باستان شناسان ساخت کاروانسراها را به روزگار هخامنشيان نسبت می‌دهند و در همه دوره‌های تاریخی بعد از آن به این کاروانسراها که در مسیر شاهراهها و راه‌های ارتباطی ساخته می‌شده‌اند، توجه بسیاری می‌شده است.
از این رو در ایران و در دوره‌های مختلف تاریخی در اغلب جاده‌ها و به‌خصوص جاده معروف ابريشم بناها و کاروانسراهای زیادی ايجاد شد.
در روزگار صفويان ايجاد کاروانسراهاى درون‌شهرى نيز گسترش پيدا کرد و اين کاروانسرها هر يک محل داد و ستد کالاى ويژه‌اى بودند.
به گزارش خبرنگار ایسنا، منطقه سمنان، استان سمنان نیز به واسطه اهمیت و موقعیت سوق‌الجیشی بودنش همواره و در دوره‌های مختلف از وجود کاروانسراهای متعدد که مرکز رونق هر ولایتی در آن دوران بوده‌اند، بی‌بهره نبوده است.
سمنان به عنوان حلقه واسط ری، خراسان و ولایات شمالی ایران در گذشته همواره یکی از مهمترین گذرگاه‌های ایران بوده است و از این رو ساخت کاروانسرا در اقصی نقاط آن در دوره‌های مختلف مرسوم بوده است.
آنچه در ادامه می‌آید معرفی مختصر شماری از این بناهای تاریخی است که اگرچه امروز و در روزگار ما در خاموشی سنگینی روزگار می‌گذرانند، اما در گذشته‌های نه چندان دور شریانهای اقتصاد این جغرافیا بوده‌اند.
كاروانسراي ده نمك:
در دامنه شمالي كوههاي البرز دو بناي قديمي وجود دارد كه يكي به نام كاروانسرا و ديگري قلعه‌اي است با خشت و چينه بنام محلي قلعه گبري كه كاروانسـراي ده نمك يكي از بناهاي تاريخي مهمي هستند كه پا بر جاست و نشانه بارز عظمت ايران در گذشته و نماينده خلاقه معماران عصر خود بشمار مي‌روند.
اين كاروانسرا كه در ارتفاع 1021 متري بنا شده كه بر سر راه قديمي و تاريخي جاده سنگ فرش بطرف كاروانسراي كويري كاشان و خراسان بنا شده و كاروانسرا از نوع چهار ايواني است و در قسمت جنوبـي آن تالاري وجود دارد به نام شاه‌نشين.
اين كاروانسرا كه چهارگوش(مربع) است، بناي آن از آجرهاي خطايـي ساخته شده كه داراي 24 حجره با يك اطاق حدودا 3 در2 كه جهت اسكان مسافران در تابستان و زمسـتان از آن استفاده مي‌كرده‌اند. اندرون بنا محوطه بزرگي است كه گرداگرد آن داراي اطاقهاي كوچك و يك درب بدون روزن با پوشش آجري مشهود است و در قسمت شمالي آن يك صـحن بزرگ با طاق مشاهده مي‌شود. در قسمت پشت ساختمانهاي درون حياط به صورت غلام گردشي طويله‌هاي بزرگي براي چهار پايان و مكاني براي خواب و پخت و پز ديده مي‌شود.
نكته مهم و قابل توجه اينكه آب مورد نياز ساكنان اين كاروانسرا بوسيله آب انبارهايي كه در كنار جاده قرار داشته، مورد استفاده قرار مي‌گرفته است. اين ساختمان جالب و شگفت‌انگيز است و بناي آن از شاهكارهاي عصر خود بشمار مي‌رود. كاروانسرا مربوط به دوران صفـويه بوده و در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.
در بدنه داخل ايوان ورودي از قسمت جنوب جاي كتيبه تاريخي است كه توسـط سودجـويان اموال فرهنگي به سرقت رفته است. درضلع غربي كاروانسرا يك يخچال قديمي نيز وجود دارد.
قصر بهرام:
کاروانسراي "قصر بهرام"، متعلق به عهد صفويه است که از ديوارهاي بلند با چهار برج نيم دايره تشکيل شده است. اين کاروانسرا به دستور شاه عباس صفوي و بر سر سه راهي قديمي و تاريخي كاروان روي كويري اصفهان، خراسان و مازندران بنا شده است. قصر بهرام از سنگ ساخته شده و چهار ايوان و 24 حجره دارد.
