بررسي جايگاه اكو در آستانه نشست سران كشورهاي عضو در تهران
سازمان همكاري‌هاي اقتصادي (اكو) در حال تبديل شدن به يك سازمان مهم بين‌المللي است و برگزاري نشست‌هاي پي‌در‌پي آن در سطوح مختلف نشان از اهميت روز افزون اين سازمان براي كشورهاي عضو دارد.
قرار است در روز 21 اسفند دهمين نشست سران كشورهاي عضو اكو در تهران برگزار شود، اين در حالي است كه پيش از اين نشست وزيران امور خارجه كشورهاي عضو طي دو روز با يكديگر ديدار كرده و زمينه‌سازي براي اجلاس دهم سران اكو در دستور كار آنها قرار دارد.
به گزارش ايسنا به گفته حسن قشقاوي ـ سخنگوي وزارت امور خارجه ايران ـ اجلاس سران اكو با دستور كار ارائه گزارش دبيركل، سخنراني روساي كشورها، تصويب بيانيه تهران، رونمايي تمبر يادبود و بررسي تاريخ و محل اجلاس آتي اكو با حضور حامد كرزاي ـ رييس‌جمهور افغانستان ـ، الهام علي‌اف ـ رييس‌جمهور آذربايجان ـ، هاتف علي زرداري ـ رييس‌جمهور پاكستان ـ، امام علي رحمان ـ رييس‌جمهور تاجيكستان ـ، قربانقلي بردي محمد‌اف ـ رييس‌جمهور تركمنستان ـ، آسيم‌اوف ـ نخست‌وزير قزاقستان ـ، معاون نخست‌وزير قرقيزستان و رييس مجلس سناي ازبكستان برگزار مي‌شود كه رياست اين جلسه به دكتر محمود احمدي‌نژاد ـ رييس جمهور كشورمان ـ واگذار مي‌شود.
وي همچنين از دعوت ميهمانان ويژه شامل امير قطر و رييس جمهور عراق براي شركت در اجلاس خبر داد.
به همين مناسبت تاريخچه كاملي از اكو و دستاوردهاي اين سازمان مهم بين‌المللي را شرح مي‌دهيم.
الف)سابقه
سازمان همكاري‌هاي اقتصادي (اكو) در آغاز سازمان سه جانبه‌اي بود كه ايران، پاكستان و تركيه بنيانگذاران آن بودند. در واقع اين سازمان احيا شده سازمان همكاري منطقه‌اي براي عمران(آرسيدي) بود كه در سال 1343 تشكيل شد.
سه كشور بنيانگذار از نظر توسعه اقتصادي كم و بيش در سطح متوازني قرار داشتند و هر سه در شمار كشورهاي بلوك غرب محسوب مي‌گرديدند. سران سه كشور در تير ماه سال 1964/1343 در استانبول بر همكاري منطقه‌اي به عنوان عامل رشد و توسعه ملي و تامين صلح و آرامش و ثبات تاكيد كردند و ارتباطات تاريخي و فرهنگي ملت‌هاي خود را سبب تحكيم اين همكاري دانستند.
پيمان ازمير كه بيان كننده اهداف و انگيزه‌هاي اساسي بنيانگذاران سازمان همكاري عمران منطقه‌اي بود، در اسفندماه 1977/1355 به تصويب رهبران سه كشور رسيد. در پيمان ياد شده توسعه همكاري منطقه‌اي با توجه به پيوندهاي فرهنگي و تاريخي سه كشور مورد تاكيد قرار گرفت. دولت‌هاي عضو آرسيدي گسترش بازرگاني در ميان خود، توسعه شرايط مساعد در هر يك از كشورهاي عضو براي رشد پايدار اقتصادي و تحكيم علائق و پيوندهاي فرهنگي و اجتماعي و كمك به رشد و توسعه تجارت منطقه‌اي را از اهداف اساسي خود دانستند.
از آنجا كه اين سازمان برپايه سازمان سنتو شكل گرفته بود اساسا شاكله آن عمدتا از ماهيتي سياسي برخوردار بود تا ماهيت اقتصادي و لذا در عمل به دليل جهت گيري‌هاي سياسي هر يك از كشورها كه عمدتا براساس منافع خاص خود حركت مي‌كردند، نتوانست به اهداف اعلام شده دست يابد.
