رضا سلیمان‌نوری در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص ریشه شب چله در ایران و تاریخچه آن اظهار کرد: شب چله یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های ایرانی است که مانند عید نوروز و چهارشنبه‌سوری از تاریخ و پیشینه‌ قدیم ایران به یادگار مانده است؛ این شب از تمام شب‌های سال بلندتر است و اجداد ما هر سال آن را جشن می‌گرفته‌اند.

وی افزود: شب چله در واقع از زمان غروب آفتاب در آخرین روز پاییز یعنی ۳۰ آذر شروع می‌شود و با طلوع آفتاب در اولین روز زمستان یعنی اول دی به پایان می‌رسد. ایرانیان در زمان‌های قدیم، یک نوع تقویم کلی نگر داشتند که این تقویم بیشتر در کارهای کشاورزی و دامپروری کاربرد داشت. آن‌ها دو موقع از سال را به نام چله می‌شناختند؛ چله تابستان که از تیر و چله زمستان که از دی‌ماه شروع می‌شد. چله‌ها هر کدام به دو دوره تقسیم می شد؛ چله بزرگ و چله کوچک. ۴۰ روز ابتدایی را چله بزرگ و ۲۰ روز بعد را چله کوچک می‌نامیدند.

این خراسان پژوه خاطرنشان کرد: چله بزرگ زمستان که درست بعد از شب یلدا آغاز می‌شود، شروع زمستان است و شدت سرما در آن بیشتر است. چله بزرگ تا دهم بهمن طول می‌کشد و پس از آن، چله کوچک شروع و تا اول اسفند ادامه دارد. شدت سرما در چله کوچک کمتر است و آسیب کمتری هم می‌رساند. چهار روز پایان چله بزرگ و چهار روز آغاز چله کوچک را چهار چهار می‌گویند که نهایت شدت سرما در این مدت اتفاق می‌افتد چون از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود به آن شب چله می‌گویند.

برخی از باستان‌شناسان تاریخ شب چله را ۷۰۰۰ ساله می‌دانند

سلیمان‌نوری ادامه داد: تاریخچه شب چله به گذشته‌های بسیار دور بازمی‌گردد، اما قدمت دقیقش مشخص نیست. برخی از باستان‌شناسان، تاریخ شب چله را ۷۰۰۰ ساله می‌دانند. آن‌ها به ظروف سفالی دوره پیش از تاریخ استناد می‌کنند؛ این ظروف دارای نقوش حیوانی ماه‌های ایرانی مانند قوچ و عقرب است. البته این نقوش در کتیبه‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی کمیاب‌اند، اما باستان‌شناسان معتقدند می‌شود آیین مربوط به شب چله را تا ۷۰۰۰ سال قبل ردیابی کرد.

وی عنوان کرد: با همه این‌ها آنچه به عنوان شب چله رسمیت یافته، به حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد باز می‌گردد. چله در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان وارد شده است. تقویمی که برگرفته از گاه‌شماری بابلی‌ها و مصری‌هاست.

علل روایت‌های مختلف از برگزاری جشن یلدا باورهای مختلف ایرانی بر اساس اسطوره‌هاست

رئیس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان گفت: باورهای کهن ایرانی بر اساس اسطوره‌ها و شناخت رویدادهای کیهانی شکل گرفته است. به همین دلیل روایت‌های مختلفی از علت برگزاری جشن شب یلدا وجود دارد.

سلیمان‌نوری اضافه کرد: روایت اول داستان پیروزی نور بر ظلمت است. در روزگاران باستان زندگی‌ مردم بر پایه کشاورزی و دامپروری بود و تاثیرات آب و هوا برایشان بسیار مهم محسوب می‌شد. مردم با مشاهده و تجربه، تغییرات مداوم شب و روز و فصل‌ها را درک کرده بودند و بشر همیشه کنجکاو هم پس از کشف چگونگی وقوع یک رویداد، به دنبال فلسفه و چرایی آن‌ها می‌گردد.

