کیوان مجیدزاده در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به این نکته که سرطان پستان، شایع‌ترین نوع سرطان در بانوان در تقریبا تمامی دنیا و ایران است، اظهار کرد: بدون درنظر گرفتن جنسیت، بیشترین تعداد سرطانی که در ایران تشخیص داده می‌شود، سرطان پستان است و نرخ بروز آن بسیار جدی است. البته در آقایان این بیماری نادر است، مگر در مواردی که سرطان‌های ارثی وجود داشته باشد؛ در آن صورت در آقایان نیز احتمال نسبتا قابل توجهی خواهد داشت.
وی افزود: پیش‌بینی بر این است که در دهه آینده نرخ بروز سرطان‌ها، به خصوص سرطان پستان تقریبا دو برابر شود. با توجه به رشد در حال افزایش این بیماری در ایران، باید برای آن برنامه‌ریزی و آینده نگری صورت بگیرد. وقتی نرخ بروز یک بیماری افزایش پیدا می‌کند، به‌تبع آن مشکلات دیگری را به همراه می‌آورد. اگر پیش‌بینی‌های لازم انجام نشود، در آینده دچار مشکل خواهیم شد. امروز در همین مقطع که هستیم، مشکلات زیادی را در ارتباط با مدیریت تشخیص، درمان، پیشگیری و به خصوص کیفیت زندگی مبتلایان بعد از درمان داریم که البته مقوله آخر یک موضوع فراموش شده در کشور ما است؛ چراکه شرایط حال حاضر حتی اجازه فکر کردن به این مورد را به ما نمی‌دهد.
سرطان معده و پروستات؛ دو سرطان شایع در مردان
متخصص بیوتکنولوژی پزشکی همچنین با اشاره به اینکه در ایران، سرطان معده و بعد از آن سرطان پروستات، شایع ترین سرطان در میان مردان است، تصریح کرد: اما مجموعا نرخ بروز سرطان معده در زن و مرد نسبت به سرطان پستان خیلی کمتر است.
چرا سرطان پستان در خانم‌ها شایع است؟
وی با بیان اینکه به طور کل عوامل محیطی، ارثی و افزایش سن منجر به ایجاد سرطان می‌شود، درخصوص دلایل شیوع بیشتر سرطان پستان در خانم‌ها در مقایسه با دیگر سرطان‌ها، گفت: یکی از این دلایل این است که بافت پستان در خانم‌ها به شدت متاثر ازعوامل هورمونی زنانه است و سلول‌های مجاری و لوبول‌های پستان نسبت به عوامل محیطی، ژنتیکی و هورمونی حساس‌اند و امکان ایجاد سرطان در آن‌ها نسبت به بافت‌های دیگر می‌تواند بیشتر باشد. البته عوامل هورمونی نیز متاثر از عوامل ژنتیکی و محیطی است.
مجیدزاده ادامه داد: سرطان عوامل زیادی دارد و اکثر آن‌ها به نوعی با عوامل هورمونی از جمله سنی که خانم‌ها به بلوغ جنسی می‌رسند، سن یائسه شدن، شیردهی، سن به دنیا آوردن اولین فرزند، فاکتورهای خانوادگی و... در ارتباط است؛ به طور مثال هرچه دوره در معرض هورمون بودن طولانی‌تر باشد، احتمال ابتلا به سرطان بالاتر می‌رود؛ بنابراین هرچه زودتر دوره بلوغ شروع و هرچه دیرتر یائسگی آغاز شود، احتمال ابتلا بیشتر می‌شود. همچنین شیردهی اثر پیشگیرانه در ابتلا به سرطان دارد و احتمال ابتلاء خانم‌های شیرده کمتر است.
متخصص ژنتیک سرطان همچنین در خصوص تاثیر استرس بر سرطان افزود: با توجه به مشاهدات، ابتلا به سرطان در خیلی از افراد با یک شوک روانی و استرس جدی ایجاد می‌شود، هرچند خیلی از افراد دچار استرس‌های شدید و مشکلات روانی هستند، اما به سرطان مبتلا نمی‌شوند. پس هر شوک روانی منجر به ایجاد سرطان نمی‌شود، البته استرس در فردی که فاکتورهای دیگر سرطان را دارد می‌تواند نقش داشته باشد.