پيروزي انقلاب اسلامي ايران يكي از عوامل سستي در روند فعاليت سازمان همكاري عمران منطقه‌اي (آرسيدي ) بود. پس از سال 1357 فعاليت اين سازمان به حالت تعليق در آمد و در سال 1358 منحل گرديد. ولي پس از پنج سال، بر اساس سياست گسترش همكاري‌هاي منطقه‌اي و توسعه همكاري ميان كشورهاي همجوار و با توجه به جنگ تحميلي و محاصره اقتصادي جمهوري اسلامي ايران، توسعه همكاري‌هاي منطقه‌اي بر پايه اصول سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران در اولويت قرار گرفت و مجددا سازمان آرسيدي تحت عنوان سازمان همكاري اقتصادي، فعاليت خود را از 9 بهمن 1363 آغاز كرد. لكن تا خرداد ماه 1369 كه پروتكل اصلاحي عهدنامه ازمير در اجلاس ويژه اسلام آباد به امضاي وزراي سه كشور رسيد، عملا فعاليتي نداشت.
بافروپاشي نظام كمونيستي و استقلال جمهوري‌هاي شوروي، زمينه مناسب براي تغييرات گسترده در ابعاد منطقه‌اي و بين‌المللي فراهم گرديد. هر يك از جمهوري‌هاي تازه استقلال يافته براي استقرار حاكميت سياسي و حفظ موقعيت جديد خود فعاليت‌هايي را آغاز كردند و در كنار ايجاد و توسعه روابط دو جانبه، ورود به گروه بندي‌هاي جديدي كه بعضا بر اساس علائق سياسي ـ اقتصادي و همچنين هويت فرهنگي، موقعيت جغرافيايي و شرايط حاكم منطقه‌اي و بين‌المللي شكل مي‌گرفت را مدنظر قرار دادند. لذا كشورهاي مذكور علاقه‌مند به شركت در سازمان همكاري‌هاي اقتصادي(اكو) گرديدند و متعاقبا آن بر اساس تصويب شوراي وزيران در سال 1371 (1992) پنج كشور آسياي مركزي به همراه آذربايجان و افغانستان به اكو پيوستند و بدين ترتيب اكو به يك سازمان منطقه‌اي با ده عضو تبديل گرديد. در حال حاضر كشورهاي جمهوري اسلامي ايران، تركيه، پاكستان، افغانستان، آذربايجان ، تاجيكستان ، تركمنستان، قزاقستان، قرقيزستان و ازبكستان عضو اين سازمان هستند.
ب) تشكيلات سازمان همكاري‌هاي اقتصادي(اكو)
براساس توافق‌هاي به عمل آمده در پيمان ازمير، اركان زير وظايف محول شده به سازمان همكاري اقتصادي را انجام خواهند داد.
نشست سران:
در اين نشست توصيه‌هاي لازم و مفيد از سوي بالاترين سطوح رهبري كشورهاي عضو به سازمان همكاري اقتصادي به عمل آيد. اين نشست تاكيد و تصديق مجددي بر اهداف و برنامه‌هاي سازمان همكاري اقتصادي است. زمان و مكان برگزاري نشست سران هر دو سال يكبار و تابع پيشنهاد و آمادگي كشورهاي عضو جهت ميزباني اجلاس است.
اولين اجلاس سران در تاريخ 28 و 29 بهمن ماه سال 1370 در تهران برگزار گرديد و تاكنون هشت اجلاس ديگر به ترتيب در شهرهاي استانبول(تركيه)، اسلام آباد(پاكستان) عشق آباد( تركمنستان)، آلماتي(قزاقستان)، تهران (ايران)، استانبول (تركيه)، دوشنبه(تاجيكستان ) و باكو(آذربايجان) تشكيل گرديده است.
شوراي وزيران(COUNCIL OF MINISTERS-COM):
شوراي وزيران ركن اصلي و تعيين كننده سياست‌ها و تصميمات اكو مي‌باشد. اين شورا مركب از وزراي امور خارجه كشورهاي عضو و يا نمايندگان ديگري با مقام وزارت از كشورهاي عضو مي‌باشد.
شوراي وزيران سالانه تشكيل جلسه داده و محل اجلاس مي‌تواند متناوبا در هر يك از كشورهاي عضو باشد. تاكنون 17 اجلاس شوراي وزيران برگزار شده است.
