با شروع فاز دوم مرمت گنبد شیخ لطف‌الله به دست همان پیمانکار پیشین، منتقدانی که ابهاماتشان دربارۀ مرمت ترک قبلی برطرف نشده بود و از تکرار همان روند، برای ترک بعدی نگران بودند، در اتحادیۀ صنف هنرمندان صنایع‌دستی اصفهان دور هم جمع شدند و با امضای نامه‌ای، خطاب به نمایندگان مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی و همچنین، مقام قضایی، خواستار توقف این مرمت، تا روشن شدن ابعاد تاریک پرونده و بررسی کلی وضعیت مسجد شیخ لطف‌الله، به دست کارشناسان متخصص شدند.
هفتۀ گذشته اما پیک نیمروزی اخبار سراسری، گزارشی را دربارۀ مرمت این گنبد منتشر کرد که در آن فریبا خطابخش، مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان در پاسخ به این سؤال که «آیا برای این پروژه از بزرگان و صاحب نامان مرمت آثار تاریخی در کشور مشورت و نظرخواهی شده؟» گفت: «چندین مرحله هم در استان و هم در تهران و هم به‌صورت مجازی، جلسات و ارائه‌های متعددی داشتیم و پیمانکار مورد تائید قرار گرفت. شورای فنی کشور بالاترین مقام میراث فرهنگی است و کارشناسان رده‌بالایی دارد.»
او در ادامه و به درخواست خبرنگار صداوسیما، این کارشناسان رده‌بالا را چنین معرفی کرد: «آقای محبعلی بودند، دکتر طالبیان بودند، آقای رحمانی بودند. دیگر نمی‌دانم چه کسی را باید دعوت کنیم، همه دعوت شدند.»
ایسنا قصد داشت از مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان بپرسد: «درست این نیست که همه دعوت شدند به‌جز منتقدان؟» اما متأسفانه بیش از یک سال است که تلاش خبرنگاران ایسنا برای برقراری ارتباط با این مقام مسئول به جایی نمی‌رسد؛ تنها فردی که پس از نوشتن چندین گزارش در مورد لزوم شفافیت دربارۀ پروندۀ مرمت این گنبد، درخواست ایسنا را برای بازدید از گنبد شیخ لطف‌الله به همراه منتقدان پذیرفت، محسن نکویی، ناظر ارشد فاز دوم مرمت این گنبد بود.
پنجشنبه، هفدهم تیرماه، غلامرضا عنایتی، هوشنگ رسام و علی داستان پور، هنرمندان رستۀ کاشی‌کاری و معرق تراشی، به همراه فریماه هوشیار و محسن افشار، مرمتگران آثار تاریخی و همچنین، مهدی جعفری، رئیس هیأت مدیره بنیاد فرهنگ، تاریخ و تمدن آریا و عباس شیردل، رئیس اتحادیه صنف هنرمندان صنایع دستی اصفهان، مقابل در ورودی مسجد شیخ لطف‌الله جمع شدند تا به همراه گروه خبری ایسنا بالاخره بتوانند وضعیت گنبد را از نزدیک ببینند.
نقدها فنی باشد نه شخصی
محسن نکویی، مسئول کمیته فنی و ناظر ارشد مرمت گنبد شیخ لطف‌الله در ابتدای این بازدید خاطر نشان کرد: «اذهان عمومی کارشناس نیستند و همۀ سؤال‌هایی که دربارۀ مرمت گنبد شیخ لطف‌الله مطرح می‌شود پاسخ دارد. بخشی از آنچه شروع بحث را آغاز کرده صنفی بوده و تا به امروز ادامه پیدا کرده. اکنون وظیفۀ همه ماست که شفاف، هر آنچه هست بیان کنیم تا اذهان عمومی که روی این پروژه حساس شده آگاه شود.»
او با تأکید بر اینکه «ندیده نمی‌توان نقد کرد» و «اکنون زمان آسیب‌شناسی کلی وضعیت مسجد شیخ لطف‌الله نیست» از حاضران خواست که اگر راهکاری دارند بیان کنند، اگر سؤالی دارند بپرسند، از طرح بحث‌های صنفی پرهیز کنند و حتماً روایت صادقانه‌ای از بازدید خود داشته باشند.