وی ادامه داد: آن‌ها تاثیر نور، تاریکی، گرما و سرما را بر زندگی‌شان می‌دیدند. از تاثیراتی که می‌گرفتند، به این نتیجه رسیده بودند که نور، روز و خورشید نماد آفریدگار و نیکی و در مقابل آن، شب و سرما نشانه‌های اهریمن و پلیدی است. آن‌ها از این مشاهدات به این باور رسیده بودند که شب و روز و روشنایی و تاریکی در یک جدال همیشگی به سر می‌برد. روزهای بلندتر، نشانه پیروزی روشنایی و روزهای کوتاه‌تر نشانه‌ غلبه تاریکی بود. به این ترتیب آن‌ها آخرین روز پاییز، که بلندترین شب سال است، جشن می‌گرفتند، چرا که فردای آن، روزها کم‌کم طولانی‌تر شده و آفریدگار بر اهریمن و نور بر تاریکی پیروز می‌شود.

این خراسان پژوه تشریح کرد: روایت دوم مرتبط با این موضوع، شب چله را شب تولد مهر و میترا یا خورشید و آغاز خلقت معرفی می‌کند. آیین مهر یا میترائیسم مهم‌ترین دین در ایران قبل از رواج دین زرتشتی است. این آیین بر پایه پرستش میترا یا مهر ایجاد شده است. میترا از ایزدان هند و ایرانی بوده و از یک طرف نماینده عشق و محبت و از طرفی واسطه بستن پیمان‌هاست. او عهد نگه‌داشتن و راستگویی را نمایندگی می‌کند. مهر همچنین داور میان جنگاوران بوده و دروغگویان و عهدشکنان را مجازات می‌کند و نماد این ایزد، حلقه‌ است که برخی ادعا می‌کنند، پیشینه حلقه ازدواج به همین اسطوره می‌رسد.

وی ادامه داد: خورشید هم نماد ظاهری میتراست. مهرپرستان شب چله را شب تولد میترا(ایزد مهر) می‌دانستند؛ اینگونه که در شبی دراز و سرد، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور می‌کند و خورشید را به ارمغان می‌آورد. در روایتی دیگر، در این شب میترا به جهان بازمی‌گردد؛ او ساعات روز را طولانی می‌کند و در نتیجه برتری خورشید پدیدار می‌شود.

رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان بیان کرد: آداب و رسوم مهرپرستی، پس از رایج شدن دین زرتشتی از بین نرفت بلکه جزئی از مراسم آن‌ها شد. زرتشت، خدای بزرگ را اهورا مزدا نامید و ایزدان را به دو دسته اهورایی و دیوانی تقسیم کرد. یکی از این ایزدانِ اهورایی، مهر(خورشید) بود. مهر از ایزدانِ نیک است و بخشی از اوستا به نام او(مهر یشت) است؛ در مهر یشت آمده است «مهر از آسمان با هزاران چشم بر ایرانی می‌نگرد تا او دروغی نگوید».

چله واژه‌ای ایرانی است

سلیمان‌نوری در خصوص نام‌گذاری این شب به یلدا یا چله اظهار کرد: چله واژه ایرانی و یلدا واژه‌ای سُریانی به معنای زایش و تولد است. سریانی زبانی بود که در میان مسیحیان رواج داشت. دقیق مشخص نیست که واژه یلدا چه زمان و چطور وارد زبان فارسی شده است. از تاریخ اینطور برمی‌آید که مسیحیان اولیه که در روم زندگی سختی داشتند، عده‌ای از آنان به ایران مهاجرت می‌کنند و به علت نزدیکی فرهنگی، این واژه سریانی به فارسی راه پیدا می‌کند.

ابوریحان بیرونی شب یلدا را به نوعی میلاد خورشید معرفی کرده است

وی اضافه کرد: مذاهب مختلف مسیحی، میلاد مسیح را در یکی از روزهای نزدیک به انقلاب زمستانی برگزار می‌کنند. سال نو آن‌ها که در یازدهم دی‌ماه شروع می‌شود، نزدیک به شب یلداست. برخی از تاریخ‌پژوهان و باستان‌شناسان عقیده دارند که تقویم میلادی با اندک تغییراتی، ادامه میلاد خورشید بوده که بعدها آن را به میلاد مسیح نسبت داده‌اند. از دیدگاه آن‌ها این تقویم در روم، در قرن چهارم پس از میلاد به وجود آمده است. ابوریحان بیرونی، دانشمند برجسته و تقویم‌شناس در  کتاب آثار الباقیه از شب یلدا با نام میلاد اکبر یاد می‌کند و منظور از این نام را میلاد خورشید دانسته است.

