گرگانج شهری است باستانی در کنار شهر کنونی کهنه‌گرگانج در کشور ترکمنستان که به ثبت فهرست میراث جهانی یونسکو نیز رسیده است.

به گزارش سرویس گردشگری خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) منطقه کرمانشاه، شهر گرگانج امروزی یا همان «گرگانج نو» پس از ویرانی گرگانج باستانی، در جای شهری در سه فرسخی آن که در قدیم «گرگانج کوچک» یا «گرگانجک» نامیده می‌شد، بنا شد. از این شهر جدید به «خوارزم نو» نیز یاد شده‌است.

شهر گرگانج در زمان پادشاهی سلطان محمد خوارزمشاه مرکز سرزمین خوارزم و پادشاهی خوارزمشاهیان بود که رود آمودریا از کنار این شهر می‌گذشت.

در آن زمان این شهر بزرگ‌ترین شهر در سر راه ابریشم بود. یافته‌های باستانشناسی در اینجا نشانهایی از زمان هخامنشیان به دست می‌دهد.

روزگار زرین این شهر در سده ۱۲ و ۱۳ میلادی بوده‌است چرا که پس از بخارا این شهر پرآوازه‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر آسیای میانه در آن زمان بوده ‌است.

در ۱۲۲۱ میلادی چنگیز خان مغول بدین شهر تاخت، وی کشتار خونینی به راه انداخت و شهر را با خاک یکسان ساخت. گرچه این شهر دوباره زندگی یافت ولی دو رویداد دردناک تغییر بستر آمودریا و تازش تیمور گورگان در ۱۳۷۰ میلادی مردم را برای همیشه از این شهر گریزاند.

لغتنامه دهخدا در سرواژه گرگانج می‌نویسد: « در فتنه چنگیزخان به دست سپاه تاتار مسخر و قتل عام و خراب شده و بعد از تسخیر هر نفری از تاتار [مغولان] بیست و چهار نفر را کشتند و آن سپاه هشتاد هزار نفر بوده، که شیخ نجم الدین کبری نیز به شهادت رسید. »

در سال ۶۱۶ هجری قمری، کمی قبل از هجوم چنگیز بدان شهر، یاقوت حموی جرجانیه را دیده و آن را گرگانج خوانده ‌است. او که سفرهای بسیاری به شهرهای گوناگون جهان آن روز داشته دربارهٔ شهر گرگانج گوید: « شهری از آن مهمتر و پرثروت‌تر و نیکوتر ندیده‌ام. »

این وضع با هجوم و حمله مغول به آن شهر یکباره دگرگون شد. سدها و بندهای رودخانه شکافته شد و آب جیحون از مجرای خود به مجرای جدید وارد گردید که تمام شهر در زیر آب رفت و چون لشکریان مغول از آنجا رفتند، اثری از آبادی در آن باقی نماند و مغولها تمام ساکنان شهر را کشتند. با این همه پس از چند سال در مجاورت آن شهر نقطه دیگری رو به آبادی نهاد و کرسی خوارزم گردید.

به هر حال مدتی طول نکشید که خوارزم نو مرکز و کرسی ایالت گردید.

اما نخستین کاوشهای باستانشناسی در گرگانج به دست باستانشناس روس الکساندر یاکوبوفسکی در سال ۱۹۲۹ ترسایی انجام گرفت.

بیشتر یافته‌های این شهر از هم گسیخته و ویرانند. سه آرامگاه کوچک از سده ۱۲ میلادی، یک آرامگاه ویرانه شناخته شده به نام ترابک خانم از سده چهاردهم- که از سال ۱۹۹۰ در حال باز سازیند- در این جایند. نشان ویژه این شهر گلدسته قوتلوغ تیمور وابسته به سده ۱۱ ترسایی است.

این گلدسته ۶۰ متر بلندا دارد و تا پیش از سازه‌ای به نام گلدسته جم بلندترین است. همچنین کهنترین آرامگاه اینجا آرامگاه ایل ارسلان است با گنبد مخروطی شکل ۱۲ تَرکه. ایل ارسلان پدر بزرگ سلطان محمد خوارزمشاه بود که در سال ۱۱۷۲ میلادی مرد. یک گورستان مربوط به سده‌های میانه نیز در شمال این شهر جای گرفته‌است.

گفتنی است؛ از سال ۲۰۰۵ ویرانه‌های گرگانج زیر پوشش میراث جهانی یونسکو درآمده ‌است.