عباس شیردل، رئیس اتحادیه صنف هنرمندان صنایع‌دستی نیز یادآور شد که اگر در گذشته میراث فرهنگی با همین رویکرد از منتقدان و اصحاب رسانه برای بازدید و طرح انتقادها دعوت می‌کرد، جایگاه نقد به تقابل تبدیل نمی‌شد.
فریماه هوشیار، مرمتگر بناهای تاریخی، نخستین سؤال را این‌گونه طرح کرد که چرا «فریبا خطابخش به‌عنوان مسئول اصلی پایگاه نقش‌جهان در این بازدید حضور ندارد تا به سؤالات منتقدان پاسخ دهد؟» و نکویی، در پاسخ به او گفت: «امروز برای طرح این بحث‌ها نیامده‌ایم و فقط به لحاظ فنی دربارۀ گنبد صحبت می‌کنیم.»
طرح مرمت همچنان در ابهام
ما پله‌های پرپیچ مسجد را تا رسیدن به گنبد طی کردیم و در همان اثنا یکی از میان جمع پرسید: «گنبد مسجد طرح مرمت دارد؟» شیردل، جواب داد: «قانون می‌گوید باید باشد» و سید بهشاد حسینی، ناظر مقیم فاز دوم مرمت گنبد شیخ لطف‌الله توضیح داد: «در این مرمت برداشت یک‌به‌یک داریم، هر ترک که دو نیم ترک دارد، شامل سی‌وپنج هزار قطعه کاشی است که تمام آن‌ها شماره‌گذاری شده و برای بعضی قطعاتی که خراب‌شده سعی می‌کنیم لقمه گذاری کنیم.»
سپس، نکویی دربارۀ مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله تاریخچه‌ای را بیان کرد که به این شرح بود: «خیلی از کاشی‌های گنبد ریخته بوده و در عکس‌هایی که از شروع مرمت در دوره پهلوی هست می‌توان این را دید. حدوداً هشتاد سال قبل به‌جز در قسمت پایین خیز یک مرمت کلی روی این گنبد با روش برداشت و بازچینی انجام می‌شود اما بعدتر به خاطر جزئی بودن آسیب‌ها، اثر به شکل موضعی مرمت‌شده است. به این دلیل که مواد و مصالحی سنتی زیرسازی کار به‌مرور آسیب‌دیده بود و بعد از پنجاه سال به مرمت نیاز داشت، عملیات مرمت آن آغاز شد.»
جعفری نوگورانی پرسید: «ما می‌توانیم طرح مرمت این گنبد را ببینیم؟ چون میراث فرهنگی هر بار اظهارات متفاوتی دربارۀ وجود داشتن و نداشتن این طرح کرده و اگر برداشت‌شده، نسخه‌ای از آن را برای بررسی به منتقدان نیز بدهید.»
و نکویی گفت: «امروز آمده‌ایم از نزدیک گنبد شیخ لطف‌الله را ببینیم و اگر ایرادی هست مطرح شود. مستندنگاری انجام‌شده اما متخصص‌ها با نگاه کردن نیز می‌توانند تشخیص بدهند که مشکلی هست یا نه و نیت ما هم همین است.»
هوشیار تصریح کرد: «باید پیش از شروع مرمت مطالعات جامعی روی ترک‌های مرمت نشده و ترک مرمت‌شده انجام‌شده باشد تا ایرادی در ادامۀ روند کار پدید نیاید.»
نکویی نیز پاسخ داد: «به‌شخصه تا چیزی را نبینم نمی‌توانم نقد کنم اما شما می‌گویید امکان نداشتیم از گنبد بازدید کنیم و از سوی دیگر ایرادات ریزی را بدون دیدن بیان می‌کنید.»
در این لحظه، شیردل یادآور شد که دلسوزان، با حضور در محوطه میدان نقش‌جهان عکس‌هایی را برای بررسی وضعیت گنبد تهیه کرده‌اند و نقدها چندان هم بی‌پایه و اساس نبوده و نیست. در همان عکس‌ها هم مشخص است که فاصله بین کاشی‌ها زیاد است و نقش‌ها جفت نشده.
