دکتر ابوالقاسم قوام در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص تاریخچه ترکیب‌بند مشهور محتشم کاشانی اظهار کرد: در دوره صفویه تشیع به مذهب رسمی تبدیل می‌شود و به تبع این رسمیت پیدا کردن مذهب شیعه در عصر صفوی و ارادتی که پادشاهان این دوره به مذهب تشیع پیدا می‌کنند سنت سرودن شعر مذهبی در دربار صفوی و حمایت از شاعرانی که شعر مذهبی می‌سرایند تقویت می‌شود.

وی افزود: در آن زمان پادشاهان صفوی به شعرهای مدحی که برایشان سروده می‌شد اعتقادی نداشتند و اگر با سروده مدح شاعری روبه‌رو می‌شدند، شاعران ستایشگر بر خلاف دوره‌های قبل که مورد حمایت قدرت قرار می‌گرفتند در این دوره مورد بی‌مهری قرار می‌گرفتند.

عضو هیأت علمی دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد خاطرنشان کرد: به دلیل اینکه در دوره صفوی به شاعران مدح‌گو و ستایشگر پادشاهان توجهی نمی‌شد، شعرا به سرودن شعر مذهبی روی آوردند. در راستای سیاست کلی که در مرکز قدرت صفوی از آن حمایت به عمل می‌آمد شاعران زیادی به سرودن اشعار مذهبی و منظومه‌های فراوانی در مورد حیات پیامبر(ص)، حضرت علی(ع) و مسئله کربلا پرداختند که ترکیب بند مشهور محتشم کاشانی یکی از این موارد است.

قوام ادامه داد: وجود یک زمینه فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در آن زمان و ارادت خود شاعران به اهل‌بیت(ع) باعث شد ترکیب‌بند محتشم کاشانی به عنوان شاهکار ادبی به وجود آید. در حقیقت می‌توان گفت در حوزه شعر دینی در ارتباط با واقعه کربلا، ذکر مصیبت امام‌حسین(ع) و یارانشان در حادثه عاشورا سروده محتشم کاشانی اثری منحصر به فرد است.

وی بیان کرد: در راستای سیاست‌های کلی رایج در عصر صفوی و زمینه‌های تقویت شده شعر دینی و مذهبی به خصوص پرداختن به حادثه کربلا سروده محتشم کاشانی اثری سرآمد است و مواجهه عاطفی این ترکیب‌بند با داستان کربلا سوز و گداز آن را به میزان زیادی، افزایش داده است.

عضو هیأت علمی دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص سطح ادبی شعر محتشم کاشانی تشریح کرد: ترکیب‌بند محتشم از نظر سطح ادبی شعری بلند و به لحاظ تعداد بندها، تعداد ابیات، حفظ قدرت، قوت شعر و توان شاعر در سرودن اثر بلند در نوع خود بسیار قابل توجه است.

قوام اضافه کرد: تاثیرگذاری، قدرت عاطفی، قدرت و قوت بیان در سراسر اثر محتشم ناشی از ارادتی است که شاعر به اصل داستان حادثه کربلا داشته است، البته زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی و حاکمیتی در کنار این ارادت شخصی شاعر، قدرت شاعری و تاثیرپذیری عاطفی وی از از این حادثه چنین اثر بلندی به وجود آورده است.

وی  تصریح کرد: در باب حادثه عاشورا شعرهای زیادی سروده شده است که ترکیب‌بند محتشم کاشانی از نظر بلندا و عظمت شعری نسبت به سروده‌های قبل و بعد فاصله‌ای زیاد و معنادار با دیگر آثار دارد و اینکه نسبت به آن‌ها اثری برجسته‌تر و شاخص‌تر محسوب می‌شود.

عضو هیأت علمی گروه ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص راز ماندگار اثر محتشم کاشانی خاطرنشان کرد: واقعه کربلا برای مخاطبان فارسی و شیعی، پیوند و ارتباطی عاطفی دارد به این معنی که حادثه کربلا با داستان ذکر مصیبت‌ها و مظلومیت‌ها در کنار شجاعت، رشادت و از خود گذشتگی بی‌نظیر تاریخی حزن‌انگیز است؛ اما این فداکاری‌ها و افتخارآفرینی‌ها از سوی عاملان حادثه کربلا و نگاه مخاطب شیعی باعث پیوند عاطفی شیعیان به این حادثه شده است.  