سرطان؛ بیماری ژنتیکی
رئیس سابق مرکز تحقیقات سرطان پستان با اشاره به اینکه سابقه فامیلی ابتلا به سرطان، بیشترین میزان خطر را ایجاد می‌کند، اظهار کرد: در یافته‌های جدید دنیا نشان داده شده که سهم توارث در ایجاد همه سرطان‌ها به خصوص سرطان پستان بسیار زیاد است. این یافته‌ها ثابت کرده که مجموعه‌ای از تغییرات ژنتیکی می‌تواند خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهد.
مجیدزاده توضیح داد: گاهی فرزندان تغییرات ژنتیکی را از پدر یا مادر به ارث می‌برند و همین موجب بروز سرطان در آن‌ها می‌شود؛ به این معنا که این تغییرات ژنتیکی فرزندان را مستعد سرطان می‌کند و این باعث می‌شود که این افراد تقریبا ۸ تا ۱۰ برابر نسبت به افرادی که این تغییرات ژنتیکی را از والدین به ارث نبردند، مستعد به سرطان شوند؛ بنابراین اصولا سرطان چه موارد ارثی و چه غیر ارثی آن یک بیماری ژنتیکی است؛ زیرا ایجاد سرطان از تغییرات ژن‌ها شروع می‌شود. یک ژن دچار مشکل شده و اگر اصلاح نشود به دیگر ژن‌ها منتقل می‌شود. تجمع این تغییرات ژنتیکی در فرد منجر به ایجاد سلول‌های سرطانی می‌شود.
به گفته این متخصص ژنتیک سرطان، سرطانی که از والدین به ارث برده می‌شود، سرطان ارثی و سرطانی که در طول زندگی خود فرد ایجاد می‌شود، سرطان تک‌گیر یا اسپورادیک نامیده می‌شود.
وی در خصوص سرطان ارثی اظهار کرد: انتقال ژن مستقیما از پدر یا مادر است و پدر یا مادر ناقل نیز از والدین خود این ژن‌ها را به ارث برده‌اند؛ بنابراین در بررسی خانوادگی، اعضاء درجه یک شامل والدین، خواهر و برادر، اعضاء درجه دو شامل عمه، خاله، دایی، پدربزرگ، مادربزرگ و عمو و اعضاء درجه سه شامل فرزندان خاله، دایی و.. در نظر گرفته می‌شوند.
رئیس سابق پژوهشکده سرطان معتمد جهاد دانشگاهی عنوان کرد: دسته‌ای دیگر از تغییرات ژنتیکی، تغییراتی هستند که از والدین منتقل نمی‌شود، بلکه در طول زندگی فرد، این تغییرات ژنتیکی در بافت‌هایی خاص ایجاد می‌شوند.
وی با اشاره به اینکه عوامل شیمیایی، اشعه خورشید و بسیاری از پرتوها جزو عوامل سرطان‌زا هستند، ادامه داد: برخی از مواد دارویی و همچنین سبک زندگی افراد از جمله خوردن غذاهای صنعتی که افزودنی‌های خطرساز دارند نیز از دیگر از عوامل سرطان‌زا در طول زندگی فرد است، اما در هر سرطانی ممکن است عوامل اختصاصی دیگری هم وجود داشته باشد؛ به طور مثال در سرطان‌های زنان، عوامل و داروهای هورمونی می‌تواند زمینه ساز ایجاد سرطان باشد.
اصلاح سبک زندگی و مراجعه به کلینیک‌ها؛ دو مسیر پیشگیری از سرطان
مجیدزاده به دو مسیر اصلی پیشگیری از سرطان اشاره کرده و گفت: یک مسیر اصلاح سبک زندگی از طریق آموزش است. در این بخش رسانه‌ها نقش محوری دارند. در کشورهای پیشرفته رسانه‌ها به گونه‌ای عمل کردند که اطلاعات مردم در رابطه با مسائل بهداشتی و پزشکی بسیار خوب است. در ایران نیاز است که بیشتر بر روی این زمینه کار شود. روش دیگر در رابطه با پیشگیری از ابتلا به سرطان‌های ارثی است. افرادی که در خانواده‌هایشان، افراد مبتلا به سرطان دارند، باید به کلنیک‌های ژنتیک سرطان مراجعه کنند و مشاوره ژنتیک شوند. خیلی از این افراد ژن‌های زمینه‌ساز ابتلا به سرطان را دارند و اگر افراد ناقل این ژن‌ها را شناسایی کنیم، می‌توانیم با روش‌های جراحی و دارویی، تا حدود بسیار قابل توجهی از ابتلا به سرطان جلوگیری کنیم.
