قرار نگيرد. نکته مهم اين است که پس از نزديک به سه دهه سياست‌گذاري و صرف منابع تحت نام حمايت از اقشار آسيب پذير و عدم دستيابي به نتايج قابل توجه و مورد انتظار، پيام رويکردهاي ارتقاءدهنده را جدي بگيريم و در قالب برنامه هائي همچون ماليه خرد، بر اساس تجربيات حاصل از الگوهاي موفق جهاني و زمينه هاي نهادي و سازماني موجود، سياست ها و برنامه هاي اثربخش تري را براي رفع فقر و محروميت بکار گيريم. تأکيدات برنامه چهارم توسعه در حوزه تأمين اجتماعي و رفاه از طريق اتخاذ روش هاي توانمندساز و همچنين تأکيد سند چشم انداز بر عدالت اجتماعي و رفع محروميت ها و نابرابري هاي اجتماعي ضرورت پرداختن و جدي گرفتن اين رويکرد و استفاده از ظرفيت ماليه خرد براي توانمند سازي و ايجاد فرصت براي فقرا و به تبع آن رفع محروميت از آنها را دو چندان مي کند.
ادامه دارد...