مکان‌های دارای فسیل، به خاطر فرسایش عادی و فعالیت‌های انسانی، مانند ساخت و ساز، معدن‌کاری و جاده‌سازی، در معرض نابودی قرار دارند و در صورت تخریب یا نابودی، قابل احیا نخواهند بود. محققان در پژوهشی با عنوان «اهمیت و روش‌های حفاظت از فسیل‌ها» آورده‌اند، حفاظت از میراث مشترک دیرینه‌شناسی، وظیفه تمامی افراد جامعه است تا علاوه بر متخصصان، نسل‌های آینده و عموم مردم هم بتوانند از این منابع طبیعی با ارزش بهره‌برداری کنند.

در این پژوهش که توسط رضا خوش‌رفتار استادیار گروه جغرافیا دانشگاه زنجان انجام شده آمده است: «علم جدیدی که به شناسایی، حفاظت و مدیریت مکان‌های مهم از دیدگاه علوم زمین می‌پردازد، «ژئوکنسرویشن» نامیده می‌شود. تمام اشکال موجود در سطح زمین، سنگ‌ها، کانی‌ها و فسیل‌ها آرشیوی از تاریخ حیات سیاره ما و نشانه‌هایی از گذر زمان زمین‌شناسی هستند که تغییرات چندین میلیون سال گذشته را نشان می‌دهند. این نشانه‌ها به ما کمک می‌کنند تا تنوع گیاهی و جانوری دوره‌های زمین‌شناسی گذشته را شناسایی کنیم».

همچنین، مکان‌های زمین‌شناسی و پیکرشناسی زمین، فسیل‌ها و کانی‌ها مانند ابزارها و وسایلی هستند که در حفاری‌های باستان‌شناسی ممکن است پیدا شوند. بنابراین از ارزش بالایی برخوردارند و در گروه میراث تجدیدناپذیر کره زمین قرار می‌گیرند. اگرچه ممکن است این مکان‌ها در یک کشور پیدا شوند، اما در واقع سوای مرزهای سیاسی، متعلق به بشریت هستند و باید با روش‌های مناسب مورد حمایت و حفاظت قرار گیرند.

در گذشته، کلمه «فسیل» برای هر موردی که از حفر زمین به دست می‌آمد، به کار می‌رفت. براین اساس نهشته‌های معدنی، ابزارها و وسایل به دست آمده از حفاری‌های باستان‌شناسی هم فسیل تلقی می‌شدند. از اوایل قرن بیستم، این اصطلاح به طور گسترده برای بازمانده‌هایی از وجود حیات دوره‌های پیشین به کار برده شد. قسمت عمده‌ای از فسیل‌ها، بازمانده‌ها یا نشانه‌هایی از حیوانات و گیاهان قدیمی هستند که در سنگ‌ها حفظ شده‌اند.

علاوه بر این، فسیل‌ها شامل استخوان‌ها، دندان‌ها، بافت‌های چوبی و بخش‌های سست و نرمی هستند که در محیط‌های خاصی حفظ شده‌اند. انواع فسیل‌ها را می‌توان به سه گروه شاخص، غیرشاخص و رخساره تقسیم‌بندی کرد. با این حال، به طور کلی دو نوع فسیل وجود دارد، ابتدا فسیل‌های اندامی که کل یا قسمتی از اندام یک گیاه یا حیوان را نشان می‌دهند. مواد سازنده، مانند پوسته، استخوان و چوب ممکن است به همان شکل حفظ شود یا ممکن است در فرآیند «فسیلی شدن» از لحاظ فیزیکی و شیمیایی تغییراتی در آن پدید آید و به ماده دیگری تبدیل شود.

دوم فسیل‌های نشانه هستند که نشان دهنده فعالیت موجودات زنده هستند. این سنگواره‌ها شامل ردپای شیارهای حیواناتی مانند دایناسور، شیارهای به جا مانده از حرکت کرم‌ها و سایر حیوانات و حتی سنگواره  فضولات آن‌هاست. فسیل‌ها، در محیط‌های طبیعی و به طور خاصی در موزه‌های عمومی، تخصصی و مجموعه‌های شخصی نگه‌داری می‌شوند. شناسایی، معرفی و مشاهده این مناطق علاوه بر اهمیتی که برای متخصصان علوم زمین دارد، برای مردم نیز سرگرم کننده و شادی بخش است و به عنوان بخشی از فعالیت‌های گردشگری علوم زمین، مورد توجه قرار دارد.

در عین حال، ممکن است این فعالیت‌ها، برای مکان‌های دارای فسیل، خساراتی را هم به همراه داشته باشد. در کشور ما، بعضی از کارشناسان حفاظت از پدیده‌های زمین شناختی معتقدند، تا زمانی که قوانین لازم برای حفاظت از مکان‌ها تدوین نشده است، نباید آن‌ها را به عموم مردم معرفی کرد. علم جدیدی که به بررسی روش‌های حفاظت این مکان‌ها می‌پردازد، «ژئوکنسرویشن» یعنی حفاظت از بخش غیر زنده طبیعت نامیده می‌شود. ژئوکنسرویشن، شاخه جدیدی از علوم بشری است که به شناسایی، حفاظت و مدیریت مکان‌های مهم از دیدگاه علوم زمین می‌پردازد. 