تریاک، قلیان و چای داغ باعث ایجاد سرطان می‌شوند
عضو هیات علمی جهاددانشگاهی با بیان اینکه در ایران اصلاح سبک زندگی و دوری از سه فاکتور اساسی می‌تواند تا حد قابل توجهی از بروز سرطان در افراد پیشگیری کند، اظهار کرد: استعمال دخانیات، قلیان و براساس مطالعات جدیدی که در ایران انجام شد، تریاک باعث ایجاد سرطان می‌شود. کشیدن قلیان در جوانان به شدت افزایش پیدا کرده است. باید افراد آگاه باشند که این امر احتمال ایجاد انواع و اقسام سرطان‌ها را افزایش می‌دهد. همچنین درمناطقی از ایران از جمله محل سکونت ترکمن‌ها، مصرف چای داغ و انجام مکرر آن از عوامل دیگر است.
متخصص بیوتکنولوژی پزشکی چاقی را عامل دوم ایجاد سرطان در طول زندگی افراد در ایران معرفی کرده و بیان کرد: چاقی اثر اثبات‌شده‌ای در ابتلا به سرطان دارد. جالب است بدانید در حال حاضر جامعه ایرانی تقریبا جزو چاق‌ترین کشورهای دنیا در نظر گرفته می‌شود و این فاجعه است. چاقی زمینه‌ساز بسیاری از بیماری‌های مزمن از جمله سرطان است. به نسبت کشورهای دنیا، ایرانیان کالری بسیار زیادی مصرف می‌کنند.
وی با اشاره به اینکه چاقی شکمی عامل بسیار مهم بروز دیابت است و این عارضه در حال حاضر یکی از معضلات ایران است، تاکید کرد: در ایران از هر پنج تا ۶ نفر، یک فرد مبتلا به دیابت است. بخش قابل توجهی از پیشگیری سرطان با پیشگیری از چاقی تامین می‌شود.
هر فرد باید ۳۰۰ دقیقه در هفته پیاده‌روی ورزشی داشته باشد
مجیدزاده همچنین ورزش کردن را روشی برای پیشگیری از سرطان عنوان کرد و افزود: ورزش خود به تنهایی می‌تواند در این زمینه نقش بسیار مهمی داشته باشد. براساس آخرین یافته‌ها، هر فرد باید ۳۰۰ دقیقه در هفته پیاده‌روی ورزشی داشته باشد؛ ورزش به این معنا که پیاده‌روی کاملا با هدف ورزش کردن انجام شود.
متخصص ژنتیک سرطان با تاکید بر این که اگر سه مورد ذکرشده در زندگی افراد اصلاح شود، اتفاقی بزرگ و مثبت در این زمینه رخ می‌دهد، گفت: ممکن است فرد هیچ مشکل ژنتیکی نداشته باشد، اما این عوامل محیطی سرطان تک‌گیر را در او ایجاد کند. ما باید بر روی همین مورد در بحث تغییر سبک زندگی متمرکز شویم؛ زیرا مردم توانایی ایجاد خیلی از شرایط دیگر را ندارند. گاهی اوقات ما از مردم انتظاراتی داریم که شرایط آن را برایشان فراهم نکرده‌ایم، اما انجام یک‌سری کارها از جمله پیاده‌روی برای اکثر افراد مقدور است.
معیارهای شناسایی احتمال وجود سرطان ارثی در خانواده
این متخصص بیوتکنولوژی پزشکی در مورد معیارهای سرطان ارثی بیان کرد: اگر در بین اعضاء درجه یک، دو و سه بیش از دو نفر مبتلا به سرطان وجود داشته باشد، اعضاء دیگر حتما باید مراجعه به کلنیک داشته باشند. ابتلاء بیش از دو نفر در هر سنی به سرطان اولین معیار تشخیص سرطان ارثی است.
