ایسناپلاس: خیلی از ما موقع دیدن فیلم‌های خارجی به دنبال زیرنویسی به زبان خودمان هستیم تا آنچه بین شخصیت‌های فیلم رد و بدل می‌شوند را بفهمیم. اما برای ما ایرانی‌ها استفاده از زیرنویس به فیلم‌های خارجی محدود نمی‌شود. بسیار پیش آمده وسط یک فیلم ایرانی که حتی از تلویزیون کشور خودمان در حال پخش است ناچار شده‌ایم برای فهمیدن صحبت‌های شخصیت‌های ترک، کرد، بلوچ و… به زیرنویس چشم بدوزیم. این تنوع گویش و زبان در کشور پهناوری مثل ایران باعث می‌شود تا در روز جهانی زبان مادری، هم به اهمیت حفظ زبان مادری و گویش محلی‌مان بپردازیم و هم به جایگاه زبان فارسی که زبان مشترک همه ما ایرانی‌ها است.

بیست و یکم فوریه روز جهانی زبان مادری است و به همین بهانه پای حرفهای فرزانه فخریان، زبان‌شناس و مترجم، درباره زبان مادری در ایران نشستیم.

آشناترین زبان

سازمان یونسکو از سال ۱۹۹۹، به یاد کسانی که سال‌ها قبل و پیش از جدا شدن بنگلادش از پاکستان برای حفظ زبان مادری‌شان در دانشگاه داکا جنبش زبان بنگالی را راه انداختند و در راه حفظ زبان مادری‌شان کشته شدند، بیست و یکم فوریه را روز جهانی زبان مادری نامید. از خانم فخریان درباره معنای این روز و تعریف زبان مادری پرسیدیم و پاسخ شنیدیم: «زبان مادری یا زبان اول، زبانی است که کودک حرف زدن به آن را یاد می‌گیرد. این زبان ابزار ارتباط کلامی کودک با دیگران است و به عنوان اولین زبان آشنا، حتی وقتی در شکم مادر است آن زبان را می‌شنود. زبان مادری زبان تفکر و احساس هر شخص است.»

هیچ زبانی مانع زبان دیگر نیست

اغلب ایرانیان اگر با زبان دیگری از کودکی آشنا نشده باشند، با لهجه محلی خود آشنا می‌شوند. برخی آمار غیررسمی تعداد افراد دارای لهجه و زبان غیر فارسی در ایران را بالای ۸۰ درصد تخمین زده‌اند. اما آیا حفظ لهجه یا زبان محل زندگی‌مان به معنی فراموش کردن زبان فارسی معیار است؟ و اصلا نسبت ما گویشوران زبان فارسی با لهجه یا زبان محلی‌مان چیست؟ فرزانه فخریان در پاسخ به ما گفت: «حوزه تمدنی گسترده ایران و تنوع اقلیمی در این جغرافیا زبان‌های متعددی را در خودش حفظ کرده است که پیوندشان در کنار یکدیگر از طریق زبان فارسی بوده است. زبان فارسی در ایران دیروز و امروز برای بسیاری افراد تنها زبان مادری محسوب می‌شود. برای بسیاری دیگر نیز هم‌وزن و همراه این زبان، یک زبان دیگر هم در جایگاه زبان مادری قرار دارد. این یک شانس است که کسی بتواند با بیش از یک زبان به عنوان زبان اول از همان کودکی آشنا شود. 

به این تنوع زبانی در ایران همواره اهمیت داده شده و فرهنگ رنگارنگ و واقعاً باشکوه ایرانی هم در صورت و هم در ذات این زبان‌ها به‌روشنی دیده می‌شود. زبان فارسی قرن‌هاست که به عنوان زبان واحد و مشترک همۀ اجزای تاریخ ایران، در نوعی همزیستی با زبان‌های مادری دیگر رایج در ایران زنده و پویا مانده است. در ایران هم محصولات فرهنگی عمومی به زبان‌ خطه‌های مختلف داریم هم مراجع پژوهشی و آثار فاخر به این زبان‌ها در دسترس است.