شوراي نمايندگان دايم (COUNCIL OF PERMANENT REPRESENTATIVES- CPR):
اين شورا متشكل از مدير كل مربوطه وزارت امور خارجه و روساي نمايندگان سياسي دولت‌هاي عضو در تهران مي‌باشد. در واقع اين شورا بازوي اجرايي شوراي وزيران بوده و جز در مواقع تشكيل جلسه شوراي وزيران، جانشين دايمي وزيران و از طرف آنها مسوول اجراي سياست‌ها و تنظيم امور مي‌باشد. اين شورا به دفعات و هر زمان كه لازم باشد، در تهران تشكيل جلسه مي‌دهد، رياست اين شورا هر شش ماه با يكي از دولت‌هاي عضو است. تاكنون 142 اجلاس شوراي نمايندگان دايم تشكيل گرديده است.
شوراي برنامه‌ريزي منطقه‌اي( REGIONAL PLANNING COUNCIL –RPC):
اين شورا مركب از روساي سازمان‌هاي برنامه و بودجه دولت‌هاي عضو و يا نمايندگان آنها با همان اختيارات مي‌باشد. اين شورا به منظور بررسي برنامه‌هاي اجرا شده از سوي سازمان و تحقق اهداف تعيين شده، حداقل سالي يكبار تشكيل جلسه مي‌دهد. نتيجه اين جلسه به صورت گزارشي از گذشته و ارزيابي عملكردها، تسليم شوراي وزيران مي‌گردد تا تصميم گيري مناسب به عمل آيد. تاكنون 19 اجلاس شوراي برنامه‌ريزي منطقه‌اي تشكيل گرديده است.
نشست‌هاي مقدماتي فني و تخصصي:
به منظور بررسي موضوعات گوناگون كميته‌هايي تشكيل گشته و گزارش آنها جهت ملاحظه به شوراي برنامه‌ريزي منطقه‌اي ارايه مي‌گردد. در اين خصوص هفت نشست مقدماتي در رشته‌هاي ذيل تشكيل مي گردند.
حمل و نقل وارتباطات، كشاورزي و صنعت، تجارت و سرمايه‌گذاري، انرژي، محيط زيست و معدن، مديريت توسعه پايدار و منابع انساني، تحقيقات اقتصادي و آمار و امور بين‌الملل
دبيرخانه و دبير كل سازمان همكاري اقتصادي (اكو):
مقر دبيرخانه سازمان همكاري اقتصادي(اكو) در تهران است. در راس دبيرخانه يك دبير كل قرار دارد كه توسط دو معاون و شش مدير، سه دستيار مدير، تعدادي كارشناس و پرسنل پشتيباني مساعدت مي‌گردد. تعداد فعلي كارمندان دبيرخانه نزديك به 60 نفر است كه 35 درصد آنها در رده‌هاي مختلف از اتباع جمهوري اسلامي ايران هستند.
دبير كل براساس معرفي يك دولت عضو توسط شوراي وزيران منصوب مي‌گردد و مدت تصدي او چهار سال مي‌باشد. در حال حاضر دبير كل از كشور پاكستان مي‌باشد لكن دبير كل بعدي از ميان كشورهاي عضو براساس حروف الفبا انتخاب خواهد شد.
دبيرخانه جهت مخارج و هزينه‌هاي خود تابع يك بودجه مركزي بوده و كاركنان آن كارمندان بين‌المللي تمام وقت محسوب مي‌گردند. انتصاب مديران و كاركنان دبيرخانه بر اساس ميزان و سهم هر يك از كشورهاي عضو مي‌باشد و وظايف دبيرخانه از اين قرار است:
*تهيه طرح و تنظيم برنامه فعاليت‌ها به منظور تسليم به دولت‌هاي عضو
*حفظ تماس با حكومت دولت‌هاي عضو از طريق مجاري مقتضي به منظور پيگيري پيشرفت اجراي تصميمات شوراي وزيران و امور و موضوعات مرتبط با سازمان
*اقدام به عنوان مقام اطلاعاتي در خصوص فعاليت‌هاي اكو
*اقدام به عنوان مقام تمركز بخش در مورد تمامي مسائل و موضوعات مربوط به اكو
*تهيه دقيق گزارش سالانه در مورد فعاليت‌هاي اكو
*حفظ تماس مستمر و نزديك با موسسات وسازمان‌هاي تخصصي اكو
*ارتباط با مجامع بين‌المللي و سازمان‌هاي منطقه‌اي كه اهداف مشابه با اكو دارند
* تامين تسهيلات اداري و اسنادي و تهيه پيش نويس‌ها و گزارش‌ها و اعلاميه‌هاي شوراها و كميته‌ها و ساير اركان
*حفظ اسناد و مطالعات و گزارش‌هاي اكو
*ساير امور محوله از سوي شوراي وزيران
موسسات منطقه‌اي و كارگزاري‌هاي تخصصي اكو:
جهت همكاري در زمينه‌هاي خاص، سازمان‌ها و موسسات منطقه‌اي و كارگزاري‌هاي تخصصي ايجاد شده‌اند كه تعداد و ماهيت آنها مي‌تواند از سوي شوراي وزيران تغيير يابد، اين موسسات و كارگزاري‌ها عبارتند از:
*دانشكده بيمه اكو
*اتاق بازرگاني و صنايع اكو
*شركت بيمه اتكايي اكو
*بانك توسعه و تجارت اكو
*كشتيراني اكو
*بنياد علمي اكو
*موسسه فرهنگي اكو
*موسسه آموزش عالي اكو
ج) اسناد پايه سازمان همكاري اقتصادي(اكو)
اسناد ذيل مبناي كار سازمان همكاري اقتصادي(اكو) مي‌باشد.