وی ادامه داد: معیار دوم، ابتلاء سرطان در اعضاء خانواده در سنین پایین است، حتی اگر یک نفر وجود داشته باشد، دیگر اعضاء خانواده حتما باید به کلنیک ژنتیک مراجعه کنند. همچنین وجود فرد زیر ۴۵ سال مبتلا به سرطان در خانواده نیز از معیارهای دیگر احتمال بروز سرطان ارثی است.
مجیدزاده ضمن اشاره به اینکه ابتلاء جنس مخالف به سرطان نیز از دیگر معیارهاست، گفت: به طور مثال، از آنجایی که سرطان پستان در مردان بسیار نادر است، اگر یک آقا مبتلا به سرطان پستان شود، نشانه‌ای برای احتمال وجود ژن‌های سرطان ارثی در آن خانواده است. همچنین ابتلاء یک فرد به بیش از یک سرطان هم می‌تواند نشانه خطر وجود سرطان ارثی باشد؛ به طور مثال اگر یک خانم به سرطان دو طرفه پستان، سرطان تخمدان و پستان یا تخمدان و روده، مبتلا باشد، این مورد می‌تواند نشان از وجود ژن‌های سرطانی ارثی بدهد.
در حال پیشگیری از سرطان‌های ارثی هستیم
رئیس سابق پژوهشکده سرطان معتمد جهاد دانشگاهی خاطرنشان کرد: اگر به این معیارها اهمیت کافی داده شود، خواهیم دید که بسیاری از افراد در خانواده‌ها مبتلا به سرطان هستند، حتی مشاهده شده در خانواده‌ای بیش از ۲۰ نفر مبتلا به سرطان هستند. هم‌اکنون ما در حال پیشگیری از سرطان‌های ارثی هستیم. متاسفانه گاهی اوقات ما ژن‌ها را هم شناسایی می‌کنیم و به خانواده‌ها برای مراجعه اطلاع می‌دهیم، اما عدم توجه کافی و مراجعه نکردن افراد باعث ابتلاء آن‌ها به سرطان می‌شود.
عضو هیات علمی جهاددانشگاهی با بیان اینکه درحال حاضر این فرهنگ و اهمیت دادن به این موضوع در کشور در حال جا افتادن است، گفت: حدودا ۲۰ سال است که من در حال انجام این کار در ایران هستم و اولین کلینیک در کشور در این خصوص را راه اندازی کرده‌ام. اوایل حتی برخی از پزشکان هم این موضوع را قبول نداشتند، اما الان، نه تنها پزشکان توجیه شده‌اند، بلکه مردم نیز تا حدی آگاهی دارند.
حدود ۴۰ درصد سرطان‌ها قابل پیشگیری‌اند
به گفته مجیدزاده و به استناد گزارش سازمان بهداشت جهانی، حدود ۴۰ درصد سرطان‌ها قابل پیشگیری هستند.
وی مهم‌ترین موضوع برای مردم را روش‌های پیشگیری معرفی کرده و گفت: این موضوع بسیار مهم و قابل توجه است و ما باید بر روی پیشگیری تمرکز کنیم، اما در ایران اکثر هزینه‌ها در بخش درمان صورت می‌گیرد؛ درحالی که اگر در بخش پیشگیری هزینه کنیم، بار بخش درمان نیز تا حد قابل توجهی کاهش پیدا می‌کند و آنچه که مسلم است، این است که هزینه کردن در غربالگری باعث می‌شود هزینه‌های درمان به حداقل ممکن برسد؛ بنابراین سرمایه‌گذاری جدی در بخش پیشگیری کاری بسیار عاقلانه است.