قوام ابراز عقیده کرد: باورم بر این است که در تمام زمینه‌های اثر محتشم کاشانی از کنش امام‌حسین(ع) و یارانشان در این حادثه گرفته تا ستمی که بر بازماندگان حادثه کربلا رفته است، مواجهه عاطفی تبلور یافته و مخاطب شیعی این مواجهه عاطفی را می‌بیند و می‌شنود و همین موضوع است که باعث ماندگاری اثری می‌شود.

عضو هیأت علمی گروه ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: اثر محتشم از تمام مولفه‌های شعر از جمله قدرت، ظرافت و زیبایی قدرت بیان، قوت ادبی، حضور احساس و آنچه هنر را تاثیرگذار می‌کند، برخوردار است؛ به این معنی که شاعر و سراینده اثر نسبت به آنچه می‌سراید بی‌تفاوت نبوده و سروده‌هایش تنها نشان دادن هنر شاعری‌اش نیست.

قوام اضافه کرد: مواجهه عاطفی با حادثه‌ای و تاثیرپذیری از آن باعث به وجود آمدن نوسانات عاطفی در محتشم کاشانی می‌شود و او را وا می‌دارد که چنین هنرمندانه به حادثه عاشورا و شهادت امام‌حسین(ع) و یارانشان نگاه کرده و از آن سخن بگوید.  

وی گفت: فردی که بتواند عاشقانه به موضوعی نگاه کرده و عاشقانه آن را بیان کند باعث می‌شود که مخاطب شیعی و غیرشیعی اثر، حس اصلی شعر را درک کرده و آن را دریابد. داشتن تکنیک‌های هنری در شعر به همراه نگرشی عاطفی و احساسی باعث شده است که ترکیب‌بند محتشم کاشانی علاوه بر تاثیرگذاری زیاد ماندگاری بالایی نیز داشته باشد.

شعر محتشم کاشانی از حوزه پسند مخاطب شیعی فراتر رفته است

این استاد دانشگاه افزود: فارغ از زبان محتشم در سرودن این شعر که برخاسته از تاثیرپذیری محتشم کاشانی از حادثه کربلا است، شعر «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» تنها محصور در حادثه کربلا نیست؛ بلکه مواجهه جمعی از انسان‌ها در مقابله حق و باطل را نیز بیان می‌کند. همین امر باعث می‌شود که این اثر از پسند مخاطب شیعی فراتر رفته و مخاطب شیعی دیگر تنها مخاطب آن نیست.

قوام خاطرنشان کرد: شعر محتشم کاشانی به عنوان یک اثر هنری مواردی را در خود دارد مانند بحث حق و باطل که می‌تواند از حوزه پسند مخاطب مسلمان نیز فراتر رود و خاصیت هنر می‌تواند این باشد که امکانات موجود در زمینه‌های هنری به ویژه سرودن شعر به گونه‌ای استفاده شود که محصول هنری آن تنها مخاطب زمان خودش نباشد و در صورت گذر زمان مخاطب به این نتیجه نرسد که اثر تازگی خود را از دست داده و یا به عبارتی با مرگ مخاطبان خاص، اثر نیز از بین برود. 

وی ابراز عقیده کرد: اثر ماندگار باید این ویژگی را داشته باشد که از جنس، قشر، مذهب و آیین زمان خاص خود فراتر باشد، با اینکه حادثه کربلا حادثه‌ای واحد است؛ اما نگاه کردن به دل حادثه، چگونگی این نگاه و نوع مطرح کردن آن به ماندگاری اثر می‌افزاید و برتری‌ شعر محتشم کاشانی نسبت به آثار قبل و بعد خود به این دلایل اتفاق افتاده است. 

عضو هیأت علمی گروه ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص شعرهای ماندگار دیگری از حادثه کربلا تصریح کرد: حادثه کربلا در دوره‌های زیادی مورد توجه شاعران قرار گرفته است، حتی در دوره‌هایی قبل‌تر از شعر محتشم کاشانی نیز حادثه کربلا مورد توجه بوده و شاعران زیادی به حادثه کربلا پرداخته‌اند. برای مثال از فاصله عصر صفوی تا پایان حکومت پهلوی و از شروع انقلاب در حوزه شعرهای انقلابی شاعران بی‌شماری به حادثه کربلا پرداخته و شعرهای بسیاری سروده‌اند.

انتهای پیام