اهمیت فسیل‌ها را می‌توان در مسائل اقتصادی و علمی و گردشگری مشاهده کرد که در بسیاری از کشورها از جمله کانادا، انگلستان، ایتالیا و مراکش، جمع‌آوری و فروش فسیل به عنوان شغل مورد توجه است و طرفداران زیادی دارد. در صورتی که فسیل‌ها، نادر، سالم و معروف باشند، از ارزش تجاری بالایی برخوردار خواهند بود و در فروشگاه‌هایی که اصطلاحا  «فروشگاه سنگ» نامیده می‌شوند، به علاقه‌مندان عرضه می‌کنند.

همچنین فسیل‌ها، بخشی از میراث زمین هستند که شواهدی از تکامل و تحول حیات کره زمین را به همراه دارند. چارلز داروین از فسیل‌ها برای بررسی تحولات مداوم گونه‌ها استفاده کرد. فسیل‌ها در همبستگی چینه نگاری ارزش اقتصادی زیادی دارند و بنابراین در مقیاس جهانی، در بهره‌برداری از کانی‌های معدنی و نفت نقش مؤثری ایفا می‌کنند. در این زمینه، تعدادی از میکروفسیل‌ها، مانند «فرامینی فرا»، «استراکود»، «پولن» و «اسپورها» دارای ارزش ویژه‌ای هستند.

فسیل‌ها برای آموزش در تمام سطوح، از مدارس ابتدایی تا دانشگاه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. در مدارس، دانشگاه‌ها و موزه‌ها از فسیل‌ها برای بررسی روند تحولات زیستی، تعیین سن و همبستگی بین مکان‌ها، تفسیر محیط‌های جغرافیایی و دیرینه آن‌ها استفاده می‌شود. از جنبه‌های مهم دیگر فسیل‌ها که کمتر مورد توجه قرار گرفته، اهمیت آن‌ها در اسطوره‌شناسی علوم زمین و استفاده از آن‌ها در زمینه درمان بیماری‌هاست.

در فرهنگ عامیانه، داستان‌ها، افسانه‌ها و اسطوره‌ها هم از فسیل‌ها صحبت شده است. در «آلبرتا» کانادا گفته می‌شود که استخوان‌های بزرگ دایناسورها توسط «غول‌ها» یا «پدر بزرگ عظیم الجثه بوفالوها» به این مکان آورده شده است. فسیل‌های آمونیت، زمانی به صورت مار حلقوی یا شاخ‌های یک خدای باستان مصری بود که در بعضی از مناطق روستایی غرب ایران، فسیل گونه‌هایی از آمونیت را «چنگ پری» می‌نامند و نگه‌داری آن‌ها را در منزل، مایخ خیر و برکت می‌دانند.

مطالعه فسیل‌های گیاهی و جانوری در حیطه علم زمین‌شناسی (چینه ـ فسیل‌شناسی) و زیست‌شناسی تکاملی است. فسیل‌ها، بازمانده‌ها یا نشانه‌هایی از گیاهان و جانورانی هستند که روزگاری در قید حیات بوده‌اند. فسیل‌ها ممکن است بقایای یک مهره‌دار عظیم الجثه یا تمام و حتی بخشی از اسکلت یک حیوان و گیاهان میکروسکوپی باشد. مطالعه آن‌ها به ما امکان می‌دهد، محیط‌های دیرینه را درک کنیم و به بررسی روند تحولات حیات روی کره زمین بپردازیم.

این مکان‌ها، ممکن است به دو دلیل، عملکرد پدیده‌های طبیعی مانند هوازدگی و فرسایش و فعالیت‌های انسانی مانند ترانشه جاده‌ها و تونل‌های حفاری شده معادن در معرض دید قرار بگیرند. علاوه بر انواع فعالیت‌های ساختمانی که این سایت‌ها را در معرض خطر قرار می‌دهند، علاقه‌مندی مؤسسات آموزشی برای انجام تحقیقات، برگزاری مسافرت‌های میدانی و جمع‌آوری تفریحی فسیل‌ها نیز از مواردی هستند که وجود آن ها را تهدید می‌کند.

 تاکنون، شناخت و درک جنبه‌های متفاوت فسیل‌ها مانند اهمیت علمی، زیست محیطی، آموزشی، تفریحی، فرهنگی و تجاری، توجه بیشتر به آن‌ها را در سطح ملی و بین المللی به دنبال داشته است. بنابراین با توجه به درجه اهمیت، میزان خطر و شرایط محلی باید به روش‌های متفاوتی محافظت شوند تا علاوه بر نسل‌های حاضر، آیندگان هم از ارزش‌های متعدد این منابع بهره‌برداری کنند. این فسیل‌ها بخش جدایی ناپذیر میراث طبیعی به شمار می‌آیند و باید به بهترین شکل ممکن آنان را حفاظت کرد.

این پژوهش در مجله زمین‌شناسی منتشر شده است.

انتهای پیام