دکتر جعفر مهراد رییس بخش علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شیراز و چهره ماندگار علمی کشور در دیدار جمعی از اساتید، نخبگان علمی و پژوهشگران دانشگا‌ه‌ها، پارک‌های علم و فناوری و مراکز علمی و تحقیقاتی با مقام معظم رهبری گزارشی از روند توسعه علمی ارائه کرد.

وی در این گزارش آورده است:

«چند سالی است که بحث تولید علم و در سال‌های اخیر موضوع سنجش و رتبه بندی، مورد توجه جامعه علمی و به طور ویژه حضرتعالی قرار دارد. سند چشم انداز در افق 1404 ویژگی‌های مهمی را برای جامعه ایرانی بر می‌شمارد که از آن جمله می‌توان به دست یافتن به جایگاه اول اقتصادی، علم و فناوری در منطقه آسیای جنوب غربی با تاکید بر جنبش نرم افزاری و تولید علم اشاره کرد.

در سیاست‌های کلی علم و فناوری نیز با هدف کسب مرجعیت علمی و با تاکید بر تولید علم، تقویت نظام‌های نظارت، ارزیابی و رتبه بندی در حوزه‌های علم و فناوری مورد تاکید قرار گرفته است.

در متن قانون برنامه پنج ساله توسعه، در بخش علم و فناوری، جنبش نرم افزاری و تولید علم و نیز استقرار نظام جامع ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه‌ها به دولت جمهوری اسلامی ایران یادآوری شده و دستیابی به جایگاه دوم علم و فناوری در منطقه تکلیف شده است.

در پی این سیاست‌های ارزشمند و برای تحقق سند چشم انداز و مرجعیت علمی، تهیه نقشه جامع علمی و اجرای مفاد آن در دستور کار شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفته و دانشگاه‌ها در جبهه مقدم اجرا و عملیاتی کردن نقشه جامع علمی کشور قرار دارند.

در حرکت به سوی اسناد بالادستی، دانشگاه‌ها سال‌ها است که فعالیت‌های علمی خود را شدت بخشیده و با تاسیس دوره‌های تحصیلات تکمیلی و پذیرش دانشجویان در این دوره‌ها و جذب بیشتر استادان در دانشگاه‌های مختلف کشور و نیز با تاسیس نشریات معتبر علمی به زبان‌های فارسی و انگلیسی به منظور نشر آثار علمی و یافته‌های تحقیقاتی در نهضت تولید علم با جدیت شرکت کرده‌اند.

ثبت اطلاعات تولید علم از اواخر دهه 1950میلادی توسط موسسه اطلاعات علمی در آمریکا آغاز شد. دومین نظام استنادی نیز آثار علمی جهان را طبق معیارها و شاخص‌های علم سنجی ثبت و نمایه‌سازی می‌کنند که در سال 2004 میلادی با عنوان پایگاه اسکوپوس در آمستردام هلند تاسیس شد.

در خلال این سال‌ها سهم گرایش‌های مختلف علوم در تحقق جایگاه ایران به عنوان کشوری با برترین میزان تولیدات علمی در جهان نشانگر آن است که ایران در گروه برتر کشورهای تولید کننده علم قرار گرفته است.

به موازات این مجاهدت‌ها و آنگاه به منظور استقرار نظام استنادی خاص کشورهای اسلامی با مرجعیت علمی ایران، اینجانب افتخار تاسیس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) را در شیراز در دولت نهم و با حمایت کم نظیر جناب آقای دکتر محمد مهدی زاهدی و معاون ایشان جناب آقای دکتر منصور کبگانیان در پرونده خود دارم.

بررسی این سه نظام استنادی معتبر بین المللی، واقعیت‌های شگفت انگیزی را نشان می‌دهد.

بر این اساس، شواهد موجود حاکی از آن است که کشورهای آمریکای شمالی و اروپای غربی در حال از دست دادن جایگاه محوری و استراتژیک خود در تولیدات علمی و سیستم علم هستند».

تغییر جغرافیای تولید علم

رییس بخش علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شیراز در ادامه این گزارش آورده است:

«نقشه جغرافیایی تولید علم جهان نیز تغییر یافته و جا به جا شده است. در مقیاس جهانی چندین ناحیه داغ از نظر تولید علم پدیدار شده است که قابل توجه‌ترین آنها در قاره آسیا قرا دارند.

در 30 سال گذشته سهم آسیا در تولیدات علمی جهان 155 درصد رشد داشته و در سال‌های اخیر از آمریکای شمالی و اروپای غربی فراتر رفته است.

در بین کشورهای آسیایی نرخ رشد تولیدات علمی ایران به طور قابل توجهی بیشتر از سطح جهانی است. بیان آمار تولید علم از زبان موسسه اطلاعات علمی واقعیت‌های ملموسی را منعکس می‌سازد».

