تنوع زیستی گیاهی تأمین کننده غذا، سـرپناه، دارو و بسـیاری از فرآورده‌های دیگر، زندگی را بر روی کره زمین لذتبخش و امکـان‌پذیر می‌کند. مراکز تنوع بسیاری از گونه‌های معمول زراعی امروزه شناخته شـده اسـت اما در مورد بسیاری از گونه‌های دیگر، اهمیت محلی، الگوهای تنوع ژنتیکی و استفاده از آنها هنوز هم تا حد زیادی مبهم است. امروزه حفاظت از تنوع زیستی یکـی از مفـاهیم اصـلی توسـعه  پایـدار است. گیاهان کمتر استفاده شده، گیاهانی هستند کـه به صورت سنتی در مراکز اصلی که از آن منشاء گرفته‌اند  یعنی جـایی کـه برای جوامع محلی و استفاده‌های سنتی از اهمیت بالایی برخوردارنـد کشت می‌شوند، ولی به دلایل متعددی این گیاهان جایگاه خود را در الگوهای زراعی از دست داده‌انـد. لـذا ایـن گیاهـان کمتـر بـه  وسـیله محققان کشاورزی و حفاظت کنندگان منابع ژنتیکی مورد توجـه قـرار گرفته‌اند از جمله این گیاهان می‌توان به گیاه وسمه (L.  tinctoria Indigofera) اشاره نمود.    

گیاه دارویی- صنعتی وسمه (L.  tinctoria Indigofera) گونه‌ای ارزشمند از خانواده بقولات است که سابقه کشت طولانی در جیرفت و کهنوج و همچنین شهرستان‌های ایرانشهر و بم دارد.  این گیاه در پاکستان، سیلان، جاوه، عربستان، مصر، هندوستان، مناطق گرم و مرطوب آفریقا و سوریه نیز رویش دارد. وسمه گیاهی یکساله، دوساله و گاهی چندساله بوده و به صورت علفی، درختچه‌ای و حتی درختی نیز دیده می‌شود که ارتفاع آن به 110-90 سانتی‌متر می‌رسد. برگ‌های مرکب آن به طول 5/7-5/2 سانتی‌متر و دارای گوشوارک‌های کوچک است. برگچه‌ها به تعداد 9 الی 13 عدد به صورت متقابل و رنگ برگ‌ها سبز متمایل به خاکستری و پوشیده از کرک و حاشیه آن‌ها دندانه‌دار است. جنس وسمه (Indigofera)  متشکل از گونه‌های بسیار زیادی است که حدود 700 گونه است و در سراسر مناطق استوایی و نیمه استوایی آفریقا، آسیا و آمریکا پراکندگی دارد. جنس وسمه در ایران شامل پنج گونه درختچه بوده که در مناطق جنوبی ایران می‌رویند. 

ریشه و ساقه وسمه، طعمی تلخ و اثر ملین، خلط آور و ضدکرم‌های انگل معده و روده دارد. وسمه گیاهی مؤثر در درمان یبوست، بیماری‌های کبد، تپش قلب و نقرس است. مصرف برگ‌ها و ریشه وسمه در درمان صرع و دیابت توصیه شده است. پودر خشک این گیاه در درمان آسم کاربرد دارد. مصرف برگ‌های آن برای تقویت رشد مو، دفع سمیت کبدی و ضدالتهاب توصیه شده است. عصاره این گیاه در درمان تنگی نفس، سیاه سرفه و تپش قلب مؤثر شناخته شده‌اند. عصاره متانولیک اندام‌های این گیاه از رشد ویروس ایدز جلوگیری می‌نماید.

در طبیعت منابع گیاهان رنگ‌زای بسیار زیادی  برآورد شده است. رنگدانه‌های گیاهی در صنایع مختلف قابلیت کاربرد دارند. مهمترین این کاربردها شامل استفاده از خواص دارویی رنگ‌های طبیعی، خواص حفاظتی در برابر نور در پارچه، استفاده در صنایع آرایشی - بهداشتی مانند رنگ مو، شامپو صابون‌سازی، تهیه حس‌گرهای زیستی، در صنایع غذایی به عنوان افزودنی و رنگ‌دهنده و کاربرد در رنگرزی الیاف است. صرف نظر از خواص رنگ دهنده، بعضی از این گیاهان برای مقاصد پزشکی استفاده می‌شوند که وسمه نیز یکی از آنها است.