عهدنامه ازمير(Treaty of Izmir) منشور سازمان:
اين عهدنامه به عنوان سند بنيادين و موافقت نامه پايه‌اي سازمان همكاري اقتصادي(اكو) محسوب مي‌گردد. عهدنامه ازمير در سال 1977 ميلادي توسط سه كشور ايران، تركيه و پاكستان امضا گرديد. ( اين عهدنامه تاكنون سه بار اصلاح شده است اصلاح اول 1990 ، اصلاح دوم 1992 و اصلاح سوم در سال 1996 با نام عهدنامه جديد در چهارمين اجلاس سران اكو)
نهايتا در چهاردهم سپتامبر سال 1996، عهدنامه ازمير جديد در شهر ازمير تركيه توسط هشت كشو عضو( كليه اعضا به جز افغانستان و ازبكستان) به امضا رسيد و از بيست و چهارم سپتامبر سال 2002 به اجرا گذارده شده ساير اسناد پايه اكو عبارتند از:
*سند چشم انداز( ECO Vision 2015)
*استراتژي همكاري اقتصادي(Economic Cooperation Strategy)
*روش اجراي پروژها( Functional Methodology)
*آيين نامه اجرايي(Rules Of Procedures)
*مقررات مالي (Financial Regulations)
*مقررات پرسنلي( Staff Regulations)
توسعه اقتصادي و اجتماعي هدف اصلي اكو مي‌باشد. به همين منظور علاوه بر عهدنامه ازمير كه اساس، اصول و اهداف همكاري در اكو را تعيين مي‌كند، كشورهاي عضو در سال‌هاي اوليه گسترش اعضاي اكو، سه طرح اجرايي عمده را به تصويب رساند كه عبارتند از: طرح عمل كويته، بيانيه استانبول و طرح كلي آلماتي.
نهايتا مفاد اين طرح‌ها در قالب دوسند استراتژي همكاري اقتصادي و چشم انداز 2015 مورد تاييد و تاكيد قرار گرفتند.
د) موافقتنامه‌هاي سازمان همكاري اقتصادي(اكو)
در راستاي تحقق اهداف تعيين شده مهمترين اقداماتي كه سازمان همكاري اقتصادي انجام داده است را مي‌توان به شرح ذيل خلاصه كرد:
موافقتنامه ترانزيت تجاري (TTA):
اين موافقتنامه در پانزدهم مارس سال 1995 در اسلام آباد پاكستان توسط هشت كشور عضو(كليه اعضا به جز افغانستان وازبكستان ) به امضا رسيد و سپس از سوي مقامات امضا كنند تاييد و تصويب گرديد.
براساس بند ب ماده 14 موافقتنامه 60 روز پس از توديع سند تصويب شده موافقتنامه توسط سه كشور عضو، نزد دبيرخانه اكو، موافقتنامه مي‌بايستي اجرايي مي‌گرديد. لكن در نشست گروه كارشناسان ارشد در سپتامبر 2003 در شهر استانبول تركيه با توجه به تناقض موجود بين موافقتنامه ترانزيت تجاري(TTA) و موافقتنامه چارچوب ترانزيت تجاري(TTFA) تصميم گرفته شد كه موافقتنامه چارچوب ترانزيت تجاري كه نسبت به موافقتنامه تجاري متاخرتر بود اجرايي گردد و لذا موافقتنامه ترانزيت تجاري از دور خارج گرديد.
