در دورانی که ما زندگی می‌کنیم، جامعه بشری دچار بحران زیست محیطی شده است. در حالی که دانشمندان پیوسته در حال بررسی ریشه‌ها، علل، عوامل و راه‌حل‌های این بحران هستند، بحرانی که اصل حیات را بر روی زمین تهدید می‌کند.  زمین گرفتار مشکلات بزرگی از نابودی منابع حیاتی تا آلودگی بیش از اندازه و ضایعات سمی گسترده شده است. پیشرفت علم و تکنولوژی و افزایش جمعیت به آن دامن زده است. در جهان کنونی بشر متوجه عواقب زیان‌بار بهره‌برداری بی‌رویه از طبیعت و پیدایش انواع آلاینده‌ها در محیط زیست خود شده است. با رشد علوم و تکنولوژی، بهره برداری از طبیعت شدت گرفت و آنچه اهمیت داشت رشد صنعت و صنعتی شدن کشورها بود. توسعه صنعتی، مهمترین عامل نابودی نسل موجودات زنده در زمین شناخته شده است.

باید دانست شبکه حیات به نحوی سازمان یافته که زندگی هر موجود زنده در پیوندی ناگسستنی با حیات دیگر موجودات است و دخالت نابخردانه در این شبکه، بقاء نسل همه موجودات و از جمله انسان را به چالش می‌کشاند. در آن سوی این چرخه، عملکرد انسان نیز صرف نظر از اینکه به نابودی و انهدام جنگل‌ها و مراتع انجامیده، گونه‌هایی از حیوانات را نیز با چالش انقراض و نابودی مواجه ساخته است. به گفته متخصصان بخش محیط زیست سازمان ملل، روزانه نسل بیش از ۵۰نوع جانور و گیاه در کره زمین در حال انقراض و نابودی است. نسل پرندگان و حیوانات در اثر شکار لذت جویانه و مصرف بی رویه، رو به زوال رفته، انقراض محیط زیست و درختان جنگلی و صید بیش از اندازه ماهیان دریاها، هشدار جدی به بشریت است.

عدم شناخت کافی از جانوران و اهمیت آنها در حفظ تنوع زیستی و تأثیرات متقابلشان بر محیط، موجب شده تا در بسیاری از مناطق برخی از گونه‌های جانوری و زیستگاه مورد نیازشان از بین رفته و حتی در بسیاری از مناطق حفاظت شده نسل بسیاری از گونه‌ها در خطر انقراض قرار گیرد. بر اساس  مطالعات اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) در سال ۱۶۰۰ میلادی ۴۲۲۶  گونه پستاندار، ۸۶۸۴ گونه پرنده و ۵۰۰۰ گونه خزنده در کل جهان وجود داشت. از آن زمان تا کنون ۳۶ گونه پستاندار و ۹۴ گونه پرنده منقرض شده‌اند و۱۲۰ گونه پستاندار و ۱۸۷ گونه پرنده در خطر انقراض قرار گرفته‌اند و در همین حدود نیز از خزندگان در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند.

اولین کنفرانس سازمان ملل درباره انسان و محیط زیست در استکهلم (۱۹۷۲) در واقع انعکاس ایمان و اعتقاد جهانی در زمینه حفاظت از طبیعت بود  و پس از آن نیز اتحادیه‌ها، انجمن‌ها و سازمان‌های  بین‌المللی دولتی و غیردولتی زیست محیطی طلیعه داران این جنبش و حرکت بوده‌اند.  ابعاد وسیع و قابل توجه تجارت جانوران وگیاهان وحشی به همراه از بین رفتن فزاینده زیستگاه‌های مناسب، می‌تواند جمعیت برخی گونه‌ها را به حدی کاهش دهد که ادامه بقاء آنان به مخاطره افتد، چنانچه برای بسیاری از گونه‌ها، راهکارهای قانونی بسیار دیر وضع شدند و آن‌ها منقرض شده یا به نقطه‌ای رسیده‌اند که تنها در اسارت می‌توانند به حیات خود ادامه دهند.