مرمت گنبد نیازی به کاشی‌تراش و کاشی‌کار نداشته
نکویی گفت: «سال‌های سال کار تخصصی مرمت در اصفهان انجام‌شده و تخصص و توان و تجربه سازمان میراث اصفهان بیشتر از کل کشور است. کار غیرکارشناسی نیز انجام‌نشده است.»
رسام تصریح کرد که «مرمت این گنبد ده دوازده اشکال دارد.» و نکویی با بیان اینکه از روی عکس و از آن طرف دنیا نمی‌توان مرمت یک اثر را قضاوت کرد، از تعداد معدودی از حاضران دعوت کرد روی داربست‌ها بروند و کار را از نزدیک ببینند.
او در این حین توضیح داد: «روش مرمت این گنبد سنتی و کل آسیب آن از قسمت خیز به بالا بوده است. در این بخش کاشی‌ها با دست از بدنه جدا می‌شده و بخش عمده زیرسازی مضمحل شده بوده اما به این دلیل که زمینۀ کار آجر ریشه‌دار بوده ریزش نکرده. مرمت این گنبد نیازی به کاشی تراش و کاشی‌کار نداشته، چون با لیزر اسکن اطلاعات جمع‌آوری‌شده و قالب هم بر اساس همین داده‌ها ساخته‌شده است. بعد از مستندنگاری، طرح به‌صورت یک‌به‌یک برداشت‌شده تمام قطعات شماره‌گذاری شده و هر جا که زیرسازی سستی داشته کاشی‌ها را برچیده‌اند و به پایین انتقال داده‌اند. این کاشی‌ها تمیز می‌شود و بعد روی قالب انتقال پیدا می‌کند و بعد به محل خودش روی گنبد برمی‌گردد. در زیرسازی هم از گچ کوره‌ای و گچ سفید استفاده‌شده است.»
رسام یادآور شد: «اما استادکار گفته بود گچی را استفاده کرده‌ام که از بتن سفت‌تر است.»
واکنش نکویی به این اظهار نظر چنین بود: «چقدر راحت می‌توان اذهان عمومی را منحرف کرد. استادکار این عبارت را اصطلاحاً گفته نه اینکه واقعاً از بتن استفاده کرده باشد.»
شیردل خاطر نشان کرد: «در اتحادیه صنف هنرمندان صنایع‌دستی کاشی تراش‌ها و کاشی‌سازها و مرمتگران متخصص نیز حضور دارند و آن‌ها درخواست داشته‌اند که طرح مرمت گنبد را ببینند. به یاد داشته باشید که این گنبد متعلق به کل جهان است.»
نکویی پاسخ داد: «هم طرح هست و هم اجرا مشخص است. گل و اسلیمی و بند و ختایی همان است که بوده. کاشی‌های گنبد در محل خودش نصب‌شده و در برخی قسمت‌ها بخشی از طرح این‌طرف ترک می‌افتاده و گرفت و گیر داشته، اما الان کدام گل مقابل هم نیست؟»
ترک را برچیدید و از ما دعوت کردید بازدید کنیم
جعفری تصریح کرد: «شما ترکی که اختلاف بین بخش مرمت‌شده و نشده را نشان می‌داد جمع کرده‌اید و داربست را مقابل ترکی گذاشته‌اید که کاشی‌های آن برچیده شده بعد از ما دعوت کرده‌اید که از گنبد بازدید کنیم.»
عنایتی نیز ادامه داد: «خیلی خوش موقع از ما برای بازدید دعوت کردید. داربست، جلوی مقداری گچ نصب‌شده است.»
نکویی از آن‌ها دعوت کرد ترک مرمت‌شده را با ترک مرمت نشده‌ای که هنوز برچیده نشده مقایسه کنند و عنایتی گفت: «پنجمین گل در کمر کار هفت تا هشت سانتی‌متر نشست دارد و بالا و پایین است. اگر از شابلون استفاده‌شده بود این اتفاق نمی‌افتاد. این کار همان بلایی را سر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله می‌آورد که سر گنبد مسجد جامع عباسی آمد.»
