نفس دشت کاشمر به شماره افتاده و این در حالی است که در بخش وسیعی از رونق اقتصاد این شهرستان به کشاورزی بستگی است.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)– منطقه خراسان، تشنگی دشت کاشمر روایتگر استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی و باران‌هایی است که گاه به خاطر خشکسالی و گاهی کاهش نزولات جوی بر خاک این شهرستان نباریده است.
شهرستان کاشمر در تشنگی دشت‌ها وضعیت نگران‌کننده‌ای دارد، به طوری که دشت کاشمر جزء اولین دشت‌هایی است که بحران آب در آن از اوایل دهه 1350 شروع شد.
بخش کشاورزی؛ متهم به ایجاد بحران آب در کاشمر
در همین خصوص، پژوهشگر حوزه آب و خاک در استان خراسان در گفت‌وگو با ایسنا، منطقه خراسان گفت: متاسفانه شاهد افت مستمر سطح آب زیرزمینی در دشت کاشمر هستیم که از اوایل دهه 1350 شروع و اکنون به‌طور متوسط سالیانه با افت بیش از یک متر از سطح آب‌های زیرزمینی مواجه هستیم.
دکتر هادی معماریان مهمترین مشکل در بخش کشاورزی شهرستان کاشمر را افت شدید آب‌های زیرزمینی به علت برداشت بی‌رویه و آبیاری عمدتاً سنتی دانست و بیان کرد: خرده مالکی و پایین بودن درجه مکانیزاسیون شهرستان، پایین بودن سطح سواد بهره‌برداران کشاورزی و تخریب و تغییر کاربری اراضی کشاورزی نیز از دیگر مشکلات گریبانگیر بخش کشاورزی شهرستان کاشمراست.
معماریان، بایر شدن اراضی به دلیل افت شدید کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی و در نتیجه گسترش پدیده شوم بیابان‌زایی را از دیگر معضلات این شهرستان دانست و گفت: آمار شرکت سهامی آب منطقه‌ای خراسان رضوی نشان می‌دهد که حدود 95 درصد از آب استحصال شده از سفره آب زیرزمینی دشت کاشمر به مصرف بخش کشاورزی می‌رسد.
وی اظهار کرد: بر اساس بیلان سال آبی سال‌های 1376-1377 حدود 42 میلیون متر مکعب کسری مخزن در آبخوان دشت کاشمر وجود داشته، در صورتی که محاسبات مربوط به بیلان سال آبی 1384-1385 نشان‌دهنده 121 میلیون مترمکعب کسری مخزن است و این روند به ویژه در سال‌های اخیر و با توجه به ادامه روند خشکسالی‌ها افزایش چشمگیری داشته است.
عضو هیئت علمی دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه بیرجند با بیان اینکه هر سال 15 میلیون متر مکعب بر کسری مخزن افزوده می‌شود، بیان کرد: در حال حاضر وضعیت دشت کاشمر فوق بحرانی است.
وی با اشاره به اینکه در اثر بهره‌برداری بیش از حد و افت 21.5 متری سطح آب‌های زیرزمینی در طی 26 سال یعنی تا سال 1385، میزان آبدهی چاه‌های منطقه به شدت کاهش یافته است، عنوان کرد: متاسفانه کشاورزان در مواردی با مجوز شرکت سهامی آب منطقه‌ای خراسان رضوی اقدام به کف‌کنی و عمیق‌سازی چاه‌ها و یا حفر چاه‌های جدید با عمق زیاد در مجاور چاه‌های قدیمی نموده‌اند.
معماریان با اعلام اینکه بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی توسط چاه‌ها در این دشت در سال 1345 در حدود 18 میلیون متر مکعب بوده که در سال 1385 بالغ بر 108 میلیون متر مکعب گزارش شده است، افزود: نتایج تحقیقات نشان می‌دهد در طی این مدت اگرچه تعداد چاه‌ها 10 برابر افزایش یافته، اما میزان آب استحصالی حدود 6 برابر افزایش یافته که این وضعیت نشان دهنده کاهش آبدهی 40 درصدی چاه‌های کشاورزی به دلیل افت سطح آب زیرزمینی است.
وی با بیان اینکه سطح آب‌های زیرزمینی موجب شکاف‌های کششی طویلی، به‌خصوص در بخش‌های غربی دشت کاشمر شده است، گفت: پدیده فرونشست زمین ضمن خسارت به زمین‌های کشاورزی و چاه‌های آب موجب آسیب دیدن تجهیزات انتقال آب، جاده‌ها و سایر تأسیسات شده که نگرانی‌هایی برای ساکنان منطقه و شاید مسئولان به وجود آورده است.