این خراسان پژوه خاطرنشان کرد: در روم باستان تولد خدای خورشید شکست ناپذیر(سول اینویکتوس) را در روز انقلاب زمستانی جشن ‌می‌گرفتند. این خدای رومی ترکیبی از خدای خورشید و میترای آیین مهرپرستی بود. زمانی که آیین زرتشت دین رسمی ایران شد، مهر پرستان در منطقه آسیای صغیر محدود شدند. در قرن اول قبل از میلاد، رومی‌ها آسیای صغیر را تصرف کردند. این آیین به واسطه اسیران جنگی به تدریج در روم گسترش یافت. مهرپرستی یا میترائیسم کم‌کم جای خود را در بین تجار، لشکریان و حتی امپراتوران روم باز کرد تا جایی که در آغاز قرن چهارم بیش از ۳۰۰ معبد میترایی در ایتالیا برپا بود.

وی ادامه داد: در آن زمان بیشتر رومیان، شب یلدا را جشن می‌گرفتند. در نهایت امپراتور روم، کنستانتین اول، به خاطر علاقه‌اش به مسیحیت در سال ۳۱۳ فرمان آزادی این دین را در روم صادر کرد. او میلاد میترا را به میلاد مسیح تغییر داد و استدلالش این بود که مسیحیان در تاریخ تولد عیسی ابهام دارند و عیسی مظهر نور است؛ پس باید روز تولد خورشید همان میلاد مسیح باشد و تاریخ تولد عیسی را روز ۲۲ دسامبر تعیین نمود، همان روز تولد میترا. این تاریخ به دلیل اختلاف در محاسبات کبیسه‌گیری، بعدها به ۲۵ دسامبر تغییر یافت و پیش از این تولد مسیح را روز ۶ یا ۷ ژانویه می‌دانستند؛ امروز هم مسیحیان ارمنی در همین روز تولد مسیح را جشن می‌گیرند.

واژه یلدا به علت زیبایی واژگانی بیشتر توسط رسانه‌ها جانشین لغت چله شده است

رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان اظهار کرد: می‌توان گفت تبدیل چله به یلدا در بخش غربی کشور به دلیل ارتباط بیشتر این بخش با اجتماعات مسیحی و سریانی در گذشته دور بوده و این امر چون در شرق کشور جایگاهی نداشته، لغت چله در این بخش محفوظ مانده است. البته در سال‌های اخیر و با افزایش نفوذ رسانه‌ها لغت یلدا چون زیبایی واژگانی بیشتری دارد، از سوی رسانه‌ها جانشین لغت پرمفهوم و قدیمی‌تر چله شده است.

سلیمان نوری در خصوص آیین‌های ویژه شب چله تشریح کرد: آداب و رسوم شب یلدا در طول زمان تغییر چندانی نکرده است. قدیم دور کرسی می‌نشستند، قبل‌تر از آن دور آتش جمع می‌شدند و در حال حاضر بخاری‌ها مجلس را گرم ‌می‌کنند؛ شایان ذکر است که وظیفه این آتش از بین بردن و فراری دادن تاریکی و نیروهای اهریمنی بوده است.

وی افزود: مثل‌گویی که نوعی شعرخوانی و داستان‌خوانی است، در قدیم اجرا می‌شد. به این صورت که خانواده‌ها در این شب گرد هم می‌آمدند و پیرترها برای همه قصه تعریف می‌کردند؛ مثل قصه‌های کوچک و داستان‌های غیرواقعی‌اند و بیشتر قهرمان‌های آن جانوران، دیوان و پریان هستند و برای سرگرمی و خوشایند کودکان گفته و یا نوشته می‌شوند. در هر نقطه‌ای از کشور قصه‌های مربوط به فرهنگ خودشان رواج بیشتری دارد، برای مثال آذربایجانی‌ها قصه «حسین کرد شبستری» می‌خوانند و خراسانی‌ها بیشتر از داستان‌های «شاهنامه» داستان‌سرایی می‌کنند.

رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان بیان کرد: معمولا در شب‌های یلدا بزرگ فامیل به دیوان حافظ تفالی می‌زند. شاهنامه‌خوانی نیز جزء جدایی‌ناپذیر دیگر شب چله است و جذابیت شاهنامه‌خوانی به شیوه نقالی چند برابر می‌شود. 

سلیمان‌نوری در خصوص رسوم مشهدی‌ها در این شب عنوان کرد: مشهدی‌ها در این شب رسم داشتند که در منزل بزرگ خاندان جمع شده و ضمن خوردن تنقلات، به خواندن شاهنامه بپردازند. البته در اغلب موارد در کنار شاهنامه و داستان‌های آن کتاب «حمله حیدری» و حتی قصه‌هایی که در بین عامه مردم از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. «داستان‌های امیرارسلان نامدار» نیز در این جمع مورد توجه بود.

خراسانی‌ها معتقدند خوردن هندوانه در شب یلدا باعث گرمی مغز و سوزندگی جگر می‌شود

وی جذاب‌ترین آیین‌های شب یلدا یا شب چله را سفره و خوردنی‌های آن دانست و ابراز کرد: سفره شب یلدا شامل میوه‌های مخصوص، آجیل مخصوص و دیگر تنقلات است. خوردن هندوانه در شب چله هم در خراسان‌رضوی و مشهد یک رسم دیرینه است؛ بر حسب اعتقادات قدیم در نگاه طب سنتی طبایع انسان به دو طبع سرد و گرم تقسیم‌بندی می‌شد که ترکیبی از شدت و ضعف چهار عنصر خون، صفرا، سودا و بلغم در هر فرد می‌دانستند؛ خراسانی‌ها معتقدند که خوردن هندوانه در شب یلدا باعث گرمی مغز و سوزندگی جگر می‌شود و اعتقاد دارند خوردن هندوانه چهار عنصر اصلی که شکل‌دهنده طبع انسانی است را به حالت تعادل و اعتدال می‌رساند.

رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان اظهار کرد: مشهدی‌های قدیم معتقد هستند که اگر مقداری هندوانه در شب چله میل کنند، در سراسر چله بزرگ و کوچک، یعنی در زمستان سرما و بیماری بر آن‌ها اثر نخواهد داشت. البته بعد از خوردن هندوانه رسم بر این بود که پوست هندوانه را به پشت‌بام همسایه بیاندازند تا اگر استطاعت خرید این میوه را ندارد، پوست آن را بتراشد و بخورد و این عمل تا بام همسایه‌ هفتم ادامه داشت.

سلیمان‌نوری افزود: از مراسم دیگر این شب، فرستادن خوانچه میوه از طرف داماد برای خانواده عروس بود. در این خوانچه باید لااقل هفت رنگ میوه(انار، انگور، پرتقال، سیب، گلابی، هندوانه و...) موجود می‌بود. هدایای مناسب از قبیل قواره پارچه، دستبند یا گردن‌بند برای عروس هم همراه آن می‌شد. این خوانچه‌ها در طبق مسی قرار گرفته و از سوی افرادی با عنوان طبق‌کش به خانه عروس ارسال می‌شد، این مردان در پی یکدیگر با شادی و پایکوبان، راهی خانه عروس می‌شدند. خانواده دختر نیز به پاس قدردانی و به رسم یادبود، لباس‌ و یا قطعه پارچه‌ای را برای خانواده داماد، در سینی خالی شده می‌فرستاد.