البته هنوز گونه‌های در معرض خطر بسیاری هستند که امید به نجات نسل آن‌ها وجود دارد، اما بیم آن می‌رود که تجارت حیات وحش، هستی آنان را دستخوش خطرات جدی ساخته و سوداگران حیات وحش، حتی نابودی آن دسته از گیاهان و جانورانی که در معرض خطر نیستند را در آینده رقم زنند.

اعلامیه جهانی حقوق حیوانات در۱۵ اکتبر ۱۹۷۸ با هدف شناسایی جهانی برخی حقوق برای حیوانات با تلاش یونسکو در پاریس به تصویب رسیده است. این متن باوجود برخی بحث‌های اختلافی میان ادیان در خصوص ریشه‌های مشترک شکل‌گیری حیات در زمین، به مباحث مهمی در خصوص مفهوم و برد حقوقی بهره‌مندی حیوانات از "حقوق" پرداخته است.  مواد این اعلامیه به وضعیت فلسفی- حقوقی، روابطی که باید در حال حاضر میان گونه‌های انسانی و سایر گونه‌های جانوری برقرار باشد، می‌پردازد.

این متن توسط اتحادیه بین‌المللی حقوق حیوانات در سال ۱۹۸۹ اصلاح و متن نهایی آن در سال ۱۹۹۰ توسط یونسکو منتشر شده است. این سند بین‌المللی، حق احترام بر حیوانات، حق زندگی و تولید نسل آزادانه و حق مراقبت از حیوانات را از جمله حقوق آن‌ها برشمرده به نحوی که هیچ حیوانی نباید در معرض برخورد نامناسب یا اعمال بی‌رحمانه قرار گیرد و اگر کشتن حیوانی لازم باشد، باید لحظه‌ای، بدون درد و بدون هیچ دلهره‌ای صورت گیرد. براساس ماده ۷ اعلامیه مذکور، هر فعل غیرضروری و هرگونه تصمیمی که منجر به مرگ حیوانات شود به مثابه جنایت علیه حیات آن‌ها است.

تعداد گونه‌های پستانداران وحشی ایران با ۱۶۸ گونه تقریباً با تعداد کل گونه‌های پستاندار در قاره اروپا برابر است

طبیعت و اقلیم متنوع ایران نیز در خود گیاهان و جانوران فراوانی را جای داده است که هم از نظر تعداد و هم از نظر تنوع در مقایسه با سایر نقاط جهان شگفت انگیز است. تعداد گونه‌های پستانداران وحشی ایران با ۱۶۸ گونه تقریباً با تعداد کل گونه‌های پستانداردر قاره اروپا برابر است. از میان پستانداران وحشی ایران تاکنون نسل شیر ایرانی و ببر مازندران به کل منقرض شده است و نسل برخی دیگر از گونه‌ها همچون یوزپلنگ، پلنگ، گورخر، گوزن ایرانی، آهو، شوکا، کل و بز کوهی، قوچ و میش وحشی، پازن، جبیر، خرس سیاه، گربه پالاس، گربه شنی، شاه روباه، روباه ترکمنی و شماری دیگر در حال انقراض است.

در ایران برخلاف بسیاری از کشورها از جمله چین و روسیه که خیلی دیر به وضع مقررات حمایتی از حیوانات اقدام نمودند، برای حمایت از حیوانات و مقابله با تهدیدات و چالش‌هایی از جمله شکار و صید گونه‌های جانوری، که کاهش جمعیت آنان را به دنبال دارد، طرح قانونی راجع به شکار در ۱۳۵۵.۱۲.۰۴  تصویب شد که بر اساس آن برای نخستین بار، محدودیت‌هایی در حوزه شکار انواع جانوران وحشی مقرر شد. مقررات حقوق کیفری ایران حفاظت از گونه‌های جانوری را در مواد ۶۷۹ و ۶۸۰  قانون مجازات اسلامی به طور خاص مورد توجه قرار داده و از توجه به حقوق حیوانات غافل نمانده است. ماده ۶۸۰ در خصوص شکار و صید، هر گونه اقدام غیر قانونی و بدون مجوز علیه حیواناتی که در خشکی زندگی می کنند در قالب شکار و همچنین کلیه حیوانات آبزی در قالب صید را جرم انگاری نموده و مجازات حبس از سه ماه تا سه سال یا جزای نقدی از یک و نیم میلیون ریال تا هیجده میلیون ریال را برای مرتکب تعیین کرده است.