نکته مهم در مورد استفاده مردم از زبان‌ در ایران همین بوده که همواره هم زبان فارسی را حفظ کردند هم اگر زبان دیگری برایشان جایگاه زبان مادری و زبان محلی و بومی داشته، به‌قدر کافی به آن هم توجه کرده‌اند و مورد استفاده قرار داده‌اند. این انتخاب گویشوران به عنوان صاحبان اصلی‌ زبان‌های رایج در ایران بوده که فارغ از هر تسلط و حکومتی، از فارسی محافظت کرده است. و متاسفانه باید گفت که امروز از همین ناحیه هم زبان فارسی و زبان‌های دیگر رایج در ایران مورد هجمه قرار دارد، یعنی گاهی با هنجارسازی‌های اجتماعی نابجا تقلا ‌می‌شود افراد به لهجه یا زبانی که می‌دانند پشت کنند و آن را پنهان کنند، گاهی هم با صحنه‌سازی مقابله‌ای سعی می‌شود به‌خطا این‌طور جا بیفتد که توجه به زبان فارسی یعنی بی‌توجهی به زبان‌های دیگر. درحالی‌که هیچ زبانی مانع زبان دیگر نیست و حیات زبان با گویشورش ادامه دارد.»

کشور هزار لهجه

ایران کشوری پهناور با شهرها و روستاهای متعدد است که در هر یک لهجه یا زبان متفاوتی رواج دارد. بسیار دیده‌ایم که حتی مردم دو شهر که تنها چند کیلومتر از هم فاصله دارند، با لهجه‌هایی متفاوت از هم صحبت می‌کنند. از خانم فخریان درباره این تنوع گویش و زبان پرسیدیم. اینکه کدام لهجه‌ها بیشتر صحبت می‌شوند و کدام لهجه‌ها در معرض فراموش شدن هستند؟ «تنوع زبانی از گونه و گویش و لهجه در ایران با جغرافیای امروز هم به حدی زیاد است که رصد و احصای آن دشوار بوده است، چون تغییرات پی‌درپی و مداوم است. شاید بشود گفت خود کسانی که آن زبان را بلدند می‌توانند بهتر از هر زبان‌شناس و پژوهشگری درباره شرایط کنونی زبان در منطقه‌شان حرف بزنند و اطلاعات مفیدی به ما بدهند. البته «اطلس زبانی ایران» از جمله طرح‌های کلان و مهمی است که تصویر جامعی از بیش از ۴۰۰ گونه از ۵ خانواده زبانی در ایران ارائه خواهد داد.» خانم فخریان توضیح دادند که طرح اطلس زبانی ایران یک طرح جامع و بزرگ است که در حال تدوین است.

مراقب لهجه‌هایمان باشیم

این روزها اما با کمرنگ شدن استفاده از لهجه‌ها و گویش‌ها مواجهیم. مخصوصا بین نسل جدید که بعضا داشتن لهجه را هم زشت می‌دانند و تلاش می‌کنند بدون لهجه صحبت کنند. این مسئله کم‌کم می‌تواند به گنجینه باارزشی که از گویش‌ها در اختیار داریم آسیب بزند. از خانم فخریان خواستیم توضیح دهد چطور می‌توان به حفظ گویش‌ها و زبان‌ها به‌ویژه در بین نسل جدید کمک کرد؟ «واقعیت این است که پدیده‌هایی مانند مهاجرت همچنان روی عمر و قدرت گویش‌ها در ایران نیز اثرگذار هستند. وقتی مردم یک جامعه زبانی پراکنده شوند زایایی ارتباطی‌شان با آن زبان ضعیف می‌شود، اما بیشتر سراغ زبان‌ مسلط در جامعه مقصد می‌روند. اتفاقی که در ایران می‌افتد این است که عموماً اجتماعات زبانی غیرفارسی تلاش می‌کنند ظاهر و ساختار زبان را بین خودشان حفظ کنند، اما در استفاده از واژگان بسیار دچار تغییر می‌شوند. پس این توصیه جدی است که جز در فضاهای رسمی و آموزشی و در سطح جامعه که نیاز ارتباطی با زبان فارسی میسر است، خانواده‌ها با فرزندانشان هم در ساختار و لهجه و هم استخدام کلمات از زبان مادری غیرفارسی هم بهره ببرند.»

انتهای پیام