یک پرده‌خوان و یک پژوهشگر تاریخ، در نشست «آیین های سوگواری محرم در اصفهان» به بیان مباحثی پیرامون پرده خوانی و زمینه شکل گیری آیین های محرم در کشور پرداختند.

 

به گزارش خبرنگار ایسنا-منطقه اصفهان، مرشد قاسم هاشمی، در نشست «پنجشنبه‌های اصفهان» که شامگاه 14 شهریورماه با موضوع «آیین‌های سوگواری محرم در اصفهان» در گذر فرهنگی چهارباغ برگزار شد، اظهار کرد: آیین‌های عاشورایی در کل کشور بسیار گسترده است و بخشی از آیین‌ها عمومی هستند.  در بعضی از شهرها، این آیین‌ها اقلیمی هستند که از آن جمله می‌توان به نخل گردانی، تشت گذاری، سنگ‌زنی و ... اشاره کرد. در استان اصفهان به‌صورت محدود در  قورتان و مورچه‌خورت، مراسم نخل گردانی برگزار می‌شود.

وی ادامه داد: روایت است، نخل گردانی‌ای که 28 ماه صفر در مورچه‌خورت انجام می‌شود، نمادی از تابوت امام حسن مجتبی(ع) است. چون تابوت این امام بزرگوار مورد اصابت تیر قرار گرفته و به آن توهین می‌شود، برای آن روضه‌خوانی می‌کنند.

این نقال و پرده‌خوان تصریح کرد: هرچند امکان دارد بسیاری از آیین‌ها اقلیمی و قومی باشد ولی هنر و آیین پرده‌خوانی این‌طور نیست. در هر منطقه و روستای کشور در بین هر قوم و قبیله‌ای برویم، ردپای پرده‌خوانی را در آن مکان شاهدیم. شاید در بعضی از مکان‌ها پرده‌خوانی‌ها هنوز دایر است و بعضی از مکان‌ها رو به فراموشی سپرده‌شده باشد.

هاشمی اظهار کرد: شخص پرده‌خوان، مستمع و مخاطب پرده‌خوان، پرده و شمایلی که بر پرده نقش شده است و... از ارکان تشکیل‌دهنده مجلس پرده‌خوانی هستند. قبل از اینکه پرده  پرده‌خوانی شکل بگیرد، شمایل‌ها در قاب بوده، یعنی قبل از پرده‌خوانی، شمایل گردانی وجود داشته است. شمایل‌ها و پیدایش آن‌ها به دوره قبل از قوت گرفتن شیعه، در دوران سلطان محمود غزنوی برمی‌گردد. به دلیل اینکه سلطان محمود حنفی مذهب بوده، لذا شمایلی از پیغمبر اکرم (ص) نقاشی می‌شده و پیروان همان مذهب حنفیه، مانند حنفی‌های اهل خراسان هنوز هم آیینی به نام شمایل خوانی پیغمبر اکرم (ص) دارند.

وی افزود: استفاده از شمایلی که در پرده‌خوانی می‌بینیم در دوره صفویه قوت می‌گیرد. آن‌ها در یک قاب یا روی یک پرده چرمی کوچک شمایلی را نقاشی می‌کردند. اوج دوران شمایل‌نگاری تقریباً دوره زندیه است که در سقاخانه‌ها و یا روی ظروف تکیه‌ها و حسینیه‌ها این هنر انجام می‌شده است. این امر تا دوران صفویه ادامه داشته و از شمایل‌نگاران این دوره سید کاظم شیرازی و سید حسن عرب تبریزی را می‌توان نام برد.

این نقال و پرده‌خوان ادامه داد: ظهور هنر پرده‌خوانی بیشتر در دوران صفویه و در زمان پادشاهی شاه اسماعیل بوده ولی هنر شمایل گردانی از قبل بوده است. زمانی که این شمایل‌ها جا و تعداد بیشتری برای اجرا لازم داشتند، پرده نقاشی قهوه‌خانه‌ای به وجود آمد و به همین خاطر سبک نقاشی شمایل‌ها و پرده‌ها، قهوه‌خانه‌ای است؛ یعنی وقتی فرد به نقاشی پرده نگاه می‌کند، درمی‌یابد که اصول نقاشی همچون تناسب‌اندام، نسبت سوار با مرکب و... به‌درستی رعایت نشده است؛ ولی این ایراد نیست، چون سبک نقاشی قهوه‌خانه‌ای بدین‌صورت است.

هاشمی تصریح کرد: روایت‌هایی از وجود  360 یا 700 داستان و روایت‌های دیگری از وجود 360 صورت، 12 سلطان، 17 پهلوان بر پرده خبر داده‌اند و برای زمان نصب و جمع‌آوری پرده‌ای که پرده‌خوان از آن استفاده می‌کند، آدابی وجود دارد. بعضی‌ها گمان می‌کنند، که نقالی فقط شاهنامه است، درصورتی‌که این‌طور نیست؛ بلکه نقالی بر روی شاهنامه منظومه‌های مختلف بالأخص منظومه‌ها و یا تاریخ مذهبی یا شیعی اجرا می‌شود.

