پارک شاهگلی تبریز که نامش بعدها به ائل‌گلی تغییر داده شد، نه تنها برای تبریزی‌ها، بلکه برای تمامی گردشگرانی که تبریز را برای سفر انتخاب می‌کنند، آشنا بوده و می‌توان از این پارک به عنوان تنها پارک بزرگ با کاربری‌های چند منظوره و موردپسند نسل‌های مختلف یاد کرد که خاطرات زیادی را برای مردم آذربایجان شرقی به ویژه اهالی تبریز رقم زده است؛ هر یک از تبریزی‌ها دست کم یک عکس یادگاری در عمارت شاهگلی یا در مقابل استخر آن دارند و گرفتن عکس بعد از کاشت لاله‌ها در این پارک به رقابتی تبدیل شد که همه برای ثبت عکس از هم پیشی می‌گرفتند، استخر بزرگ این پارک که رد پای پرنسس رومی در ایجاد آن دیده می‌شود، در لطافت هوا و مورد پسند بودن آن نقش پررنگی دارد، استخری که یخ بستن آن در فصل زمستان هم جذابیت خاصی برای مسافران دارد.
به گزارش ایسنا، در منابع مختلف نوشته شده است که شاه گلی (به معنی دریاچه بزرگ) تا پیش از روی کار آمدن صفویان، بزرگترین منبع ذخیره آب جهت آبیاری باغ‌های مناطق شرقی تبریز تا دروازه تهران و تپلی‌باغ بوده است که در دوران حکومت صفویان، تمام شن و ماسه و نخاله‌های موجود در محوطه داخلی دریاچه فعلی خالی شده و دیواره‌ای سنگی به دور آن کشیده شد، در دوران قاجار خیابان‌هایی در پیرامون استخر شاهگلی جهت عبور و مرور احداث شد و درختان درخت تبریزی، بید مجنون و گل‌های اطلسی متعددی در چندین ردیف جهت تزئین گردشگاه و پاکی آب و هوا در جوار این معابر کاشته شد؛ شاهگلی در دوران پهلوی به شهرداری تبریز واگذار شد تا به یک گردشگاه عمومی تبدیل شود. سید باقر کاظمی (مهذب‌الدوله)، استاندار وقت آذربایجان شرقی، نخستین تعمیرات اساسی را در محوطه این گردشگاه انجام داد. عمارت کلاه فرهنگی هشت ضلعی در مرکز استخر وجود دارد که امروزه به صورت یک تالار پذیرایی مورد استفاده قرار می‌گیرد و به کاخ شاه گلی مشهور است، این بنا پیشتر ساختمانی خشتی بود که در سال ۱۳۴۶ تخریب شد و با همت شهرداری تبریز و استانداری، جای خود را به یک ساختمان زیبا و مقاوم داد.
دریاچهٔ شاه گلی با ۵٫۵ هکتار وسعت، گنجایش ۷۲۰ هزار متر مکعب آب را دارد، نام این دریاچه پیش از انقلاب، شاهگلی(دریاچه بزرگ) بود که پس از انقلاب اسلامی ایران به ائل‌گلی (دریاچه مردم) تغییر نام داد، اما به عقیده بهروز خاماچی، مورخ، کلمه «شاه» در این جا به معنی شخص شاه نبوده و به معنی «بزرگ و باعظمت» است. یکی از شعبه‌های رودخانه لیقوان که از نزدیکی روستای چاوان می‌گذرد، به‌صورت جویباری کوچک از سمت جنوب‌شرقی دریاچه شاهگلی وارد آن شده و آب آن را تأمین می‌کند و تپه نسبتا بلندی در بخش جنوبی دریاچه شاهگلی قرار گرفته که جنگل‌کاری شده و آبشارهای مصنوعی متعددی از این تپه به سمت داخل دریاچه سرازیر می‌شود، همچنین از ضلع جنوبی دریاچه تا مرکز آن و محل کاخ شاهگلی، خیابانی کشیده شده که عمارت کلاه فرنگی را به‌صورت یک شبه‌جزیره درآورده است.»
