دکتر بهرام صلواتی، مدیر برنامه مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف در گفت‌وگو با ایسنا از تهیه و انتشار گزارش "نمایه مهاجرتی ایران" (Iran Migration Profile) در رصدخانه مهاجرت ایران خبر داد و گفت: نمایه مهاجرتی ایران چکیده‌ای از آخرین وضعیت شاخص‌های کلیدی مهاجرت‌های بین‌المللی در قیاس با تراز جهان در حوزه‌های مختلف جا به‌جایی دانشجویی، مهاجرت کاری،‌ اقتصادی و مهاجرت اجباری (پناهجویی و اقلیمی) است.

مدیر رصدخانه مهاجرت ایران با بیان اینکه در تهیه این گزارش سعی شده است تا حد ممکن قالب و استانداردهای بین‌المللی لحاظ شود و همچنین از به‌روزترین گزارش‌ها و مراجع آماری داخلی و بین‌المللی در دسترس استفاده شود،‌ اظهار کرد: با توجه به دشواری و تهیه و همگونی‌سازی داده‌های متنوع مهاجرت‌های بین‌المللی در کشورهای مختلف مهاجر فرست و مهاجرت پذیر دنیا، معمولا یک تاخیر زمانی یک تا دو ساله میان زمان انتشار گزارش‌های مراجع مهاجرتی و زمان ارجاع به داده‌های آماری وجود دارد. از این حیث، ارجاع و دسترسی بیشتر گزارشات مهاجرتی سال ۲۰۱۹ به داده‌های مهاجرتی مربوط به سال ۲۰۱۷ و یا حداکثر سال ۲۰۱۸ میلادی بوده است.

صلواتی اضافه کرد: با این حال رصدخانه مهاجرت ایران سعی کرده است ضمن ارجاع به اطلاعات معتبرترین گزارشات جهانی مهاجرت در سال ۲۰۱۹، داده‌های آماری مربوط به سال ۲۰۱۹ را از منابع ملی و محلی استخراج و با امکان‌سنجی قابلیت اتصال و مقایسه پذیری این داده‌ها، آنها را در نمایه پیش رو ارائه کند.

مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، تاکید کرد: هدف از تهیه و انتشار چنین گزارشاتی با استانداردهای بین‌المللی آن است که اولا زمینه سوء استفاده و یا سوء برداشت از اطلاعات آماری مربوط به حوزه مهاجرت‌های بین‌المللی به خصوص رتبه و جایگاه ایران در شاخص‌های جابجایی تحصیلی و دانشجویی در داخل و خارج از کشور جلوگیری شود. ثانیا و از همه مهمتر اینکه با استفاده از داده و آمار موثق و شناخت وضعیت و جایگاه ایران در بازار بین‌المللی مهاجرت، زمینه سیاستگذاری و برنامه هدفمند و هوشمندانه در این حوزه فراهم شود. در واقع ضرورت تهیه و انتشار "نمایه مهاجرتی ایران" این است که به طور منظم وضعیت ایران را در شاخص‌های مختلف مهاجرتی به‌ویژه تبادلات دانشجویان و متخصصان ایرانی رصد کنیم تا بتوانیم واکنش‌های درست و بجایی را با توجه به آخرین تحولات داشته باشیم.

وی یادآور شد: به عنوان مثال، یکی از موارد حائز توجه در گزارش اخیر این است که سهم و تعداد دانشجویان و محققان ایرانی حاضر در کشور آمریکا رو به کاهش است که بخش عمده‌ای از این کاهش، ناشی از محدودیت‌های ویزا و ورود این گروه به خاک آمریکا است. این کاهش حضور و یا ورود برای عرصه علم و فناوری کشور خیلی مفید نیست؛ چرا که ما همواره نیازمند تبادل و گردش نخبگانی با دنیا مخصوصاً با دانشگاه‌ها و موسسات برتر علم و فناوری جهان هستیم تا همواره زمینه دسترسی به علم و فناوری روز دنیا و از همه مهمتر انتقال آن به داخل کشور فراهم باشد.

صلواتی با بیان اینکه سیاست چرخش نخبگانی، امری که در کشور تا کنون کمتر مورد توجه قرار گرفته، باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد، خاطر نشان کرد: در واقع پس از گذشت سال‌ها و دهه‌های متمادی که نگاه و رویکرد ما به مهاجرت و اثرات آن صرفاً منفی و خسرانی بوده است، زمان آن رسیده است که ما یک چرخش راهبردی از  این نگاه صرفاً منفی و تهدیدآمیز به مهاجرت به رویکرد واقع بینانه با در نظر گرفتن جنبه‌های مثبت و مفید مهاجرت‌های بین‌المللی به خصوص در دوران تحریم داشته باشیم.

