به گزارش ایسنا، سلب اعتبار یا retraction مقالات و تولیدات علمی روشی است که مجلات علمی برای جلوگیری از گسترش بداخلاقی‌ها و تخلفات پژوهشی در پیش‌گرفته‌اند.
یک مقاله زمانی سلب اعتبار می‌شود که سردبیر مجله‌ای خاص، شواهدی را پیدا کند که نشان دهد مقاله از کدهای اخلاق حرفه‌ای تخطی کرده است. این تخطی‌ها می‌توانند شامل خطاهای صادق، داده‌سازی یا دست‌کاری غیر اخلاقی داده‌ها، مدیریت ضعیف داده‌ها (مانند اینکه نویسنده قادر نباشد داده‌هایی برای حمایت از نتایج خود تولید کند)، اعمال پژوهشی غیراخلاقی (عدم رضایت آگاهانه)، سرقت علمی (مثل سرقت علمی از خود)، نشر تکراری یا فاش نکردن تعارض منافع باشند.
البته گاهی نیز نویسنده مقاله به دلایل گوناگون درخواست سلب اعتبار مقاله خود را می‌دهد.
پس از اینکه تصمیم به سلب‌اعتبار یک مقاله گرفته شود، مجله یک اعلامیه سلب اعتبار منتشر می‌کند.
اعلامیه سلب‌اعتبار؛ بیانیه‌ای است که دلایل سلب‌اعتبار مقاله را نشان می‌دهد و باید از طریق استنادی به مقاله سلب‌اعتبارشده متصل شود. در این اعلامیه باید به وضوح بیان شود که مقاله به چه دلیل سلب اعتبار شده است، چه کسی مقاله را سلب اعتبار کرده (نویسنده، سازمان نویسنده یا سردبیر مجله)، آیا نویسنده با این تصمیم موافق بوده است یا خیر و در صورت امکان باید در این اعلامیه ذکر شود که کدام‌یک از نویسندگان مسئول تخطی از اخلاق بوده‌اند؟
با توجه به اهمیت موضوع تخلفات پژوهشی، علی قربی و سپیده فهیمی‌فر از پژوهشگران گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشکده مدیریت دانشگاه تهران با بررسی اطلاعات پایگاه داده وب‌آوساینس آثار سلب‌اعتبارشده ایرانی و بین‌المللی را بررسی کردند.
در این پژوهش از شاخص‌های مختلف کتاب‌سنجی مانند تعداد مقالات، تعداد نویسندگان، تعداد استنادات و... برای آگاهی از وضعیت تولیدات علمی سلب‌اعتبارشده استفاده شده است.
افزایش تولید آثار سلب‌اعتبارشده در سال‌های اخیر
یافته‌های این پژوهش در بازه زمانی ۱۹۷۰ تا ۲۰۱۸ نشان داد که در سال‌های ابتدایی نشر آثار در پایگاه وب‌آوساینس، تعداد آثار سلب‌اعتبارشده بسیار کم و رشد آن‌ها ناچیز بوده است.
در سال ۲۰۱۱ نسبت به سال قبل از آن بیشترین جهش و جهش منفی سه برابری مشاهده می‌شود. با این‌وجود در سال ۲۰۱۲ با کاهش جهش سه برابری مواجه هستیم. همچنین در سال ۲۰۱۴ تعداد آثار سلب‌اعتبارشده افزایش یافته است. در میان سال‌های بررسی‌شده؛ سال‌های ۲۰۱۱، ۲۰۱۴، ۲۰۱۲ و ۲۰۱۰ بیشترین تعداد آثار سلب‌اعتبارشده را به خود اختصاص داده‌اند.
افزایش میزان سلب‌اعتبار مقالات می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد. بروز خطای صادقانه در یک اثر با کوچک‌ترین قصور در انجام تحلیل‌ها و آزمایش‌ها باعث کنار گذاشتن مقاله می‌شود. همچنین پیشرفت پایگاه‌های داده‌ای حرفه‌ای کشف سرقت ادبی نیز در افزایش کشف این آثار نامعتبر موثر بوده‌اند. ارائه تکراری مقالات به مجلات، آسان‌تر شدن سوءرفتارهای دانشگاهی، فرهنگ «بنویس یا بمیر» و ... در افزایش سلب‌اعتبار مقالات موثر بودند. فرهنگ بنویس یا بمیر در جهان علمی فشار را روی نویسندگان برای ارتکاب سوءرفتار دانشگاهی افزایش داده است.
نویسندگانی که آثار علمی سلب‌اعتبارشده بیشتری دارند
بررسی نویسندگان تولیدات علمی سلب‌اعتبارشده نشان داد که بیشترین سلب‌اعتبارهای علمی مربوط به «فوجی» از دانشگاه توهو ژاپن، «ژانگ» از دانشگاه جیانگشان چین و «استپل» از دانشگاه آمستردام کشور هلند بوده است.