وی با بیان تفاوت‌های بین نقالی و پرده‌خوانی خاطر نشان کرد: در پرده‌خوانی تمرکز بر بیان حوادث عاشورا و بعد آن است و پرده‌های مختلفی چون پرده مختار، پرده عاشورا و... داریم اگرچه بیشتر پرده‌خوانی‌ها را به پرده کربلا می‌شناسند. پیش پرده‌خوانی نیز فقط مخصوص پرده کربلاست.

این نقال ادامه داد: در شیوه اجرایی غالباً پرده‌خوان‌ها بر اساس بداهه و حس درونی خود کار می‌کنند ولی شیوه‌ای در پرده‌خوانی وجود دارد که به آن پرده‌خوانی متأثر از تعزیه می‌گویند؛ یعنی مرشد، نقال یا پرده‌خوان، برای اجرای خود از نسخ تعزیه بهره می‌گیرند.

هاشمی اظهار کرد: اولین منبعی که  نقال‌ها در پرده‌خوانی از آن استفاده کردند، کتاب روضه الشهدا اثر ملاحسین واعظ کاشفی است و بعدازاین کتاب از مقاتل دیگر در پرده‌خوانی استفاده می‌شود.

اصفهان، نقطه شروع آیین‌های سوگواری محرم در تاریخ کشور است

مهدی ابوالحسنی، پژوهشگر حوزه تاریخ نیز در این نشست گفت: بیش از یک قرن طول کشید تا صفویه در ایران تثبیت شود، بنابراین افرادی که عنوان می‌کنند عزاداری که یکی از مناسک شیعه است، در دوره صفویه شکل‌گرفته، این نکته را باید در کنار آن اضافه کنند که نه در دوره اول صفویه و نه در دوره‌ای که تبریز حدود 30 سال و قزوین حدود 70 سال پایتخت ایران بود، بلکه در دورانی که اصفهان پایتخت شد و پایتختی آن 130 سال طول کشید، این مناسک و عزاداری در کشور شکل گرفت.

 وی ادامه داد: طولانی بودن مدت پایتختی اصفهان، فرصتی کافی بود که شیعه و شیعه گرایی در کشور به‌درستی تبیین شود و باعث شود جریان‌های مخالف شیعه، مطیع، سرکوب و یا مجبور به کوچ از کشور شوند. بنابراین اصفهان پایتخت 130 ساله صفویه، مروج و حامی شیعه اثنی عشری، محل شکل‌گیری، تثبیت و بعد انتشار مراسم و مناسک شیعه در کشور بوده است.

ابوالحسنی تصریح کرد: تا قبل از صفویه و در دوره ابتدایی و میانی صفوی‌ها، مرثیه و رثای ائمه اطهار(ع) بیشتر کار علما بوده. منظور از علما، علمای با درجه سواد و دانش بالا نیست بلکه علمای رده متوسط ازلحاظ دانش و سواد دینی هستند که امروزه در متون ما از آن‌ها به‌عنوان به ملا یاد می‌شود. مدح و ثنای اهل‌بیت و ائمه اطهار(ع) و ذکر مصیبت آنان از دوره صفویه و آن زمان که امثال شاه‌طهماسب مدح شاهان و درباریان را ممنوع کرد شکل گرفت.

این پژوهشگر حوزه تاریخ گفت: بعضی افراد معتقدند که این نوع ادبیات، انحطاط ادبیات در دوران صفویه است اما فردی چون استاد احسان یارشاطر در مقدمه جلد پنج کتاب تاریخ ایران کمبریج عنوان می‌کند که این ادبیات انحطاط نیست، بلکه سبکی است که در آن دوره شکل‌گرفته و شعرا به این سمت سوق پیداکرده‌اند. آن‌هایی که مانند محتشم، از آن دوره ماندند، گروهی را فراهم کردند که به گروه مداحان و مرثیه‌سرایان معروف است؛ یعنی این قشر از شاعران، جای آن علمای متوسط، ملاها و قاضی‌های شهر را می‌گیرند و بعضاً وارد روضه‌خوانی هم می‌شوند. در دوره‌های اخیر شاهد بودیم، بسیاری از مداحان روضه‌خوانی و مثبت خوانی هم می‌کردند.

وی افزود: اواخر دوره زندیه تعزیه‌خوانی به شکل امروزی جای خودش را پیدا می‌کند و در دوره قاجاریه با استحکام قدرت روحانیت شیعه و جریان‌هایی که به تقویت این قدرت کمک کرد، این مراسم و مناسک هر روز شاخ و برگ بیشتری گرفت.

ابوالحسنی ادامه داد: در بسیاری از نقاط ایران مراسمی چون سینه‌زنی، زنجیرزنی، نخل گردانی، تشت گذاری و...بخش مهمی از فرهنگ کشور شده است و این مراسم، عناصر مهم فرهنگ عاشورا هستند که هرکدام ریشه در هزاره‌ها دارند. روشنفکری که امروز آمده و تیشه به ریشه فرهنگ دینی زده، به این دلیل که مطالعه و پژوهش دقیقی درباره این آیین‌ها ندارد، فلسفه وجودی آن را زیر سؤال می‌برد.

به گزارش ایسنا، در این نشست، تعزیه «زره پوشیدن شمر» توسط بهمن نامداری، عضو شورای تعزیه اصفهان اجرا و سپس فیلم «س مثل سنگ‌زنی» به کارگردانی علیرضا ابراهیمی برای حضار پخش شد.