شترخوانها يا اصطبل‌هاي اين کاروانسرا به گونه‌اي تعبيه شده که کاملاً در پشت اتاقها قرار مي‌گيرند. بناي بيروني قصر بهرام چهارگوش و داراي چند برج با دو دروازه شمالي و جنوبي است و روكار آن از سنگ‌هاي بزرگ آهكي صيقل شده سفيدرنگ است كه از كوره‌هاي مجاور آورده شده‌اند. اطراف اين قصر شش برج بنا شده و سر درِ آن، سنگ بزرگ يك پارچه است. در كنار مدخل قصر، سنگ‌هايي قرار داده بودند كه پاشنه درِ ورودي در سوراخ آنها مي‌چرخيد.
درون بنا محوطه بزرگي است كه گرداگرد آن 20 اتاق كوچك و يك در بدون روزن با پوشش گچي قرار گرفته است. نكته مهم و قابل توجه در اين بنا، نحوه تهيه آب موردنياز ساكنان آن بوده است. آب به وسيله دو مجراي روي هم كه مجراي زيرين از لوله‌هاي سفالين و ديگري مانند نهري سنگي از تخته سنگ‌هاي سفيد يكپارچه ساخته شده بود، به بنا منتقل مي‌شد.
اين آب مصرفي از چشمه شاه دامنه سياه كوه به استخرهاي بزرگ مقابل بنا منتقل مي‌شد. ساختمان اين نهر آب، براي بينندگان بسيار جالب و شگفت‌انگيز است و بناي آن يكي از شاهكارهاي عصر خود به شمار مي‌رود. اين بنا كه در دوره صفويه تعمير اساسي شد، به بناي شاه عباسي معروف شده است. این بنای تاریخی به شماره 1059 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است.
كاروانسراي آجري نو:
اين كاروانسرا در بازار سرپوشيده شهر دامغان واقع شده و از پيشينه تاريخي برخوردار است. كاروانسراي آجري در واقع دو كاروانسرا است كه كاروان سراي آجري نو شامل دالان و محوطه مربع شكلي وسيعي است كه دور تا دور آن اتاقها و حجره‌هاي تجاري قرار گرفته و يك دستگاه كارخانه پنبه پاك‌كني مربوط به قبل از جنگ جهاني اول در آن كار گذاشته شده است.
كاروانسراي آجري كهنه:
اين كاروانسرا از ديگر جاذبه‌هاي تاريخي دامغان است كه در بازار اصلي شهر دامغان واقع شده و در دالان ورودي آن حجره‌هاي تجاري قرار گرفته است. در گذشته افراد و تاجرها بار و مال‌التجاره خود را در آن جا قرار مي‌دادند. قبل از انقلاب روسيه اين كاروانسرا مركز تجاري بوده است.
كاروانسراي تومانياس:
بناي كاروانسراي تومانياس در خيابان مزار(شهيد صديق) در منطقه شاهرود واقع شده است.
كاروانسراي سپنج:
بناي كاروانسراي سپنج در 50 كيلومتري شمال ميامي، جاده خراسان – شاهرود قرار دارد.
كاروانسراي الهاك:
بناي كاروانسراي الهك به دوره صفويه مربوط مي‌شود. اين كاروانسرا در جاده شاهرود – سبز وار واقع شده است.
ایوانکی:
استان کویری سمنان به واسطه موقعيت محلي و وجود راههاي مواصلاتي بين شرق و غرب ايران و همچنين مسير جاده ابريشم كه از چين، تبت و افغانستان مي‌گذشته و به خراسان و سپس حد فاصل كوير و رشته كوههاي شمالي متصل مي‌شده، داراي محل‌هايي براي توقف و استراحت كاروانها بوده است. از معروف‌ترين اين كاروانسراها، كاروانسراي ایوانکی در کیلومتر 82 جاده تهران به گرمسار و یک کیلومتری جنوب روستای ایوانکی است. اين كاروانسرا در سمت شمال غربي بخش ايوانكي واقع شده و از بناهاي دوره صفوي است
ساختمان اين كاروانسرا از سنگ و آجر بنا شده و داراي تزيينات آجركاري است. فرم كاروانسرا از نظر معماري چهار ايواني است. این کاروانسرا که دارای پلانی مربع شکل است، بصورت شمالی – جنوبی بوده و ورودی آن از ضلع جنوبی بناست. ایوانها بصورت عریض اما کم ارتفاع قرار گرفته‌اند که از لحاظ بصری بنا را مستحکم و استوار می‌‌نمایاند. كاروانسراي ایوانکی که دارای تزئینات آجرکاری کم بوده، در قسمت پیشانی ایوانها قرار گرفته است.