نکویی تصریح کرد: «در مرمت سنتی شاهنگ و پاهنگ بوده. الان با روش‌های روز دنیا مستند نگاری نقطه‌به‌نقطه انجام می‌شود، لیزر اسکن می‌شود و کاشی در محل خودش اجرا می‌شود.»
عنایتی گفت: «به‌هرحال حتی اگر نقطه‌به‌نقطه هم مستندنگاری کنید برای نصب باید شابلون داشته باشید.»
ایسنا از نکویی پرسید قدمت کاشی‌های گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را می‌دانید؟ و او پاسخ داد: «بخشی که به‌صورت موضعی مرمت‌شده کاشی‌های جدید داشته‌اما کاشی قدیمی هشتاد ساله هم در گنبد هست. دقیق نمی‌توان گفت که قدمت کاشی این گنبد چیست چون تمام آن مربوط به یک زمان نیست و زمان‌های مختلفی را شامل می‌شود. همچنین نمی‌توان گفت کاشی صفوی دارد یا خیر، بلکه تنها از ریشه‌دار بودن برخی آجرها می‌توان فهمید که قدیمی‌ترند. سبک‌شناسی قدمت هر آجر را نشان می‌دهد.»
رسام خاطر نشان کرد: «اگر کاشی‌ها صاف در محل خودش اجراشده چرا اختلاف چند سانتی وجود دارد و بین کاشی‌ها درزی هست که از این فاصله پیداست درحالی‌که کاشی معرق باید مثل تابلوی نقاشی باشد و هیچ درزی بین اجزای آن دیده نشود.»
نکویی پاسخ داد: «وقتی این حرف را می‌زنید ممکن است کسی که تخصص ندارد آن را باور کند. این گنبد هشتاد سال پیش برچیده و مرمت‌شده است.»
رسام گفت: «ناظر عالی گنبد شیخ لطف‌الله عبدالله جبل عاملی است. چرا ایشان امروز اینجا حضور ندارند تا به سؤالات منتقدان پاسخ بدهند؟»
نکویی اعلام کرد که ایشان به‌صورت میدانی بر گنبد نظارت دارد و هر وقت که ناظران به حضور ایشان نیاز داشته باشند حتماً بالای گنبد می‌آید.
نگهداری کاشی‌های گنبد در گونی
در کنار گریو گنبد گونی‌هایی پر از کاشی وجود داشت که روی هم چیده شده بود. عنایتی از نکویی پرسید: برای حمل‌ونقل این کاشی‌ها نمی‌شد از صندوقچه استفاده کرد؟ این کاشی‌ها در گونی به هم ساییده می‌شوند و لعاب آن‌ها از بین می‌رود.»
نکویی تصریح کرد: «در کارهایی هم که در طول خدمت شما من به‌عنوان مسئول پروژه ناظر آن بودم صندوقچه‌ای نداشتید.»
عنایتی تأکید کرد که این جواب درستی نیست و نباید کاشی‌های گنبد را به این شیوه انتقال داد.
نکویی افزود: «سی هزار تکه کاشی از سطح گنبد برچیده و دقیق شماره‌گذاری شده و در این گونی‌ها نگه‌داشته شده است. این کاشی‌ها در کارگاه تمیز می‌شود و دوباره در محل خودش نصب خواهد شد. در حمل‌ونقل گونی‌ها هم از بالابر استفاده می‌شود.»
شیردل خاطر نشان کرد: «اگر از مرمتگر برای مرمت گنبد استفاده‌شده بود روش برخورد او با این کاشی‌ها فرق داشت. مرمتگر باظرافت کار می‌کند اما کسی که عادت به نوسازی داشته چنین نیست. این گنبد در فهرست میراث جهانی ثبت‌شده و شایسته نیست که با آن این‌گونه رفتار شود. لطفاً نقدهای اصولی را بپذیرید.»