دسپینا کاترین یا دسپینا خاتون
«پس از دوره‌ی قراقویونلوها به عنوان دوره‌ی اول ترکمانان تبریز که جهانشاه معروف‌ترین شاهشان بود، به دوره آق قویونلوها می‌رسیم که اوزون حسن یا حسن پادشاه، موسس آن بود، این پادشاه با توجه به همسایگی با امپراطوری عثمانی با ژان چهارم، شاه ترابزون، وصلتی انجام داده و دختر او را که مسیحی و بسیار زیبارو بود به همسری می‌گیرد و دختر ژان چهارم معروف به دسپینا کاترین در تبریز دسپینا خاتون نامیده می‌شود، این دو صاحب چهار فرزند می‌شوند که معروف‌ترین آن‌ها مارتا، مادر شاه اسماعیل صفوی بود که بعدها نامش را به حلیمه تغییر دادند. امپراطوری ترابزون در اقلیمی متفاوت و در کنار دریا قرار داشت و همین باعث شد تا پرننس داستان ما بعد از جدا افتادن از وطنش و به دلیل تفاوت اقلیم تبریز با ترابزون احساس غربت کرده و شکایتش را پیش اوزون حسن برد و پادشاه هم برای از بین بردن احساس رخوت و غربت دسپینا خاتون، نزدیک‌ترین جا به تبریز را انتخاب کرد که این منطقه بعد از اقدامات حسن پادشاه و آبادانی به قریه‌ی شاهگلی تبدیل شد.
تامین آب استخر شاهگلی با «شاه اَرخی»
استخری به وسعت زیاد در شاهگلی ایجاد شده که خاک‌های حاصل از کندن استخر را در ضلع جنوبی آن به صورت پلکانی انباشته و به باغ تبدیل کردند و عمارتی در مرکز این استخر مانند کاخ هشت بهشت واقع در صاحب آباد تبریز بنا کردند، اما مهم‌ترین کار تامین آب این استخر بزرگ بود، نهر شاهی به طول 22 کیلومتر که شاخه‌ای منشعب از لیقوان چایی (رود لیقوان) بود برای تامین آب شاهگلی به معنی استخر بزرگ در نظر گرفته شد که در برخی نقاط از زیر و روی زمین و در برخی نقاط به صورت تونل از دل کوه رد شده و به استخر می‌رسید، این سرمایه برای تبریز بسیار ارزشمند بود که متاسفانه جریان آب جاری شده از این رود به شاهگلی در جریان شهرک‌سازی و عملیات‌های عمرانی شهرک خاوران قطع شد و انتظار می‌رود شهرداری تبریز هر چه زودتر نسبت به احیای مجدد آن اقدام کند، سر ریز این استخر که در جنوب شرقی تبریز و بلادست احداث شده بود، تمامی باغ‌های اطراف تبریز را آبیاری می‌کرد و این نشان می‌دهد که احداث این استخر مهندسی شده بود و به عنوان منبع ذخیره آب برای باغ‌های اطراف تبریز طراحی شده بود. منطقه شاهگلی از زمان آق قویونلوها و صفویه تا اواخر دوران قاجارمنطقه‌ای خصوصی و پادشاهی و تفرجگاهی سلطنتی بود و مرمت‌ها و احداث‌هایی در آن منطقه انجام شده بود، اما بعدها عمومی شد و در دسترس مردم قرار گرفت.
متاسفانه چرخه آبی استخر شاهگلی که بسیار جالب و علمی طراحی شده بود، پس از مسدود شدن مسیر نهری که منبع تغذیه شاهگلی بود، معیوب شد و هم اکنون آب مورد نیاز داخل این استخر از طریق چاه‌ها تامین می‌شود.
عمارت شاهگلی دو طبقه شد
عمارت شاهگلی که در یک طبقه ساخته شده بود، با وجود مرمت‌هایی که قهرمان میرزا در دوره قاجار انجام داده بود، در دوره آقای وارسته، شهردار خوشنام تبریز و در اواخر دهه چهل و بنابه نوشته خود او در کتاب خاطراتش تحت نظر هوشنگ سیهون، تبدیل به عمارت کلاه فرنگی در دو طبقه می‌شود، این بنا هم اکنون هم در حال تعمیر بوده و امید است مسائل مربوط به حفظ هویت و اصول مرمتی در احیای این بنا حفظ شده و بر قدمت تاریخی این بنا تاکید بیشتری شود.»