از جمله زیباییهای این بنا ایجاد تقارن درکل بنا است. حجره‌های دور تا دور حیاط و قسمت بیرونی در قاب آجری زیبایی قرار گرفته که جلوه‌های خاص به بنا بخشیده‌اند. كاروانسراي صفوی ایوانکی به شماره 1763 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است.
کاروانسرای عین‌الرشید:
کاروانسرای عین‌الرشید یکی از سه کاروانسرای منطقه سیاه کوه است که از نظر اندازه کوچکتر از کاروانسرای قصر بهرام بوده و مصالح به کار رفته در آن را سنگ برای پی‌ها و سکوها و آجر برای سقف‌ها و دیوارها تشکیل می‌دهد که با دقت فوق‌العاده در کنار هم چیده شده و سقف کاروانسرا در طول زمان به شدن آسیب دیده و فرو ریخته است. چشمه بزرگ پر از آب شيرين بين كاروانسرا و پست نگهباني شكارگاه واقع شده كه آب آن از طريق جويي كه هنوز هم آثار آن باقي است، به باغ درون حصار كاخ مي‌رفته تا درختان و گل‌ها را سيرآب كند.
تاريخ بناي اين قصر به درستي مشخص نيست. بناي عين‌الرشيد از خارج 86 متر طول و حداكثر 47 متر عرض دارد و مشتمل بر دو حياط بزرگ است كه حياط اصلي 52.5 متر طول و 47 متر عرض دارد. احتمالاً اين كاخ از بناهاي وابسته به جاده سلطنتي اصفهان، فرح‌آباد و بهشهر است. كاروانسراي عين‌الرشيد جزء اقامتگاههاي ميان راهي است كه به دستور شاه عباس اول صفوي در مسير اصفهان به مناطق شمالي به ويژه فرح آباد ساري احداث شده است. اين كاروانسرا با نقشه چهار ايواني داراي چهار برج مدور و نيم برجهايي در حدفاصل جبهه‌هاي شمالي، جنوبي و غربي با روزنه‌هايي است كه علاوه بر تأمين نور مورد نياز برج‌ها به عنوان تيركش نيز مورد استفاده بوده و جنبه دفاعي داشته است.
کاروانسرای عين‌الرشيد گرمسار در دو كيلومتري شمال قصر شاه عباسي(قصر بهرام) و در قسمت مياني فاصله درياچه نمك و كوير بزرگ قرار گرفته است. این کاروانسرا به شماره 404 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است.
کاروانسرای میامی:
این بنا از جمله کاروانسرهای صفوی است که در مرکز شهر میامی، واقع در 65 کیلومتری شرق شاهرود واقع است. پلان کاروانسرا به شکل مستطیل بوده و مساحت ان 5250 متر مربع است. ورودی بنا از سمت شمالی بوده و در قسمت ورودی هشتی وجود دارد که با زیبايی هرچه تما‌م‌تر اجرا شده است. در وسط کاروانسرا حیاط مستطیل شکل و در پیرامون حیاط ایوانچه‌ها و اطاقها و در پیرامون حیاط (پشت اطاقها و ایوانها ) شترخوانها قرار دارد.
ورودی شترخوانها از چهار کنج حیاط است، در دیواره خارجی بنا روزنه‌هايی جهت هدایت نور به داخل شتر خوانها تعبیه شده است. فرم پلان کاروانسرا چهار ایوانی است که این ایوانهای رفیع در چهار سمت حیاط قرار دارند. در جداره خارجی دیوار ضلع شمالی رواق‌هايی جهت سکنای موقت تعبیه شده است. در سر درب ورودی کتیبه حجاری شده زیبايی وجود دارد که تاریخ ساخت کاروانسرا و نام بانی و معمار آن درج شده است .
كاروانسراي ده‌ملا:
اين كاروانسرا از جمله كاروانسراهاي شاه عباسي است كه در مجاورت جاده شاهرود به دامغان (22 كيلومتري غرب شاهرود) قرار دارد. اين مجموعه چهار ايواني داراي 240 حجره است . اين بنا داراي ايوانهايي در مقابل هم و شاه‌نشين است و مانند ساير كاروانسراهاي دوره صفوي در پشت حجرهها باربندهايي براي نگهداري احشام وجود دارد.
کاروانسرای صدرآباد:
این بنا در شرق شاهرود و در کیلومتر 155 جاده شاهرود – مشهد قرار دارد. این بنا از جمله کاروانسراهای دوره صفوی است که در محور تهران – مشهد احداث شده‌اند. فرم این کاروانسرا مستطیل شکل و از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی بوده و مساحت آن بالغ بر 3.500 متر مربع است.