3 دهه تولید علم در ایران از زبان اعداد و ارقام

وی ادامه می‌دهد:

«در سال پیروزی انقلاب اسلامی کل تولیدات علمی ایران تنها 476 مدرک بود. سپس این تولیدات از آغاز جنگ تحمیلی تا پایان جنگ به هزار و 646 مدرک رسید.

در 8 سال اول بعد از جنگ تحمیلی تولیدات علمی ایران با دو هزار و 846 مدرک، رشدی برابر با 73 درصد را نشان می‌دهد. در 8 ساله دوم یعنی از سال 1376 تا سال 1383، جمهوری اسلامی ایران با تولید 19هزار و 208 مدرک از رشدی برابر با 575 درصد برخوردار بوده است.

در هشت ساله سوم یعنی از سال 1384 تا 1391 با تولید 148 هزار و 752 مدرک، رشد تولید علم ایران به 674 درصد بالغ می‌شود که این تاریخ را می‌توان با افتخار نقطه عطفی در نهضت علمی جمهوری اسلامی ایران به شمار آورد.

در سال‌های 1392، 1393 و 1394 نیز میزان تولیدات علمی کشور همچنان نرخ رو به رشدی را نشان می‌دهد. سال 1395 نیز در نهضت تولید علم، چشم انداز روشنی را می‌نمایاند. ایران در طی 5 ماه اول سال 2016 میلادی رتبه 15 تولید علم جهان را به خود اختصاص داده است. سهم تولید علم ایران در این بازه زمانی از کل تولیدات علمی جهان بیش از 1.85 درصد است.

کشورهای سوئیس، ترکیه، سوئد، فدراسیون روسیه و تایوان بعد از ایران در مرتبه‌های 16 تا 20 تولید علم جهان قرار دارند. در میان 57 کشور اسلامی نیز ایران رتبه اول و ترکیه رتبه دوم تولید علم را در اختیار دارد.

تولید مقالات داغ

مقامات عالی رتبه نظام بر اساس سیاست‌های ابلاغی بر مفهوم اثربخشی و موثر بودن تولیدات علمی نیز تاکید می‌کنند. اثربخشی به کمیت تولیدات علمی دلالت ندارد. اثربخشی با تعداد استنادهای صورت گرفته به تولیدات علمی تعیین می‌شود.

یکی از بارزترین جلوه‌های تولید علم دانشمندان جمهوری اسلامی ایران، مقاله‌های پر استناد و مقاله‌های داغ است که توسط موسسه اطلاعات علمی محاسبه می‌شود.

رتبه ایران در بین 141 کشور تولیدکننده علم از نظر مقاله‌های پر استناد 36 و ترکیه 34 است. از نظر تولید مقالات داغ نیز رتبه ایران 32 و ترکیه 35 است».

رتبه ایران در حوزه فناوری‌های نوین

این چهره ماندگار علمی کشور در این گزارش باتاکید بر این که ایران در فناوری‌های نوین جایگاه برجسته‌ای را در بین کشورهای جهان به خود اختصاص داده است، خاطر نشان می‌کند:

«به عنوان مثال، آماری که اخیرا درباره فناوری نانو منتشر شده، نشان می‌دهد که ایران رتبه 6 جهان را در اختیار دارد.

رتبه‌های اول تا پنجم نیز در اختیار چین، آمریکا، هند، کره جنوبی و آلمان است. بعد از ایران کشورهای ژاپن، فرانسه، انگلستان و اسپانیا قرار دارند.

نمونه برجسته دیگر، حوزه زیست فناوری است که ایران نیز پیشرفت‌های قابل توجهی را تجربه می‌کند. حضور انتشارات ایران در این حوزه از سال 2002 میلادی تنها با 2 مقاله آغاز شده، اما عمده رشد برونداد علمی دانشمندان این حوزه در فاصله سال‌های 1391 تا 1394 صورت گرفته است.

متوسط استناد برای هر مدرک تولید شده در جمهوری اسلامی ایران در این حوزه برابر با 7.13 است که رقم قابل توجهی است».

وی در این گزارش به دو نمونه دیگر در حوزه فناوری‌های نوین سلول‌های بنیادی و انرژی‌های نو اشاره می‌کند و با تاکید بر این که ایران در حوزه سلول‌های بنیادی رتبه 27 و در حوزه انرژی‌های نو دارای رتبه 19 است، یادآور می‌شود:  

«شاید بحث پیرامون تولید علم به تنهایی توجه مسؤولان نظام جمهوری اسلامی ایران را به خود جلب نکند، هر چند که از نظر جامعه علمی و اسناد بالادستی، استادان دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی کشور نقش خود را به طرز نیکویی اجرا کرده‌اند.