در این لحظه، جعفری، یک کاشی شماره‌دار از بین نخاله‌هایی که پایین گنبد ریخته بود پیدا کرد و نکویی با ابراز تأسف گفت: « نتیجه‌ای که شما می‌خواهید بگیرید چیز دیگری است. از کاشی‌هایی که آسیب‌دیده در زیر کار استفاده می‌شود و این کاشی‌ها بعداً جداسازی خواهد شد.»
فقط زیرسازی عوض شده، بقیۀ گنبد همان است
وقتی رسام، جعفری، افشار، عنایتی و نکویی از داربست‌های نصب‌شده بالا رفتند، رسام مقابل ترک مرمت‌شده ایستاد و پرسید: «به این گل پنج پر نگاه کنید. اجزای آن کنار هم نیست. معرق نباید این‌طور باشد.»
نکویی جواب داد: «ما آمده‌ایم مرمت کنیم. نیامده‌ایم هنرنمایی و دوباره چینی کنیم. فقط زیرسازی گنبد مشکل داشته که رفع شده بقیۀ گنبد همان است.»
رسام اصرار کرد: «باید کاشی‌ها دقیق‌تر برش داده می‌شد و فاصله را با دوغاب جبران نمی‌کردند. اگر مرمتگر گنبد کاشی تراش بود می‌دانست چطور باید کاشی را فارسی بر کند و صابونک بین آن‌ها بگذارد اما کاشی تراش نبوده، معمار بوده و وقتی دیده بین کاشی‌ها فاصله افتاده از بالا دوغاب روی کار ریخته. بعد که گنبد مثل پشمک سفید شده، با برس سیمی کاشی‌های آجری را پاک‌کرده و لعاب صدفی آن را از بین برده. دست‌آخر هم روی کار روغن بزرک ریخته و این را صراحتاً در یکی از گفتگوهای خود اعلام کرده است.»
نکویی پاسخ داد: «قرار ما این بود که کاشی‌ها حفظ شوند به خاطر همین سراغ این پیمانکار رفتیم چون اصلاح زیرسازی کار مهم بود. اگر کاشی تراش می‌آوردیم ممکن بود تصمیم می‌گرفت هنرنمایی کند و گل‌ها را قشنگ کند، به همین خاطر کاشی‌های قدیمی را عوض می‌کرد.»
رسام تصریح کرد: «اگر ناظر بالای سر کاشی تراش بود می‌دانست چه‌کار باید انجام دهد اما خانم خطابخش گفتند مرمتگری را انتخاب کردم که به ناظر نیاز نداشته باشد و این هم نتیجه کار بی نظارت است.»
از دور همه چیز خوب است
عنایتی گفت: «اگر از شابلون استفاده‌شده بود کاشی‌های ترک مرمت‌شده دچار تورفتگی نمی‌شد» و نکویی اظهار کرد: «شما از این فاصله کار را می‌بینید از پایین میدان نقش‌جهان نه طرح تغییر کرده و نه اندازه‌ها.» عنایتی جواب داد: «این حرف درست نیست. کار باید درست باشد، دور و نزدیک ندارد.»
نکویی یادآور شد: «من کار شما و سایر دوستان مرمتگر را هم دیده‌ام. این درست نیست که الان از این فاصله روی کار مرمتگر دیگری عیب می‌گذارید. نیت اصلی ما این بوده که زیر کار اصلاح و کاشی‌های گنبد حفظ شود. به‌جز قطعاتی که گم‌شده سایر کاشی‌ها همان است که بوده.»
داستان پور خاطر نشان کرد که اگر از کاشی‌های قبلی استفاده‌شده بود قوس ترک مرمت‌شده و نشده نباید با هم تفاوت می‌داشت و عنایتی به اختلاف رنگ کاشی‌های جدید و قدیم اشاره کرد و گفت: «اگر آنالیز انجام‌شده بود این اتفاق نمی‌افتاد.»
شیردل پرسید: «آیا یک اثر جهانی موش آزمایشگاهی است؟»
نکویی خطاب به او و سایرین اظهار کرد: «مرمتگر این اثر تمام توانش را روی کار گذاشته و مثل خیلی از ما که فقط در جایگاه نقد و حرف زدن استادیم نیست. برای او مهم است گچی که می‌سازد عالی و درجه‌یک باشد و آن‌قدر حساس است که به‌سختی از گنبد بالا می‌آید تا گچ را با دستان خودش بسازد. دستور سازمان میراث فرهنگی نیز این بوده که حتی‌الامکان از همان کاشی‌های قبلی استفاده کند.»