ورودی کاروانسرا از ضلع شمالی است و یک دالان درب ورودی را به حیاط مرکزی متصل می‌کند و در طرفین دالان دو راه پله مارپیچ امکان دسترسی به پشت بام را مقدور می‌كند. حیاط مستطیل شکل کاروانسرا در مرکز واقع شده و پیرامون آن اطاقها، ایوانچه‌ها و در پشت اطاقها، شترخوانها در پیرامون کاروانسرا قرار دارند. در چهار گوشه کاروانسرا چهار برج وجود دارد و نیز در جداره خارجی دیواره ضلع شمالی 12 رواق جهت اسکان موقت تعبیه شده است.
از جمله تزئینات این بنا آجرکاری‌های سقف دالان ورودی بوده و شالوده این بنا از آجر ختایی است. این بنا در اثر نزولات جوی و بی‌توجهی نسبت به مرمت و نگهداری آن در سالهای گذشته آسیب‌های جدی و فراوانی دیده است. عمده این آسیب‌ها به سقف شترخوانها و پایه‌ها و پی دیوارها وارد شده که نیازمند تخصیص اعتبار کلان و مرمت اساسی است. همچنین افرادی که در سالیان گذشته نزدیک این بنا ساکن شده‌اند، الحاقاتی را بوجود آورده‌اند که باید این الحاقات حذف و بنا به حالت اولیه باز گردانده شود.
كاروانسراهاي مياندشت:
يكي از زيباترين مجموعه‌هاي تاريخي استان سمنان كاروانسراهاي مياندشت است كه شامل سه كاروانسرا و سه آب انبار است. كاروانسراي شمالي صفوي بوده و از معماري جالبي برخوردار است و حجرهها مشابه ساير كاروانسراها گرداگرد حياط مركزي ساخته شده‌اند. شاه‌نشين زمستاني در ضلع شمالي و شاه‌نشين تابستاني در ضلع جنوبي قرار دارد. اين كاروانسرا داراي چهار ايوان است و باره‌بندها در پشت حجرهها قرار دارد. دو كاروانسراي ديگر مربوط به دوره قاجار است كه در سطح وسيعي ساخته شده و كاروانسراي مياني داراي آب انباري بوده كه آب آن خود جوش است و در وسط حياط قرار دارد.
كاروانسراي جنوبي سردر بسيار زيبايي دارد و داراي حجره‌هاي متعددي است كه احتمالاً مورد استفاده مسافرين متاهل با خانواده‌شان قرار مي‌گرفته است و بايد به خاطر داشت كه اين مجموعه در يك زمان چند هزار مسافر را در خود جاي مي‌داده و پاسخگوي نيازهاي آنان از جمله آب بوده است.
اين بنا در بيرون داراي آب انباري خودجوشي است. اين مجموعه در 105 كيلومتري شرق شاهرود در مسير جاده شاهرود - تهران واقع شده و مرمت‌هاي انجام شده در بنا شامل استحكام بخشي لازم، دوخت و دوزهاي لازم در كاروانسراي صفوي، سبك كردن بامها و دوغاب ريزي طاق‌ها و پوشش با بتون سبك در كاروانسراي صفوي، آجر فرش ضلع غربي كاروانسراي ميامي، مرمت سكوهاي مربوطه و حجره‌هاي مجموعه، پي‌بندي مخزن آب انبار شماره يك و مرمت‌هاي مربوطه، گشودن ديوار حجره و باره بند و درآوردن يك سوئيت از تلفيق سه حجره، تعبيه يك تخت دو نفره در ارتفاع 2.25 متري يكي از حجره‌هاي حياط جنوب غربي است. اين بنا در شهريور سال 1336 به شماره 1439 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.
کاروانسرای عباس‌آباد:
این بنا از جمله بناهای دوره صفوی است که در روستای عباس آباد و در 135 کیلومتری شرق شاهرود واقع شده و مساحت 8500 و پلان آن مستطیل‌شكل است. فرم بنا از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است. حیاط آن در وسط و اطاقها و ایوانچه‌ها در پیرامون حیاط قرار دارند. در پشت اطاقها شترخوانها در چهار جهت واقع است. در چهار گوشه کاروانسرا چهار برج وجود دارد.
ورودی برج‌ها از داخل شترخوانهاست و کاروانسرا دارای دو ورودی بوده که ورودی اصلی آن در ضلع شرقی است. دسترسی به پشت بام كه از طریق راه پله‌های طرفین ایوانهای شرقی و غربی تعبیه شده، امکانپذیر است. این بنا به لحاظ فرم پلان، بزرگی و تزئینات آجرکاری و کاربندی‌های ایوانچه‌ها و... دیدنی است.
انتهاي پیام
نظرات