وی یادآور شد: در حال حاضر کشورهایی مثل آمریکا در تلاش هستند با اعمال انواع محدودیت‌های اقتصادی و سیاسی و حتی جلوگیری از ورود متخصصان و دانشجویان، از آگاهی و دسترسی ما به آخرین علم و فناوری روز دنیا جلوگیری کنند که این موضوع نیازمند اتخاذ یک راهبرد هوشمندانه و برنامه اجرایی سریع در کشور است؛ چرا که در صورت انفعال در این زمینه به‌زودی اثرات زیان‌بار آن را در اقتصاد و صنعت و دانشگاه خود مشاهده خواهیم کرد.     

صلواتی همچنین اضافه کرد: "سالنامه آماری مهاجرت ایران" (Iran Migration Outlook) که در پایان سال جاری شمسی منتشر خواهد شد، مجموعه کامل آمار مهاجرت‌های بین‌المللی ایران و جهان و همچنین نتایج پیمایش‌های مهاجرتی که اخیراً در داخل کشور انجام شده است به‌همراه تحلیل‌های جامع کارشناسی جهت استفاده عموم کارشناسان و علاقه‌مندان این حوزه منتشر خواهد شد.   

سهم کشورها در پذیرش دانشجویان خارجی

وی در ادامه به جزئیات داده‌های مربوط به جابه‌جایی تحصیلی و دانشجویان ایرانی پرداخت و گفت: بر اساس این مطالعات کشورهای آمریکا، انگلستان، چین، کانادا، استرالیا، فرانسه، روسیه، آلمان و ژاپن به ترتیب رتبه‌های اول تا نهم را در پذیرش دانشجو دارند.

۹ کشور برتر دانشجو پذیر در سال ۲۰۱۸

مدیر برنامه مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف ادامه داد: بررسی آخرین وضعیت کشورهای دانشجو فرست نشان می‌دهد که ایران در حالی رتبه ۱۸ را دارد که پایین‌تر از کشورهایی چون "چین"، "آلمان"، "فرانسه"، "آمریکا" و "ایتالیا" قرار گرفته است. 

۲۰ کشور اول دانشجو فرست

نمودار ۲۰ کشور اول دانشجوفرست

صلواتی ادامه داد: در سال ۲۰۰۰ تعداد ۱۷ هزار و ۴۴۷ دانشجوی ایرانی در خارج از کشور مشغول به تحصیل بودند که ایران در آن سال در دنیا رتبه ۲۶ را کسب کرده بود. این جایگاه در سال ۲۰۱۲ میلادی به رتبه دوازدهم ارتقا یافته بود که بالاترین رتبه دانشجو فرستی ایران در طول بیست سال گذشته بوده است.

وی اضافه کرد: اما تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور در سال ۲۰۱۷ به ۵۲ هزار و ۵۲۱ نفر رسیده است که رتبه ایران در این شاخص بیستم جهانی است که نسبت به سال ۲۰۱۲ هشت پله کاهش یافته است.

نمودار تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور و رتبه ایران در میان کشورهای دانشجوفرست در سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۷

وی همچنین به آمارهای مربوط به تعداد دانشجویان ایرانی شاغل در آمریکا از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ اشاره کرد و یادآور شد: روند افزایش پذیرش دانشجویان ایرانی در آمریکا از سال ۲۰۰۰ تا سال ۲۰۱۷ ادامه داشت ولی این روند از سال ۲۰۱۸ روند کاهشی یافته است.

تعداد دانشجویان ایرانی در آمریکا از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸

روند دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در دانشگاه‌های آمریکا

وی در خصوص روند کاهشی تعداد دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در آمریکا، توضیح داد: با توجه به محدودیت‌های اعمال شده از سوی دولت ترامپ برای ورود اتباع ایرانی به خاک کشور آمریکا، تعداد دانشجویان ایرانی در آمریکا کاهش یافته و پیش‌بینی می‌شود که ادامه این روند سهم و تعداد دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در آمریکا را با کاهش روبرو کند.

وی اضافه کرد: همچنین پیش‌بینی می‌شود که کشورهایی همچون ترکیه، کانادا و آلمان تبدیل به مقاصد جایگزین کشور آمریکا برای دانشجویان ایرانی شوند.