رسام گفت: «وقتی می‌گویید با لیزر اسکن برداشت کردیم نباید وضعیت طرح‌ها این‌گونه باشد. به مرمتگر هم بگویید که سر لولۀ داربست یک تکه موکت بگذارد که فشار داربست کاشی را از بین نبرد.»
نکویی خطاب به او اظهار کرد: «حالا که شما هر چه می‌گویید فکر می‌کنند درست است، همه‌چیز را در نظر بگیرید. اگر شما هم اینجا را مرمت می‌کردید من اجازۀ عوض کردن کاشی‌ها را به شما نمی‌دادم.» رسام گفت: «من هم این کار را نمی‌کردم اما چرا این روش را برای گنبد مسجد جامع عباسی و مدرسه چهارباغ انجام ندادید؟»
نکویی پاسخ داد:« آن زمان ما تازه‌وارد سازمان شده بودیم و به شما کهنه‌کارها احترام می‌گذاشتیم. شما که بزرگ‌تر بودید باید همان زمان نقد می‌کردید نه چند سال بعد. در هیچ پروژه‌ای منتقدان از نزدیک از کار بازدید نمی‌کنند اما ما تلاش کردیم این اتفاق بیفتد. حالا هم نباید ملا نقطی باشیم.»
رسام تأکید کرد که شما تمام نقدهای ما را رد می‌کنید و انتظار دارید مرمت را تائید کنیم.
ایسنا از نکویی پرسید، اکنون که شما ناظر فاز جدید شده‌اید مهم‌ترین تغییری که قرار است بعد از نظارت شما در روند مرمت قبلی ایجاد شود چیست؟ و او پاسخ داد: «ما تمام‌شدۀ ترک مرمت‌شدۀ قبلی را می‌بینیم. روند جدید نیز همان روال تعریف‌شدۀ ماست. من از یک سال پیش در جریان کار انجام‌شده قرار گرفتم و خیلی به‌جزئیات ورود نمی‌کنم. دقتم این است که فاز دوم مرمت بی‌اشکال انجام شود و بسیار روی این مسئله حساس هستم.»
معضل داربست‌های پنجاه ساله
عنایتی، بار دیگر بر ضرورت استفاده از شابلون تأکید کرد و نکویی گفت: «داربست‌هایی که برای مرمت گنبد استفاده‌شده مربوط به پنجاه سال پیش است. اگر ابزارها و امکانات مرمت به روز می‌شد خیلی بهتر بود. این نکاتی است که باید به آن پرداخت. یکی از همکاران ما داربستی را طراحی کرده بود که با آن می‌شد به سطوح مختلف گنبد دسترسی پیدا کرد اما هزینۀ آن چند برابر مرمت یک اثر می‌شود. باید اعتباری برای این نیازهای اولیه تعریف شود. زمانی این امکانات در اختیار سازمان بود و به‌صورت امانی به مرمتگر داده می‌شد اما بعد بر عهدۀ پیمانکار قرار داده شد. باید این هزینه را از اعتبار مرمت جدا کرد.»
جعفری خاطر نشان کرد که حتی گروه نصب داربست بناهای تاریخی نیز باید متخصص باشند و نکویی تائید کرد که اگر امکانات به روز بود، پیمانکار راحت‌تر می‌توانست کارش را انجام بدهد.
جعفری، با اشاره به معضل امروز میراث فرهنگی گفت: «متأسفانه اغلب بودجه‌ها صرف طرح‌های گردشگری و صنایع‌دستی می‌شود حال آنکه اگر میراث فرهنگی نباشد هیچ‌چیز نیست.»
قرار بود از کارگاه مرمتگر گنبد و قالبی که کاشی‌ها روی آن چیده می‌شود نیز بازدید کنیم اما اعلام شد که به دلیل طولانی شدن مدت‌زمان بازدید مرمتگر در محل حضور ندارد و وعدۀ بازدید از کارگاه به هفتۀ جاری موکول شد.