موافقتنامه در ارتباط با رعايت شئون نمايندگان ملي سازمان همكاري اقتصادي (اكو) و كاركنان بين‌المللي سازمان:
اين موافقتنامه در چهاردهم سپتامبر سال 1996 توسط كليه اعضا به امضا رسيد و سپس به تاييد و تصويب مقامات چهار كشور تركيه، تاجيكستان، قزاقستان و جمهوري اسلامي ايران نيز رسيد.
زماني اين موافقتنامه كاملا اجرايي خواهد گرديد كه به تاييد و تصويب مقامات دو سوم كشورهاي عضو رسيده باشد.
موافقتنامه تسهيلات صدور رواديد تجاري جهت كشورهاي عضو:
اين موافقتنامه در پانزدهم مارس سال 1995 در شهر اسلام آباد پاكستان به امضاي نمايندگان هفت كشور عضو(كليه اعضا به جز قرقيزستان، تاجيكستان و ازبكستان) رسيد. سپس با تاييد و تصويب مقامات پنج كشور عضو ( افغانستان، جمهوري اسلامي ايران، قزاقستان، پاكستان و تركيه) از سال 2002 اجرايي گرديد.
اين موافقتنامه در سال 2002 براساس ماده 8 موافقتنامه كه اجراي آن را شصت روز پس از توديع سند تصويب شده موافقتنامه توسط سه كشور عضو، نزد دبيرخانه اكو در نظر گرفته، اجرايي گرديد. با اين حال مشكلاتي چون نبود سياست‌هاي صدور رواديد در برخي از كشورهاي عضو، مانع از اجراي موثر موافقتنامه گرديده است.
متعاقبا طي نشست گروه كاري كه توسط دبيرخانه اكو در تاريخ هاي 18 و 19 آگوست 2008 در دبيرخانه اكو تدارك ديده شد، پيش نويس پروتكل متمم جهت تسهيل سازي برنامه رواديد جهت تجارو رانندگان ترانزيت كشورهاي عضو اكو و طرح عمل مربوطه تدوين گرديد كه اين پيش نويس در يك صد و چهل و يكمين نشست شوراي نمايندگان دايم اكو طرح و مقرر گرديد، جهت تصويب نهايي در هجدهمين اجلاس شوراي وزيران اكو مطرح گردد.
موافقتنامه تاسيس بانك تجاري و توسعه (TDB):
اين موافقتنامه در پانزدهم مارس سال 1995 به امضاي نمايندگان سه كشور ايران، پاكستان و تركيه رسيد و سپس با تصويب و تاييد آن از سوي مقامات سه كشور امضا كننده از سوم اوت سال 2005 اجرايي گرديد.
براساس ماده 44 موافقتنامه، پس از تاييد سه سهامدار بانك، موافقتنامه از سال 2008 كاملا اجرايي گشته است.
منشور موسسه فرهنگي اكو:
اين منشور در پانزده مارس سال 1995 از سوي نمايندگان هشت كشور عضو( كليه اعضا به جز قرقيزستان و ازبكستان) به امضا رسيد. سپس بلافاصله پس از تاييد و تصويب آن از سوي مقامات چهار كشور عضو( افغانستان، ايران، پاكستان و تاجيكستان) به اجرا گذارده شد.
فعاليت موسسه مطابق ماده 8 منشور كه مي‌گويد "به دنبال تصويب منشور توسط شوراي وزراي اكو منشور موسسه براي هر كشوري كه آن را مطابق مقررات ملي خود به تصويب رساند قابليت اجرايي خواهد داشت" به مرحله اجرا در آمد. اصلاحات منشور در دهمين نشست شوراي وزيران اكو كه در تاريخ هشتم ژوئن سال 2000 در تهران برگزار گرديد به تصويب رسيدند.
منشور بنياد علمي اكو:
اين منشور در پانزدهم مارس سال 1995 در شهر اسلام آباد پاكستان از سوي نمايندگان كليه كشورهاي عضو به امضا رسيد. سپس با تصويب و تاييد پنج كشور عضو (آذربايجان، ايران، پاكستان، تاجيكستان و تركمنستان) به طور خودكار به مرحله اجرا در آمد.