در مناطق جنوب ایران وسمه به عنوان کشت تابستانه در تناوب با کشت جالیزی یا گندم قرار می‎گیرد. از برگ‌های وسمه ماده‌ای به نام نیل(ایندیگو) استخراج می‌شود. مهمترین استفاده از نیل در صنعت رنگرزی است که رنگ آن از ثبات بسیار بالایی برخوردار بوده و در رنگرزی پارچه و اشیاء کاربرد فراوان دارد. سطح زیر کشت وسمه در ایران در مناطق جلگه‌ای جیرفت و کهنوج در حال حاضر، با بیش از 300 هکتار برآورد شده است.

اجزای اصلی عصاره خام وسمه شامل دو رنگدانه آبی رنگ ایندیگو و قرمز رنگ ایندیروبین است. ایندیگو به عنوان فرآورده طبیعی، متابولیتی ثانویه است. اگرچه ایندیگو در برگ‌های گروه مختلفی از گیاهان انواع خانواده‌های گیاهی به دست می‌آید ولی بیشترین محتوی ایندیگو مربوط به وسمه است.

گیاه وسمه برای اولین بار در سال 1395 در شهر مشهد کشت شد. نتایج این مطالعه نشان داد که خصوصیات رشد، اجزاء  و عملکرد برگ، ساقه، غلاف ایندیگو وسمه به طور معنی داری تحت تأثیر استفاده از کودهای آلی و تراکم گیاه  قرار گرفت. به طوری‌که افزایش مصرف کود دامی از صفر تا 30 تن در هکتار افزایش صفات مذکور را به دنبال داشت. با این وجود تحقیقات بیشتری برای تعیین شرایط مطلوب رشد گیاه وسمه در شرایط مختلف اقلیمی موردنیاز است.

اگرچه سطح زیرکشت آن در ایران بسیار اندک است، ولی با توجه به کاربردهای متنوع آن به نظر می‌رسد که احیاء کشت و کار این محصول بتواند در ایجاد اشتغال و تنوع در الگوهای کشت مناطق مختلف کشور مفید باشد. بنابراین شناخت نیازهای زراعی گیاه دارویی و صنعتی فراموش شده وسمه می‌تواند ضمن افزایش و بهبود معیشت تولید کنندگان این محصول از خروج ارز برای تهیه رنگ‌های شیمیایی تا حدود زیادی بکاهد و از سوی دیگر، بازار جهانی برخی از صنایع از جمله صنعت فرش ایرانی را دوباره پررونق کند.

منابع:

*خرم دل، س و دیگران. (1395). « اثر سطوح مختلف کود دامی و تراکم بوته بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه، برگ و ایندیگو وسمه». نشریه پژوهش‌های تولید گیاهی. شماره 4. صص: 144-117.

*مدافع بهزادی، ن و دیگران. (1394). «تاثیر تاریخ کاشت و تراکم بوته بر رشد و اجزای عملکرد گیاه دارویی وسمه». سومین کنفرانس بین المللی پژوهش‌های  کاربردی در علوم کشاورزی. صص:5 -1.

*خان احمدی، م و دیگران. (1393). «مروری بر خواص دارویی گیاهان رنگزا». فصلنامه گیاهان دارویی. شماره 52. صص: 25-1.

*انصوری، ع و دیگران. (1395). «بررسی تأثیر تاریخ کاشت بر رشد و عملکرد گیاه وسمه ( tinctoria Indigofera L.) در شرایط شاهرود». نشریه پژوهش‌های زراعی ایران. شماره 1. صص: 47-37.

*کوچکی، ع و دیگران. (1397 ). «شناسایی و ارزیابی زراعی و اکولوژیک گیاهان فراموش شده در بوم نظام‌های زراعی ایران: 2- معرفی گیاهان کم بهره‌برداری شده و فراموش شده». مجله بوم‌شناسی کشاورزی. شماره 2. صص 353-367.

انتهای پیام