وی یادآور شد: در مشهد قدیم اگر قبل از شب چله برف باریده بود، زنان خانواده اقدام به تهیه برف و شیره برای شب چله می‌کردند تا حاضران در مراسم شب چله با خوردن برف شیره، با شیرین کردن کام با معجونی از بارش زمستانی، با سردی زمستان آشتی ‌کنند. همچنین به‌ علت فرارسیدن فصل سرما، انسان نیاز به نیرو و توان بیشتری دارد که خوردن مغز بسیاری میوه‌ها از جمله بادام، گردو و مغز میوه‌هایی که در خراسان زیاد کشت می‌شود مانند هندوانه، خربزه و کدو مرسوم است و تهیه و آماده کردن این‌ها معمولا توسط زنان صورت می‌گیرد.

این خراسان‌پژوه اضافه کرد: اما یکی دیگر از آیین‌های ویژه شب چله در بخش‌های جنوبی خراسان، مراسم «کف زدن» است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند، کف آماده شده با مخلوط کردن شیره انگور آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان آورده می‌شود.

در مشهد کنونی کمتر آیین شب چله به روال گذشته برگزار می‌شود

وی خاطرنشان کرد: در مشهد کنونی به‌غیر از برخی خانواده‌های اصیل، کمتر آیین شب چله به روال قدیم برگزار می‌شود، شب چله در مشهد هم‌اکنون بیشتر به برنامه‌های عمومی برگزار شده در مکان‌های فرهنگی، هتل‌ها و البته جمع‌های شبانه خانوادگی کوچک که در آن حداکثر هندوانه‌ای خورده شده و فال حافظی گرفته می‌شود، خلاصه شده است.

رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان در خصوص حکمت حافظ خوانی در شب چله اظهار کرد: دیوان حافظ و فال حافظ در سده معاصر به آیین چله مشهدی اضافه شده است. معمولا در شب‌های یلدا بزرگ فامیل به دیوان حافظ تفالی می‌زند، به این ترتیب که مخاطب فال نیت کرده و بزرگ مجلس این جمله یا شبیه به این را می‌گوید «ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…». سپس لای دیوان را باز می‌کند و غزل بالای سمت راست، جواب تفال است. اگر وسط غزل باشد، فال از ابتدای غزل که در صفحه پشت است، خوانده می‌شود. سه بیت از غزل بعدی نیز شاهد فال خواهد بود؛ پس از خواندن غزل، فال را تفسیر می‌کند و اگر محتوای شعر مثبت باشد، فال را خوب و اگر نباشد، آن را بد می‌دانند.

حکمت اضافه شدن دیوان حافظ به آیین‌های شب چله کمرنگ شدن شاهنامه‌خوانی است

سلیمان‌نوری ادامه داد: از آنجا که عمده غزلیات حافظ دارای محتوایی عرفانی، عاشقانه و امیدوار کننده است، فال‌ها معمولا روحیه بخشند. حکمت  اضافه شدن دیوان حافظ به آیین‌های شب چله در کمرنگ شدن شاهنامه‌خوانی است. شاهنامه‌خوانی آداب خاص خود را دارد که فال حافظ و حافظ‌خوانی ندارد، از طرف دیگر اشعار حافظ به گونه‌ای هستند که هر کس از ظن خود یار آن می‌شود و می‌تواند آنگونه که می‌خواهد آن را تعبیر کند، به عبارت بهتر هرچه از آموزنده بودن شب چله به سوی تفریحی بودن آن رفتیم، فال حافظ بیشتر در شب چله رخ نمود.

وی در مورد اهمیت این شب برای ایرانیان تشریح کرد: شب چله دارای ویژگی‌هایی است که در نزد ایرانیان مهم است، نخست اینکه یک سنت کهن و نشانی از حفظ اصالت ایرانی است. در هر فرهنگ و قومی نشانه‌هایی که بیانگر اندیشه‌های ناب پیشینیان باشد جایگاه ویژه‌ای دارد و شب چله هم برای ایرانیان این گونه است.

این خراسان‌پژوه ادامه داد: دلیل دیگر آن ایجاد فضای دورهم بودن بیشتر است. در این شب ایرانیان با اجتماع در منزل بزرگ‌تر فامیل و یا حتی اجتماع در یک محل عمومی صمیمانه‌تر با هم رفتار کرده و سعی می‌کنند خارج از منویات مادی دقایقی خود ایرانی خود باشند.

انتهای پیام