مجتبی محمدی در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: فرونشست پدیده‌ای است که در اثر آن سطح زمین بصورت تدریجی و در برخی از موارد بطور ناگهانی نشست می‌کند که در بسیاری از مناطق جهان و همچنین مناطقی از ایران مثل دشت‌های رفسنجان، نیشابور، مشهد، مهیار جنوبی، سیوجان، سرایان و اسفدن پدیده فرونشست گزارش شده است.

وی افزود: فرونشست‌ها عمدتا در نواحی آهکی کاردستی و یا در نواحی با برداشت بیش از حد مجاز از آبهای زیرزمین به وقوع می‌پیوندند.

این دانشجوی دکترای ژئوتکنیک، ادامه داد: منابع آبی زیرزمینی در بسیاری از مناطق کشورمان از جمله نواحی مرکزی، شرق و جنوب، یکی از مهمترین منابع تامین کننده آب برای مصارف کشاورزی، صنعتی و شرب هستند.

محمدی تصریح کرد: وجود شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک در این مناطق و وقوع خشکسالی نسبتا دراز مدت باعث شده که بیش از 90 درصد نیاز آبی شهرهای این مناطق فقط از طریق آبخوان‌های زیرزمینی تامین شود.

وی بیان‌کرد: در واقع آب‌های زیرزمین تنها منبع آب موجود برای مصارف کشاورزی، صنعت و شرب است که به این ترتیب یکی از مشکلات مهم در ارتباط با برداشت بی‌رویه آب از سفرهای زیرزمین افت ممتد سطح آب و متراکم شدن لایه‌ها و رسوبات سفره است.

این دانشجوی دکترای ژئوتکنیک یادآور شد: اولین بار، فرونشست زمین در دشت رفسنجان در سال 46 ثبت شده که اخیرا این پدیده در دشت‌های استان‌های خراسان، فارس، یزد، اصفهان، تهران، چهارمحال بختیاری گزارش شده است.

محمدی با اشاره به اینکه در مقیاس جهانی خطر فرونشست زمین در اثر افت سطح آب زیرزمینی در بین سالهای 1950 تا 1970 همزمان با صنعتی شدن و رشد شهرنشینی به اوج خود رسید، تاکید کرد: فرونشست زمین خسارت زیادی را به دنبال دارد که تخریب اراضی کشاورزی تا تخریب سازهایی مانند پل‌ها، ساختمان‌ها و راه‌ها را شامل می‌شود.

این مدرس دانشگاه افزود: برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی باعث ایجاد خلل و فرج در خاک شده و زمین مانند اسفنجی که آبش را گرفته باشند پایین می‌رود و دیگر آن قسمت از زمین و آبخوان آن منطقه برای همیشه از بین می‌رود.

محمدی تصریح کرد: در ایران اولین بار فرونشست در دشت رفسنجان در سال 46 همراه با پدیده لوله‌زایی چاه‌های کشاورزی گزارش شده است.

وی اظهار کرد: تشدید روند نابودی منابع آبی کشور در سال‌های اخیر سبب شده که اغلب دشت‌های کشور یکی از پرمخاطره‌ترین و خسارت‌زاترین پدیده زیست محیطی شناسایی شده را تجربه کنند.

دانشجوی دکترای ژئوتکنیک ادامه داد: در سال‌های اخیر در اغلب دشت‌ها پدیده فرونشست منطقه‌ای زمین در ارتباط با افت سطح آبهای زیرزمینی گزارش شده است. در ایران نشست منطقه‌ای زمین در مناطق مختلفی بخصوص در نواحی که از مخازن آبهای زیرزمینی بهره‌برداری بیش از اندازه می‌شود دیده شده است.

از 76 دشت استان‌های خراسان، 72 دشت در وضعیت بحرانی

وی بیان کرد: استان‌های سه گانه خراسان با برداشت سالیانه بیش از 9 میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی در سطح بهینه‌های آبرفتی یکی از مهمترین بهره‌برداران آب در سطح کشور هستند که فرونشست را در دشت‌های این استان‌ها شاهد هستیم.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه از 76 دشت استان‌های خراسان 72 دشت در وضعیت بحرانی به سر می‌برند، ادامه داد: دشت کاشمر، مشهد، نیشابور، سرایان و اسفدن از دشت‌هایی هستند که افت سطح آب زیرزمینی سالیانه در آنها به بیش از یک متر و نرخ فرونشست در حدود 30 سانتیمتر است که از هر دو جهت رکوردار هستند.