ماموگرافی روش غربالگری سرطان پستان
مجیدزاده در خصوص لزوم انجام غربالگری برای خانم‌های بالای ۴۰ سال، توضیح داد: در حال حاضر تمامی این خانم‌ها باید برای احتمال ابتلا به سرطان پستان غربالگری شوند و این امر نیازمند هزینه زیادی است و همین هزینه زیاد مانع اجرای این امر در ایران شده است. این خانم‌ها، هر سال یک بار باید غربالگری را تکرار کنند و هزینه ماموگرافی که روش غربالگری سرطان پستان است، در مراکز مختلف حدودا ۱۱۰-۱۵۰ هزار تومان است. در این مرحله، درمورد سابقه خانوادگی نیز از افراد سوال می‌شود و افرادی که سابقه خانوادگی جدی دارند، بررسی ژنتیک نیز بر روی آن‌ها انجام می‌شود.
نرخ سرطان پستان در کشورهای شرقی از کشورهای غربی پایین‌تر است
وی با بیان اینکه در کشورهای غربی از هر ۸ خانم، یک نفر در طول زندگی مبتلا به سرطان پستان می‌شود، گفت: البته این آمار به طور تقریبی محاسبه می‌شود و در کشورهای مختلف متفاوت است؛ به طور مثال این آمار در استرالیا و انگلیس بسیار بالاست، اما اصولا نرخ سرطان پستان در کشورهای شرقی از کشورهای غربی همیشه پایین‌تر بوده است و همچنان نیز کمتر است. در کشورهای شرقی از هر ۱۲-۱۳ خانم، یک نفر در طول زندگی به این بیماری مبتلا می‌شود.
غربالگری جمعیت‌محور و فردمحور
مجیدزاده به دو نوع غربالگری جمعیت‌محور و فردمحور اشاره کرده و توضیح داد: غربالگری جمعیت‌محور، غربالگری‌ست که توسط دولت و با هزینه دولت صورت می‌گیرد؛ به طور مثال در کشورهایی مثل آمریکا و انگلستان، دولت‌ها به طور معمول برنامه‌ای دارند که با همه خانم‌های بالای ۴۰ سال تماس می‌گیرند و به آن‌ها وقت ماموگرافی می‌دهند. اگر موردی مشکوک پیدا شد، تمام فرآیند را با آن‌ها تا زمان تشخیص پیش می‌برند.
وی ادامه داد: غربالگری فردمحور با مراجعه خود افراد صورت می‌گیرد و به این شکل است که به طور مثال، ما به خانم‌ها آموزش می‌دهیم که وقتی به سن بالای ۴۰ سال رسیدند، برای معاینه به پزشک مراجعه کنند و حداقل دو سال یک بار یک ماموگرافی انجام دهند. تمامی این هزینه‌ها را مردم خودشان پرداخت می‌کنند. در ایران غربالگری به این شکل انجام می‌شود.
این متخصص ژنتیک سرطان با اشاره به اینکه در بعضی کشورها مثل کشورهای آمریکایی، به دلیل وجود برنامه‌های غربالگری جمعیت‌مداری، توانستند افراد مبتلا را با سرعت شناسایی کنند، بیان کرد: همین باعث شده است که در حال حاضر این کشورها با نرخ رشد کمتری مواجه باشند، در صورتی که در ایران نرخ رشد بروز سرطان‌ها به طور جدی در حال افزایش است.
طرح ملی بررسی فاکتورهای ژنتیکی نقش توارث را در ابتلا به سرطان بررسی می‌کند
مجیدزاده همچنین درمورد طرح ملی بررسی فاکتورهای ژنتیکی توضیح داد: در جلسه‌ای که اخیرا در مشهد برگزار شد، افتتاحیه طرح ملی بررسی فاکتورهای ژنتیکی در کشور را داشتیم و و من مسئول اجرایی آن هستم. در این طرح که مصوب مؤسسه ملی توسعه تحقیقات علوم پزشکی ایران (نیماد) است، تلاش بر این است که عوامل ژنتیکی موثر بر ابتلاء سرطان را در جامعه ایرانی مورد مطالعه قرار دهیم تا متوجه شویم آیا توارث در ابتلا، اثر جدی دارد یا خیر.
وی با بیان اینکه یکی از اهداف این طرح کاهش هزینه‌های غربالگری است، اظهار کرد: کاری که ما تصمیم بر اجرای آن داریم، مطالعاتی است که اگر به ثمر برسد، با استفاده از آن می‌توانیم افراد پرخطر را از افراد کم خطر جدا کنیم و از دولت بخواهیم که هزینه‌های غربالگری افراد پر خطر، که تعداد بسیار کمی نسبت به کل جمعیت هستند را متقبل شود. کشورهای دیگر نیز با استفاده از نتایج مطالعاتی مشابه در حال رفتن به سمت و سویی هستند که بتوانند هزینه‌های غربالگری را به نحو بسیار قابل توجهی کاهش بدهند.