تعداد دانشجویان بین‌المللی محصل در آمریکا در سال ۲۰۱۹/۲۰۱۸ بر اساس ملیت

مدیرگروه مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف افزود: در سال ۲۰۱۹ تعداد دانشجویان ایرانی در آمریکا با ۵ درصد کاهش به عدد ۱۲ هزار و ۱۴۲ نفر رسید.

روند پذیرش دانشجویان ایرانی در کانادا

وی همچنین به روند پذیرش دانشجویان ایرانی در کانادا اشاره کرد و یادآور شد: تعداد دانشجویان ایرانی در این کشور از ۳ هزار و ۷۳۵ نفر در سال ۲۰۱۶ به ۳ هزار و ۸۸۴ نفر در سال ۲۰۱۷ رسیده است.

تعداد دانشجویان ایرانی در کانادا در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۷

روند پذیرش دانشجویان ایرانی در آلمان

صلواتی به بیان وضعیت دانشجویان بین‌المللی ایرانی در آلمان پرداخت و گفت: تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در دانشگاه‌های این کشور از ۳ هزار و ۱۳۵ نفر در سال ۲۰۱۳ به تعداد ۴ هزار و ۸۴۶ نفر در سال ۲۰۱۷ رسیده است.

وی با بیان اینکه علی‌رغم روند افزایشی پذیرش دانشجویان ایرانی در آلمان، ولی در میان ۱۰ کشور برتر دریافت کننده ویزای تحصیلی در سال ۲۰۱۸، ایران رتبه هشتم را دارد، یادآور شد: ویزای تحصیلی کشور ایران شامل کلیه مقاطع تحصیلی از دانش آموزی تا دانشجویی را شامل می‌شود.

روند پذیرش دانشجویان  ایرانی در ترکیه

صلواتی افزود: روند پذیرش دانشجویان ایرانی در ترکیه تغییر ‌کرده است، به گونه‌ای که تعداد دانشجویان ایرانی شاغل در ترکیه از ۴۹۹ نفر در سال ۲۰۰۰ به ۶ هزار و ۹۹ نفر در سال ۲۰۱۷ افزایش یافته است.

تعداد دانشجویان ایرانی در ترکیه در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۷

به گفته وی بر اساس این گزارش کشورهای آذربایجان،‌ ترکمنستان، افغانستان، ایران، عراق، سوریه، سومالی، اردن، یمن و پاکستان ۱۰ کشور برتر در دریافت ویزای تحصیلی از کشور ترکیه در سال ۲۰۱۷ هستند.

بازگشت دانشجویان به کشور

مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در این باره گفت: طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیر مقیم به منظور انتقال دانش، تجربه و ایده‌های فناورانه به کشور و همچنین ایجاد ارتباط موثر دانشمندان و متخصصان ایرانی غیر مقیم با همتایان داخلی و مراکز علمی و فناوری منتخب توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و بنیاد ملی نخبگان طراحی شده و از اسفند سال ۱۳۹۴ به صورت رسمی آغاز شده است.

وی هدف اصلی این طرح را ایجاد سازوکاری برای بهره‌مندی از دانش و تجارت ارزشمند دانشمندان و متخصصان ایرانی و غیر مقیم در قالب برنامه‌هایی مانند پسا دکتری، فرصت‌های مطالعاتی، اساتید مدعو و معین، فعالیت‌های فناورانه و برگزاری سخنرانی و کارگاه‌ تخصصی با تاکید بر مدل چرخش نخبگان دانست.

صلواتی اضافه کرد: از جمله مهمترین دستاوردهای این طرح می‌توان به ارائه تسهیلات به بیش از ۱۴۰۰ نفر از فارغ‌التحصیلان بازگشتی از دانشگاه‌های برتر جهان اشاره کرد.

نمودار تجمعی بازگشت متخصصان و فارغ التحصیلان ایرانی خارج از کشور از سال ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۸

وی ادامه داد: همانطور که در نمودار فوق مشخص است، تعداد متخصصات ایرانی بازگشتی از اسفند ۱۳۹۴ تاکنون به ۱۴۰۲ نفر رسیده است. به عبارت دیگر از زمان آغاز رسمی طرح همکاری با متخصصان ایرانی،‌ به طور متوسط روزانه یک ایرانی متخصص به کشور بازگشته است.

به گفته این فعال حوزه مطالعات مهاجرت، در ۹ ماه اول سال ۱۳۹۸ در مجموع بیش از ۳۰۰نفر از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های برتر جهان به کشور بازگشته‌اند، بر همین اساس میانگین روزانه تعداد متخصصان بازگشتی به داخل کشور بیش از یک نفر بوده است.

انتهای پیام