بر اساس این گزارش، آخرین اخبار نشان می‌دهند که مرمت عمارت کلاه فرنگی شاهگلی تبریز به پایان رسیده است، احمد حمزه‌زاده، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان شرقی در این خصوص از مرمت و بازسازی عمارت تاریخی ائل‌گلی توسط سازمان سیما و منظر شهرداری تبریز خبر داده و گفت: عمارت ائل‌گلی از جمله بناهای ارزشمند است که به عنوان نگین تاریخی تبریز شناخته شده و حفاظت و مرمت آن همواره مورد توجه این اداره‌کل و همچنین سازمان سیما و منظر شهرداری تبریز قرار گرفته است. عملیات مرمت و حفاظت از عمارت تاریخی ائل‌گلی تبریز طی ماه‌های اخیر توسط سازمان سیما و منظر شهرداری تبریز با همکاری متخصصان و هنرمندان برجسته استان انجام شده است و عملیات مرمت و بازسازی عمارت ائل‌گلی با موفقیت به اتمام رسیده و در مرحله بعد آموزش نیروی انسانی در دستور کار این سازمان قرار گرفته است که باید در راستای ارتقا سطح ارائه خدمات آموزش‌های لازم براساس استانداردهای روز دنیا انجام پذیرد تا گردشگران با حضور در این عمارت فاخر از خدمات ویژه‌ای برخورد شوند.
به نظر می‌رسد شهرداری تبریز هنوز برنامه‌ای برای احیای نهرشاهی یا «شاه اَرخی» ندارد، چرا که آخرین اخبار و وعده‌ها به قبل از تغییر نام سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری به سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهرداری تبریز در سال 94 بازمی‌گردد که محمد حسین حسن‌زاده، مدیرعامل وقت سازمان پارک‌ها و فضای سبز تبریز در آن از برنامه‌ریزی‌ها برای تامین آب استخر ائل‌گلی از طریق نهر شاهی خبر داده و گفته بود: «هویت فرهنگی و تاریخی نهرشاهی نیز حفظ می‌شود. با هماهنگی‌های صورت گرفته از طریق شرکت آب منطقه‌ای و شرکت آب و فاضلاب تبریز دستور احیاء نهرشاهی صادر شده است و مشکلات مربوط به این قسمت از طریق سازمان پارک‌ها و فضای سبز تبریز پیگیری می‌شود؛ کوره‌ها و قنات‌های موجود در ایجاد و احداث بزرگراه نبی اکرم(ص) تخریب شده و از سال 87 تامین آب با فشار به چاه‌های ائل گلی تامین می‌شد که روش صحیحی برای منابع آبی نبود، متاسفانه این مسیر آبرسانی از چند سال قبل تخریب شده و اقدامی برای بهبود وضعیت آن صورت نگرفته بود. کار اجرایی این مسیر در دو بخش انجام یافته که بخش نخست آن شامل اصلاح مسیر روبازی است که شامل روستای فتح آباد بوده و تا دره ی لیقوان ادامه خواهد یافت، همچنین در بخش دیگری این طرح از طریق بازسازی و اصلاح کوره‌هایی که زمان احداث اتوبان تبریز- زنجان آسیب دیده بودند، مرمت خواهد شد. متاسفانه آب مورد نیاز استخر ائل گلی طی چند سال گذشته از طریق چاه‌های موجود در منطقه تامین می‌شد که همین موضوع علاوه بر هزینه‌های فراوان، ظلم بزرگی در حق منابع آبی زیر سطحی این منطقه به شمار می‌رفت. طی دو سال گذشته اجازه ندادیم آب استخر ائل‌گلی به حداقل برسد و از این طریق آبروی شهر تبریز را حفظ کردیم.»
انتنظار می‌رود شهرداری تبریز و شرکت‌های متولی آب تبریز برای جلوگیری از بحران آب و استفاده بیش از حد منابع آب زیرزمینی برای تامین آب استخر ایل گلی تبریز، اقدامات لازم برای احیای نهر شاهی را در راس امور قرار دهند.
انتهای پیام
نظرات