نویسنده‌ای به نام «سرکار» با وجود آن‌که به لحاظ تعدا آثار سلب‌اعتبار شده در رتبه هشتم قرار دارد، در مقایسه با سایر نویسندگان تعداد درخور توجهی استناد دریافت کرده است و با تفاضل میزان استناد جهانی به استناد محلی، می‌توان دریافت که تعداد زیادی از آثار معتبر به آثار نامعتبر این نویسنده استناد کرده‌اند که این امر می‌تواند روند رشد علم را مخدوش کند.
بررسی‌ها نشان داده که تعداد زیادی آثار معتبر به آثار نامعتبر این نویسنده استناد کرده‌اند. دلیل این موضوع استفاده بسیاری از پژوهشگران از شبکه‌ها اجتماعی پژوهشی مثل لینکدین و ریسرچ‌گیت دانست. چراکه ممکن است مقاله‌ای سلب اعتبار شود و اطلاعات آن در پایگاه وب‌آوساینس به‌روز شود ولی اطلاعات موجود در سایت‌های دیگر به روال قبل باقی بمانند.
دانشگاه‌هایی که بیشترین مقالات سلب‌اعتبارشده را تولید کردند
یافته‌های مطالعه «ابعاد و الگوهای همکاری آثار سلب اعتبارشده به عنوان مصداق سوء رفتار پژوهشی در سطح بین‌المللی و ایران» براساس داده‌های پایگاه وب‌آوساینس نشان می‌دهد که دانشگاه جینگانشان چین، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه شانگهای جیا تونگ چین به لحاظ تولیدات سلب‌اعتبارشده در رتبه اول تا سوم قرار دارند. با وجود اینکه نام دانشگاه‌های ایرانی در این فهرست وجود دارد اما دانشگاه‌هایی نظیر دانشگاه هاروارد که در سطح جهانی و در نظام رتبه‌بندی دارای اعتبار و رتبه برتری است، از نظر تعداد انتشار آثار سلب‌اعتبارشده نیز در رتبه پنجم این فهرست قرار دارد.
شاخص استناد جهانی به تعداد استنادی که به یک اثر در کل مجموعه آثار وب‌آوساینس شده است، اشاره دارد و استناد محلی؛ مجموع استنادی که سایر آثار سلب‌اعتبارشده در مجموعه وب‌آوساینس به هر یک از آثار سلب‌اعتبارشده در مجموعه وب‌آوساینس کرده‌اند.
همچنین به لحاظ امتیاز استناد جهانی به ترتیب دانشگاه هاروارد، دانشگاه ایالتی وین و دانشگاه توکیو بیشترین تاثیرگذاری را داشته‌اند.
اینکه دانشگاه آزاد اسلامی در انتشار آثار سلب‌اعتبارشده رتبه دوم را در جهان دارد، بسیار قابل توجه است و نیاز به تمهیداتی جهت کاهش تعداد این نوع مقالات وجود دارد. شاید دلیل زیاد بودن این مقالات در دانشگاه آزاد اسلامی، فشارهای اعمال‌شده و نیز امتیازات اخصاص داده‌شده این دانشگاه برای چاپ مقالات در مجلات آی‌اس‌آی دانست.
همچنین یکی دیگر از این دلایل آن است که مجموع مقالات منتشر شده با وابستگی دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان سازمان مادر و بدون تفکیک شعب بیان می‌شود.
متخلف‌ترین کشورها در تولید مقالات سلب‌اعتبارشده
بررسی‌های این مطالعه نشان داد که جمهوری خلق چین، آمریکا و ژاپن به ترتیب بیشترین تولیدات علمی سلب‌اعتبارشده را دارند. بیشترین تعداد استناد در سطح جهانی به آثار آمریکایی‌ها، ژاپنی‌ها و چینی‌ها تعلق دارد. به طور متوسط هر اثر آمریکایی ۴۴ استناد دریافت می‌کند.
همچنین بر اساس بیشترین تعداد استنادها از آثار سلب‌اعتبارشده (استناد محلی) به ترتیب کشورهای آمریکا، ژاپن، چین و آلمان در رتبه‌های اول تا چهارم قرار دارند.
وضعیت ایران به لحاظ تعداد مقالات سلب‌اعتبارشده در سطح جهانی
بررسی‌ها نشان داد که ۰.۰۴ درصد از مقالات ایرانی سلب‌اعتبار شده است و تعداد مقالات سلب‌اعتبارشده ایران نسبت به کل مقالات جهان ۳.۵ درصد است.