علاوه بر اهمیتی که تولید علم دارد و مختصرا بر توانایی‌های ایران در این حوزه اشاره شد، شاخص‌های تولید علم و استناد به همراه درآمدهای صنعتی و تحقیقاتی از شاخص‌های مهم و معتبر نظام‌های رتبه‌بندی بین المللی است».

بین‌المللی سازی دانشگاه‌ها

مهراد در این گزارش به موضوع بین المللی سازی اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد:

«چند وقتی است که دانشگاه‌های کشور برنامه‌های مختلفی را برای بین المللی سازی جستجو می‌کنند. در این راستا همایش‌های گوناگون نیز برگزار می کنند.

اساس بین المللی سازی علاوه بر بحث زیر ساخت‌ها، حضور موثر نام دانشگاه‌های کشور با رتبه‌های برتر در نظام‌های رتبه بندی بین المللی است.

جذب دانشجوی بین الملل نیز در همین راستا قابل بحث است. آموزش عالی اکنون صنعتی پردرآمد است. چنانچه اسناد بالادستی و معیارها و شاخص‌های نظام‌های رتبه بندی تامین شود، آنگاه رتبه دانشگاه‌های کشور در نظام‌های بین‌المللی ارتقاء خواهد یافت.

اکنون آمار دانشجویان بین الملل در دانشگاه‌های کشور چندان رضایت بخش نیست. ما در حوزه تولید علم خواستیم و به نتیجه رسیدیم. در مورد بین المللی سازی و جذب دانشجوی بین الملل نیز باید برنامه‌های راهبردی تهیه و به اجرا گذاشته شود.

کلا در جهان سه نظام رتبه بندی بین المللی شامل QS، تایمز و شانگهای دانشگاه‌های مختلف جهان را هم به صورت کلی و هم به صورت رشته‌های موضوعی رتبه بندی می‌کنند. توان دانشگاه‌های کشور در تولید علم و درآمدهای صنعتی موجب شده است تا نام تعدادی از دانشگاه‌های دولتی و جامع هر سال در بین دانشگاه‌های تراز اول جهان قرار گیرند.

حضور معنی دار تعدادی از دانشگاه‌های کشور در جدول کلی رتبه بندی و نیز نام تعدادی از دانشگاه‌های کشور در رتبه بندی‌های موضوعی ناشی از تاثیر تولید علم دانشمندان جمهوری اسلامی ایران است که در پایگاه‌های استنادی ثبت و رصد می‌شوند.

نظام‌های رتبه‌بندی، داده‌های خود را در شاخص‌های تولید علم از پایگاه‌های استنادی دریافت می‌کنند. از این رو تاکید نظام جمهوری اسلامی ایران مبنی بر افزایش تولیدات علم و سرعت بخشیدن به شتاب تولید علم که مورد تاکید حضرتعالی است و کاهش شتاب تولید علم را تایید نمی‌فرمائید، موضوع بسیار با اهمیتی است که انتظار می‌رود دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی کشور همچنان توجه ویژه‌ای بدان معمول نمایند.

به استحضار حضرتعالی و میهمانان گرامی عرض می‌کنم که ایران هم اکنون مرجعیت علمی کشورهای منطقه، کشورهای اسلامی، کشورهای عضو اوپک و بسیاری از کشورهای نو ظهور علمی را برعهده دارد.

پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) که در ابتدای عرایضم بدان اشاره کردم، مسؤول ثبت و نمایه سازی انتشارات علمی کشورهای اسلامی است.

رتبه بندی دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشورهای اسلامی نیز در نشست ویژه وزرای آموزش عالی در عربستان سعودی که اینجانب نمایندگی وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری را بر عهده داشتم، به ISC واگذار شده است که نشان دیگری از مرجعیت علمی جمهوری اسلامی ایران است.

در خاتمه خوشحالم موفقیت بزرگ دیگری را نیز در مورد سنجش، ارزیابی و رتبه بندی به استحضار برسانم که به عنوان رییس کمیته رتبه بندی TUMS و با محوریت دانشگاه علوم پزشکی تهران، نظام رتبه بندی TUMS به عنوان چهارمین نظام رتبه بندی بین المللی بعد از تایمز، QS و شانگهای به زودی عملیات ارزیابی و رتبه بندی خود را با شاخص‌های کاملا متمایز و مناسب با شان و منزلت دانشگاه‌های کشورهای نو ظهور علمی مانند جمهوری اسلامی ایران در سطح کشورهای جهان آغاز می‌کند و ایران، این بار نیز مرجعیت‌های علمی خود را در عرصه‌های بین المللی در بخش سنجش و رتبه‌بندی به دست می‌آورد».

انتهای پیام