متخصص بیوتکنولوژی پزشکی افزود: هدف این است که این تحقیقات را تا حد امکان در سطح کل کشور گسترش دهیم و جهاددانشگاهی مشهد نیز با ارتباط و استفاده از متخصصان مشهد به ما در انجام این طرح یاری می‌رساند. این طرح دقیقا در راستای غربالگری و تشخیص زودرس است.
رئیس سابق پژوهشکده سرطان معتمد جهاد دانشگاهی با اشاره به این نکته که فعالیت در حوزه ماموگرافی، سونوگرافی و تفسیر آن‌ها نیازمند تخصص و خبرگی بسیار است، ذکر کرد: مشاهده شده که در موارد متعددی از آزمایشات به فرد گفتند غده چربی دارد، بعدا با مراجعه به دکتر متوجه شده که غده سرطانی بوده است؛ بنابراین ما در مرکز خود سعی کردیم بهترین متخصصین کشور را داشته باشیم. مرکز ما، مرکز ارجاعی است و بالغ بر ۱۰۰ هزار نفر به مجموعه ما مراجعه می‌کنند.
تعداد اندک کلینیک‌های خاص مشاوره ژنتیک در ایران
عضو هیات علمی جهاددانشگاهی درمورد تعداد کلینیک‌های مشاوره ژنتیک سرطان در ایران توضیح داد: از آنجایی که تعداد افرادی که در این زمینه تخصص لازم و کافی را دارند در ایران زیاد نیست، تعداد کلینیک‌های خاص مشاوره ژنتیک سرطان هم اندک است. معمولا در ایران، کلینیک‌های عمومی مشاوره ژنتیک وجود دارد که البته اگر مردم به همین کلینیک‌ها هم مراجعه کنند، پیشگیری از ابتلا به سرطان صورت می‌گیرد؛ زیرا این کلینیک‌ها اگر مورد مشکوکی ببینند، با ما مشورت می‌کنند و یا بیمار را به ما ارجاع می‌دهند. شاید بتوان گفت تنها کلینیک خاص، کلینیک خود ما در پژوهشکده سرطان معتمد جهاددانشگاهی است.
مجیدزاده ادامه داد: در کشورهای دیگر، برای هر عضوی، یک کلنیک مجزای سرطان ارثی وجود دارد؛ مثلا در کمبریج، برای هر سرطان تخمدان و پستان، معده و... ارثی، کلینیک مجزا وجود دارد و خیلی در این خصوص توجه شده است و اثرات آن نیز در پیشگیری قابل مشاهده بوده است.
متخصص بیوتکنولوژی پزشکی با بیان اینکه تمام دستورات و توصیه‌ها با بررسی هزینه و فایده انجام می‌شود، گفت: ما می‌توانیم به همه مردم توصیه کنیم که برای تست و تشخیص سرطان مراجعه کنند، ولی از بین تمامی این افراد، تعداد اندکی ناقل سرطان تشخیص داده می‌شوند که ارزش حجم زیادی از هزینه را ندارد؛ بنابراین در تمام دنیا، معیارها به گونه‌ای محاسبه می‌شود که فایده کار نسبت به هزینه آن قابل توجه باشد.
وی همچنین درمورد استرس به عنوان یکی از فاکتورهای خطر ابتلا به سرطان توضیح داد: این موضوع که استرس به تنهایی باعث ایجاد سرطان شود، بعید است. سرطان اصولا از تجمع چندین فاکتور در کنارهم به وجود می‌آید؛ بنابراین، اغلب یک فاکتور به تنهایی نمی‌تواند باعث ایجاد سرطان شود. خداوند صدها موانع متعدد پشت به پشت قرار داده است برای اینکه یک سلولی تا آنجایی که ممکن است نتواند از این موانع عبور کند و سرطانی شود.
انتهای پیام
نظرات