این پژوهشگر حوزه آب و خاک با بیان اینکه نشست حدود 30 سانتیمتر در دشت کاشمر موجب کاهش حجم ذخیره آبخوان شده است، گفت: سطح آب زیرزمینی موجب می‌شود، آب بخش عمیق آبخوان بطرف بالا حرکت کرده و به تدریج سبب شور شدن آبخوان شود.
وی افزود: مطالعاتی که روی افت سطح آب زیرزمینی و شور شدن آب انجام شده، نشان می‌دهد که در اثر 60 متر افت سطح آب زیرزمینی، شوری آب به شدت افزایش می‌یابد.
این استاد دانشگاه بحران آب دشت کاشمر را مربوط به چند سال اخیر که شدت خشکسالی افزایش یافته ندانست و گفت: اگرچه خشکسالی‌های پی در پی سال‌های اخیر این روند را تشدید کرده است، اما این بحران ریشه در حداقل 30 سال پیش دارد.
معماریان در خصوص مدیریت بحران آب در دشت کاشمر گفت: باید برداشت آب توسط چاه‌های عمیق و مجهز به موتور پمپ‌ها تا میزان 25 درصد کاهش یابد، تغییر الگوی کشت نیز مد نظر قرار گیرد، یعنی جایگزین کردن محصولات با نیاز آبی کمتر بجای محصولات پرمصرف مانند صیفی‌جات، توسعه صنایع تبدیلی و تخصیص آب باقی‌مانده به آن‌ها و نه تخصیص منابع آب جدید به صنایعی مانند فولاد که مسئولان خیال آن را در سر می‌پرورند.
وی به راهکارهای دیگری نیز مانند به کار بستن مدیریت صحیح و علمی در منابع و مصرف آب، یافتن راهکارهای مناسب در جهت تعادل‌بخشی آبخوان به‌ویژه در زمینه مهار و کنترل برداشت از یک سو و تغذیه مصنوعی از سویی دیگر در قالب پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری با تاکید بر عملیات بیولوژیک، مدیریتی و مشارکتی اشاره کرد.
معماریان همچنین بر جلوگیری از تغییر کاربری اراضی ملی به باغات و جلوگیری از ویلاسازی‌های گسترده، به‌ویژه در حوزه آبریز سید مرتضی که یکی از منابع مهم هیدرولوژیک تغذیه کننده دشت کاشمر است، تاکید کرد و افزود: پلمب کردن چاه‌های غیرمجاز به‌ویژه در حوضه‌های آبریز بالادست دشت که منابع تغذیه کننده دشت محسوب می‌شوند، ضروری است.
مصرف هر ثانیه آب در بخش کشاورزی؛ 5 هزار و 500 لیتر
در همین خصوص، مدیر جهاد کشاورزی کاشمر در گفت‌وگو با ایسنا گفت: شهرستان کاشمر در بخش محصولات زراعی آبی 9 هزار و 200 هکتار، محصولات زراعی دیم 1500 هکتار و محصولات باغی آبی 13400 هکتار، باغی دیم 14400 هکتار، زمین زیر کشت دارد که با سطح زیر کشت 27 هزار و 800 هکتار بزرگترین وضعیت باغبانی را به لحاظ سطح زیر کشت در استان خراسان به خود اختصاص داده است.
سید ابوالقاسم موسوی تعداد بهره‌برداران بخش کشاورزی را 20 هزار خانوار اعلام کرد و گفت: 80 درصد وضعیت اشتغال شهرستان به‌طور مستقیم و غیر مستقیم وابسته به کشاورزی است.
وی با بیان اینکه کاشمر با توجه به سطح زیر کشتی که دارد، شهر باغبانی محسوب می‌شود، بیان کرد: در بخش منابع آبی 684 منبع آبی مختلف داریم که شامل 200 حلقه چاه عمیق، 44 حلقه چاه نیمه‌عمیق، 220 رشته قنات، 188 دهانه چشمه و 32 رودخانه فصلی است.
مدیر جهاد کشاورزی کاشمر با اعلام اینکه میزان استحصال آب از این منابع آبی در سال 124 میلیون مترمکعب است، اظهار کرد: 92 درصد آبی که از منابع زیرزمینی و سطحی استحصال می‌شود، در بخش کشاورزی مصرف می‌شود.
موسوی افزود: در هر ثانیه 5 هزار و 500 لیتر آب در بخش کشاورزی شهرستان استحصال و مصرف می‌شود.
وی میزان متوسط بارندگی 30 ساله شهرستان کاشمر را 192 میلیمتر اعلام کرد و گفت: میزان آبی که در سطح شهرستان بر اثر نزولات جوی در هر سال به دست می‌آید، 640 میلیون متر مکعب است که 71 درصد آن تبخیر می‌شود.