اگر تنها با توجه به رتبه ایران و بر اساس تولیدات علمی سلب‌اعتبارشده مقایسه کنیم، رتبه ایران نامطلوب است. اما با توجه به نسبت مقالات منتشرشده و نیز نسبت به مقالات سلب‌اعتبارشده جهانی درصد بالایی به خود اختصاص نداده است.
کشور ایران به لحاظ تعداد آثار سلب‌اعتبار شده در رتبه هفتم قرار دارد؛ کشورهایی نظیر آمریکا و ژاپن در رتبه های بالاتری قرار دارند،اما با توجه به تعداد کل آثار علمی این کشورها در مجموعه وب‌آوساینس شاید این رقم قابل توجه نباشد.
با این وجود، نیاز به کم‌تر شدن این تعداد نیز احساس می‌شود. چرا که؛ به هنگام مطرح‌شدن نام یک سازمان یا یک نویسنده، در تولیدات سلب‌اعتبارشده، نام آن کشور به عنوان نقض‌کننده حقوق پژوهشگری مطرح می‌شود و تبعات فراوانی در سطح جهانی و به لحاظ اعتبار خواهد داشت.
با موضوع مقالات سلب‌اعتبارشده چه باید کرد؟
محققان علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تهران می‌گویند: اگرچه مقالاتی که به خاطر تقلب، سلب‌اعتبارشده‌اند درصد کمی از علم را ارائه می‌کنند، اما مهم است توجه داشته باشیم که: ۱. تنها کسری از مقالات تقلبی، سلب‌اعتبار می‌شوند؛ ۲. سرچشمه‌های رایج‌تری از بی‌اعتباری در متون وجود دارد؛ ۳. رخداد سوءرفتارهای پژوهشی، اعتبار علم را تخریب می‌کنند؛ ۴. جعل یا تقلب علمی ممکن است نشانه‌ای از انگیزه‌های اساسی و زیان‌باری باشد که بر رفتار علمی دانشمندان تاثیر می‌گذارد.
به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ مفهوم سلب‌اعتبار را تنها نباید از دید منفی نگریست. چراکه گاه نویسنده به دلیل رسیدن به نتیجه‌ای دقیق‌تر و اعمال اصلاح، آثار قبلی خود را سلب اعتبار می‌کند.
یکی از مهم‌ترین دلایل سلب‌اعتبارشدن آثار پژوهشی، ناآگاهی پژوهشگران از مصداق‌های سوءرفتارهای پژوهشی و دلایل سلب اعتبار مقالات است. نویسندگان ایرانی با مفهوم سلب‌اعتبار مقالات در مجلات فارسی‌زبان آشنایی ندارند و پایگاهی به منظور معرفی این نوع آثار اختصاص نیافته است و با وجود تعداد درخورد توجه این آثار در سطح بین‌المللی، در سطح ملی تنها شاهد رد شدن برخی مقالات در مرحله داوری اولیه هستیم و عملی با عنوان سلب‌اعتبار یا ریترکشن در مورد مقالات فارسی دیده نمی‌شود.
نویسندگان این مطالعه با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش، پیشنهاداتی را ارائه کردند:
- برگزاری کارگاه‌هایی در راستای آگاه‌سازی پژوهشگران و همه افرادی که در حوزه پژوهش فعالیت دارند و ارائه توضیحات در خصوص مصادیق و دلایل سلب‌اعتبار پژوهشی؛
- پیش از اقدام به همکاری، پژوهشگران سابقه و پروفایل دانشگاه و موسسات و پژوهشگران چینی را بررسی کنند؛
- ارسال ایمیل به پژوهشگران متخلف برای حذف اثرات سلب‌اعتبارشده از پروفایل‌های لینکدین و ریسرچ‌گیت، برای جلوگیری از استناد به این آثار؛
- بررسی آثار سلب‌اعتبارشده پژوهشگران به جای امتیازدهی به تعداد آثار پژوهشی؛
- توجه به تعداد آثار سلب‌اعتبارشده دانشگاه‌ها برای رتبه‌بندی آن‌ها؛
- شناسایی نویسندگانی که تعداد آثار سلب‌اعتبارشده زیادی دارند، جهت بررسی دقیق‌تر آثار آن‌ها؛
- در نظرگرفتن جریمه‌های نقدی و غیرنقدی برای نویسندگان متخلف به ویژه افرادی که آثارشان به دلیل داده‌سازی و دست‌کاری داده‌ها سلب‌اعتبار شده است.
یافته‌های این مطالعه به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان «ابعاد و الگوهای همکاری آثار سلب اعتبارشده به عنوان مصداق سوء رفتار پژوهشی در سطح بین‌المللی و ایران» در پژوهش‌نامه علم‌سنجی؛ دوفصل‌نامه علمی دانشگاه شاهد منتشر شده است.
انتهای پیام
نظرات