محمدی تصریح کرد: خراسان جنوبی با 151 هزار کیلومتر مربع وسعت سومین استان پهناور کشور است که حدود 800 هزار نفر جمعیت دارد که در حال حاضر 3 هزار و 299 حلقه چاه آب، 6 هزار و 252 رشته قنات، و 2 هزار و 189 دهنه چشم استخراج آب از سفره‌های زیرزمینی دشتهای این استان را بر عهده دارند.

وی با اشاره به اینکه این امر باعث کسری 170 میلیون مترمکعبی مخازن آب زیرزمینی و ممنوعه شدن 55 درصد دشت‌ها شده است، گفت: برداشت بی‌رویه آب از آبخوان‌ها و خشکسالی‌های 17 سال گذشته باعث افت شدید سطح آب زیرزمینی و ایجاد فرونشست در برخی دشت‌های استان شده که از جمله آن می‌توان دشت سرایان و اسفدن را نام برد.

این دانشجوی دکترا ژئوتکنیک اظهار کرد: پدیده فرونشست در دشت اسفدن با توجه به برداشت بی‌رویه آب، افت سطح آب زیرزمینی و نوع خاک در آن منطقه نیز جزو فرونشست‌های اخیر این استان است.

محمدی تاثیر به روی الگوی جریان‌های زیرزمینی، کاهش کیفیت آبهای زیرزمینی و افزایش نمک این آبها، کاهش ظرفیت مخازن آبخوان‌ها، خراب شدن ساختمان چاه‌ها و پمپ‌های نواحی مستعد فرونشست، ناتوانی چاه آبدهی و ایجاد پدیده لوله‌زایی را از عوامل پدیده فرونشست دانست.

وی تاکید کرد: حرکات تکنونیکی زمین، فعالیت‌های معدنی زمین و انحلال کانی‌ها سنگ‌ها و مواد جامد در اثر حرکات آبهای زیرزمین از جمله عوامل متعدد بوجود آمدن ایجاد این پدیده هستند.

فرونشست برگشت ناپذیر است

این استاد دانشگاه یادآور شد: فشرده شدن لایه‌های خاک به علت استخراج آب و پایین رفتن سطح آب‌زمینی باعث رخ دادن نشست زمین شده و این امر برگشت‌ناپذیر است.

محمدی تصریح کرد: برای مقابله با این پدیده باید از پمپاژ بی‌رویه آب، توسعه بی‌رویه چاه‌ها،کف‌شکنی و کنترل عمق حفاری جلوگیری کرده و از آب‌های سطحی بجای زیرزمینی، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی توسط آبهای سطحی یا انتقال از حوضه‌های مجاور یا بوسیله فاضلاب، استفاده کرد.

وی یادآور شد: همچنین با ارائه طرح‌های تحقیقاتی کشاورزی برای تعیین الگوی کشت در هر منطقه با توجه به اقلیم بافت خاک، ترویج خدمات کشاورزی در راستای کشت محصولات کم‌مصرف و آگاه‌ کردن کشاورزان از اثرات برداشت بی‌رویه آب و عواقب آن با این پدیده مقابله کرد.

این استاد دانشگاه یادآور شد: بر اساس نتایج حفاری در محدوده‌های نشست اتفاق افتاده، خاک‌ها عمدتا خاک‌های clو Ml براساس طبقه‌بندی متحد بوده که افت سطح آب زیرزمینی سبب کاهش فشار هیدرواستاتیک و خروج آب از این خاک‌ها و تحکیم و کاهش حجم آنها و در نهایت نشست زمین شده است.

محمدی عنوان کرد: در صورت ادامه روند کنونی، شرایط تغذیه و تخلیه و عدم انجام اقدامات جدی و عملی برای کاهش برداشت بی‌رویه طی چند سال آینده سطح آب زیرزمینی در این دشت‌ها بطور چشم‌گیری افت خواهد کرد.

وی تاکید کرد: با توجه به اینکه بیشترین میزان آب برداشتی در آبیاری زمین‌های کشاورزی همان منطقه مصرف می‌شود پیشنهاداتی در راستای کاهش میزان افت سطح آب زیرزمین و پیامدهای آن ارائه شود.

محمدی ضمن ارائه پیشنهاداتی خاطرنشان کرد: در راستای کاهش میزان افت سطح آب زیرزمینی و پیامدهای ناشی از آن باید به افزایش سطح دانش بهره‌برداران در راستای مصرف آب کشاورزی، بهبود روش‌های آبیاری، عدم صدور مجوزهای جدید حفاری، حفاظت از سفره و تغذیه مصنوعی آن، تهیه الگوی کشت بهینه، تصفیه و استفاده مجدد از فاضلاب‌ها و پساب‌ها پرداخت.