موسوی میزان آب تجدیدشونده شهرستان کاشمر را که به سفره‌های آب زیرزمینی نفوذ پیدا می‌کند را 186 میلیون متر مکعب دانست و بیان کرد: 40 درصد آب‌های تجدیدشونده شهرستان خلیل‌آباد از ارتفاعات شهرستان کاشمر تأمین می‌شود.
وی بیان کرد: با وضع موجود از 186 میلیون متر مکعب، آب تجدیدشونده خود شهرستان کاشمر حدود 126 میلیون متر مکعب است.
مدیر جهاد کشاورزی کاشمر کل آب استحصالی شهرستان را در مجموع 134 میلیون مترمکعب دانست که 124 مترمکعب در بخش کشاورزی و 10 میلیون مترمکعب در سایر بخش‌ها مصرف می‌شود.
موسوی خاطرنشان کرد: با اعمال مدیریت صحیح حداکثر آبی که می‌توانیم در شهرستان مصرف کنیم تا مشکلی هم به وجود نیاید، 40 درصد آب تجدیدشونده است، در صورتی که در حال حاضر بیشتر از 100 درصد آب تجدیدشونده را استفاده می‌کنیم.
وی با اشاره به اینکه مصرف بیش از حد آب، وضعیت فوق بحرانی برای شهرستان ایجاد کرده است، افزود: اگر با همین وضعیت پیش برویم، همان‌گونه که در دو دهه گذشته بسیاری از قنوات مهم و بزرگ شهرستان مثل قنات روستای مغان، ممرآباد، کسرینه، سرحوضک، اسحاق آباد و تل آباد و در سال گذشته هم قنات بزرگ روستای قوژد خشک شد، همین وضع را هم در سایر منابع آبی به خصوص قنوات و چشمه‌ها و چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق خواهیم داشت.
موسوی اظهار کرد: بحران بی‌آبی نه تنها بخش کشاورزی، بلکه وضعیت امنیت و بخش اجتماعی شهرستان را به هم خطر خواهد انداخت.
مدیر جهاد کشاورزی کاشمر با بیان اینکه در گذشته باید از این منابع آبی که خداوند در اختیار قرار داده کمال استفاده را می‌کردیم و الان هم دیر نشده است، گفت: طرح‌هایی در جهاد است که اگر در روستاها عملیاتی شود، می‌توانیم از همین آب موجود استفاده بهینه‌ای داشته باشیم و سطح زیر کشت را در همین شرایط موجود نگه داریم.
وی ادامه داد: اگرچه هر هکتار محصولات زراعی و باغی 9 هزار متر مکعب آب مصرف می‌کند، اما با اجرای طرح‌های نوین آبیاری نه تنها این میزان به نصف کاهش خواهد یافت، بلکه شاهد افزایش کیفیت محصولات کشاورزی هم خواهیم بود.
موسوی با اعلام اینکه هر ساله شاهد افت یک‌متری سطح آب‌های زیرزمینی هستیم که این افت موجب می‌شود، میزان آبدهی بسیاری از قنوات کاهش یافته و سرانجام خشک شوند، اظهار کرد: تا کنون 5 قنات بزرگ در کاشمر و 20 قنات در بخش کوهسرخ خشک شده‌اند.
وی با اشاره به اینکه راندمان آبیاری در سطح شهرستان 42 درصد است که 58 درصد دیگر آب در مسیر انتقال توزیع و مصرف هدر می‌رود، تصریح کرد: با انجام آبیاری کم‌فشار و لوله‌گذاری در مسیر انتقال، توزیع و آبیاری کم‌فشار می‌توان 50 درصد به راندمان آب اضافه کرد.
در پایان
بدون شک اگر مسئولان متولی، ذخایر آبی را مدیریت کنند، می‌توان سال‌های زراعی همراه با بحران کمبود آب را راحت‌تر پشت سر گذاشت.
متاسفانه همه مشکل این است که ما بحران را باور نداریم. همه این‌ها به خاطر این است که ما کم بارش بودن منطقه خود را و مایه حیات بودن آب را باور نداریم وگرنه به آب، این مایه حیات و بن‌مایه زیست بشری، این‌گونه جفا نمی‌کردیم. هنوز برای نجات آب و نجات دشت تشنه کاشمر فرصت داریم، هنوز می‌توان برای جلوگیری از هدررفت آب و بخش کشاورزی، صنعت و آب شرب کارهای بزرگ بسیاری انجام داد، ولی بدا به حال دورانی که آبی در بساط نباشد و حیات از این منطقه کوچ کند.
انتهای پیام
نظرات