دین مبین اسلام  میان محیط زیست و جهان هستی، جدایی قائل نیست و آنها را مکمل یکدیگر دانسته است

از نگاه ادیان و به خصوص دین مبین اسلام، تمام جنبه‌های انسان، محیط زیست و جهان هستی در یک ارتباط هماهنگ و موزون در مسیر الهی مورد توجه قرار گرفته است و بین آنها ارتباط ایجاد می‌کند. از این‌رو، اسلام محیط زیست را به صورت واحدی غیرقابل تجزیه درنظر می‌گیرد و بین آنان و محیط زیست و جهان هستی، جدایی قائل نیست و آن‌ها را مکمل یکدیگر دانسته است. بر این اساس، محیط زیست بخشی از نظام خلقت است که موجودات ارگانیکی زمینی در آن حضور حیاتی داشته و در ارتباط متقابل با عوامل محیطی به حیات خویش ادامه می‌دهند. اینکه خداوند طبیعت را مسخر انسان قرار داده است، به معنی چیرگی و غلبه بدون قید و شرط او بر طبیعت نیست، بلکه در مرحله اول تسلط انسان بر طبیعت به دلیل مقام جانشینی خداوند است که به انسان عطا شده است. در مرحله دوم انسان تنها به شرط هماهنگی با قوانین الهی حاکم بر طبیعت مجاز به غلبه بر برخی چیزهاست.

 به طور کلی  منشأ اصلی بحران فراگیری که حیات همه جوامع را تهدید می‌کند، نگاه ابزاری به طبیعتی است که خود منشأ حیات است. این تفکر که با تصرف آزمندانه در طبیعت، پیشرفت و سعادت به دست می‌آید، چشم اندازهایی تیره برای آینده بشر دارد. امروز، نه تنها متخصصان امور زیست محیطی به وخامت اوضاع و شرایط آگاه شده‌اند، که نوعی عکس‌العمل همگانی و اعتراضات مردمی از همه مناطق مسکونی کره زمین برخاسته شده است و این پیامی امیدبخش است. بقاء نسل انسان و سلامتی او در گروی بهره‌مندی از محیط زیست پاک و سالم و برخوردار از گونه‌های متنوع جانداران است به همین جهت  فرهنگ‌سازی مناسب و وضع قوانین و اسناد بین‌المللی می‌توانند به عنوان وسیله‌ای در راستای حمایت و ارتقاء حقوق حیوانات به حساب آیند.

منابع:

*خوشیاری حاجی بابا، رو دیگران. (۱۳۹۲). «حمایت از حیوانات در قوانین ایران و اسناد بین‌المللی». فصلنامه حقوق پزشکی. شماره ۲۶. صص:۱۹۲-۱۷۱.

*رضوانی، م. ودیگران. (۱۳۹۲).«ارائه مدلی برای تعیین وضعیت اکولوژیک پستانداران مناطق چهارگانه تحت اختیار سازمان حفاظت محیط زیست کشور». مجله علمی ـ پژوهشی زیست‌شناسی جانوری تجربی.‌ شماره ۴. صص:۲۶-۲۱.

*مغربی، ح. (۱۳۹۰).«مبانی معرفت‌شناسانه اسلامی در محیط زیست». فصلنامه اخلاق زیستی. شماره ۲. صص:۱۹۲-۱۶۰.

انتهای پیام