تا وقتی ایراد عمده‌ای در کار نباشد از استادکار دفاع می‌کنم
نکویی در پایان اظهارات خود گفت: «در خیلی از پروژه‌های میراثی به‌عنوان ناظر حضور داشته‌ام و در برخی پروژه‌ها که همین دوستان منتقد مشغول به کار بودند نیز ایراداتی بود که در زمان خودش سروصدا کرد اما من تا وقتی ایراد عمده‌ای در کار نباشد از استادکار دفاع می‌کنم. در واقع ناظر وظیفه دارد از اجراکننده‌ای که با گرفتاری روی یک اثر کاری انجام داده دفاع کند. البته نه برای مواردی که اصلاً قابل دفاع نیست. برخی انتقادها از این نشأت می‌گیرد که چرا پروژه را به من نداده‌اند و... . در بحث مرمت، نقد از همه‌چیز راحت‌تر است.»
رسام تأکید کرد که در این ماجرا ذی‌نفع نیست و نکویی ابراز امیدواری کرد ذهن همۀ ما آن‌قدر پاک باشد که روی زندگی و کارمان تأثیر مثبت بگذارد.
قانع نشدیم
با اتمام بازدید، منتقدان، در دفتر اتحادیۀ صنایع‌دستی که میزبان امیرحسین بانکی پور ،نمایندۀ مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی بود حضور پیدا کردند و گفتند که توضیحات ناظر مرمت گنبد قانع‌کننده نبوده است.
جعفری، از بانکی پور خواست که در انتخاب وزیر میراث فرهنگی نهایت دقت را به خرج بدهند و از فعالان حوزه میراث فرهنگی نظرخواهی کنند.
عمرانی، مسئول دفتر بانکی پور توضیحاتی دربارۀ مکاتبات این نماینده برای پیگیری وضعیت مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله ارائه و اعلام کرد که قرار است گزارش جامعی از فرایند انتخاب گروه مرمتگر، کسب مجوزهای قانونی پروژه و قرارداد اجرایی آن از سوی وزارتخانه برای این نماینده ارسال شود.
بانکی پور در ادامه تصریح کرد: احتمالاً به‌زودی دیداری با معاون وزیر میراث فرهنگی خواهیم داشت و مسئلۀ متوقف شدن یا نشدن فاز دوم مرمت را در همین جلسه بررسی خواهیم کرد. شما نیز اگر نقدی داری مکتوب بنویسید که در این جلسه مطرح شود.
ضرورت تشکیل کمیسیون میراث فرهنگی و برگزاری کنگرۀ نقد مرمت در اتحادیه
شیردل توضیح داد که هنرمندان متخصص رشته کاشی عضو اتحادیه صنایع‌دستی هستند و بهتر است در چنین جلساتی از حضور آن‌ها استفاده شود تا بحث‌ها کارشناسی پیش برود.
او تأکید کرد که اگر با خاطیان تخریب حمام خسروآغا برخورد شده بود امروز به‌صورت مکرر اتفاقات بد برای میراث فرهنگی اصفهان نمی‌افتاد و ابراز امیدواری کرد که با تشکیل کمیسیون میراث فرهنگی در اتحادیه، از بروز اتفاقات ناگوار میراثی جلوگیری شود.
رئیس اتحادیه صنف هنرمندان صنایع‌دستی سپس با حجت‌الله ایوبی تماس گرفت و از دبیر کل کمیسیون یونسکو_ایران خواست تا شخصاً مسئلۀ مرمت گنبد شیخ لطف‌الله را پیگیری کند.
ایسنا نیز از شیردل تقاضا کرد به عنوان رئیس اتحادیه، مسئولیت برگزاری کنگرۀ نقد مرمت میراث فرهنگی را بر عهده بگیرد تا شاهد حساسیت و دقت همۀ مرمتگران در کارهایی که به آن‌ها سپرده می‌شود و همچنین، پیشگیری از خطاهای غیرقابل‌جبران باشیم. او در پاسخ گفت: چشم، چشم، چشم.
انتهای پیام