منشور به تاييد و تصويب مقامات كليه كشورهاي امضا كننده رسيده است. با اين حال اصلاحاتي از سوي آذربايجان، ايران، تاجيكستان و تركيه پيشنهاد گرديده كه اين اصلاحات جهت اعلام نظر در ژوئيه 2004 ، در اختيار كليه كشورهاي عضو قرار گرفته است. اسناد در تاريخ‌هاي سوم و چهارم سپتامبر 2007 در نشست كارشناسان اسلام آباد تاييد گرديد.
موافقتنامه فيمابين جمهوري اسلامي ايران و دبيرخانه اكو در خصوص حقوق، امتيازات و مصونيت‌هاي مترتب بر دبيرخانه اكو
اين موافقتنامه در چهاردهم مي سال 1996 توسط جناب آقاي دكتر ولايتي به نمايندگي از سوي جمهوري اسلامي ايران و جناب آقاي شمشاد احمد به نمايندگي از سوي اكو به امضاي ايران و اكو رسيد و سپس از سال 1997 اجرايي گرديد.
منشور موسسه آموزشي اكو:
اين منشور در نهم مي سال 1998 در شهر آلماتي از سوي كليه نمايندگان كشورهاي عضو به استثاي تركمنستان و ازبكستان به امضا رسيد. اين منشور از سوي مقامات پنج كشور ايران، قزاقستان، قرقيزستان، تاجيكستان و تركيه تاييد و تصويب گرديده لكن تاكنون به مرحله اجرا در نيامده است.
از نقطه نظر قانوني و براساس ماده 8 منشور، پيش‌بيني گرديده كه با تصويب سه كشور و تسليم منشور به دولت مجري، علي الاصول مي‌بايستي منشور به مرحله اجرا در مي‌آمد كه اين چنين نشده، مقر موسسه آموزشي اكو شهر آنكاراي تركيه مي‌باشد و انتظار مي‌رود كه موسسه به زودي فعاليت خود را آغاز كند.
موافقتنامه چارچوب حمل و نقل ترانزيت( TTFA):
اين موافقتنامه در نهم ماه مي سال 1998 در شهر آلماتي از سوي كليه نمايندگان كشورهاي عضو به جز ازبكستان به امضا رسيد. موافقتنامه در تاريخ نوزدهم مي سال 2006 پس از تاييد و تصويب هشت كشور امضا كننده(تركمنستان تاكنون آن را تاييد ننموده ) به مرحله اجرا درآمده است.
پس از اجراي موافقتنامه اولين نشست شوراي هماهنگي حمل و نقل ترانزيت(TTCC) كه مسووليت اجرا و هماهنگي كليه امور مربوط به حمل و نقل ترانزيت را عهده دار است در ماه سپتامبر سال 2006 در شهر باكوي آذربايجان برگزار گرديد. نشست دوم TTCC نيز مجددا در ماه سپتامبر سال 2007 در همان شهر باكو وسومين نشست در دسامبر 2009 در شهر تهران برگزار گرديده است.
موافقتنامه چارجوب همكاري هاي تجاري اكو:
اين موافقتنامه در ششم ماه مارس سال 2000 در شهر تهران، از سوي نمايندگان 8 كشور عضو(كليه اعضا به جز تركمنستان و ازبكستان) به امضا رسيد. متعاقب آن با توجه به تصويب و تاييد مقامات شش كشور آذربايجان، ايران، قزاقستان، قرقيزستان، پاكستان و تركيه، به موجب ماده 14 موافقتنامه كه تاييد و تصويب پنج كشورعضو را جهت اجراي موافقتنامه كافي دانسته اجرايي شدن موافقت نامه محقق گرديد.
اين موافقتنامه با شناسايي زمينه‌هاي گسترده همكاري‌هاي تجاري ميان كشورهاي عضو، آنها را تحت پوشش قرار مي‌دهد. در حال حاضر اقدامات مختلفي كه در موافقتنامه بدانها اشاره گرديده از جمله موافقتنامه بازرگاني اكو، بانك توسعه و تجارت اكو و موسسه بيمه اتكايي اكو، برقراري شبكه تجاري، برگزاري كارگروه‌ها، سمينارها و نمايشگاه‌هاي بازرگاني مختلف در همين چارچوب صورت پذيرفته است.
موافقتنامه تجاري اكو:
اين موافقتنامه در هفدهم جولاي سال 2003 در شهر اسلام آباد پاكستان توسط نمايندگان پنج كشور افغانستان، ايران، پاكستان، تاجيكستان و تركيه به امضا رسيد و سپس در بيست و چهارم آوريل 2008 پس از تاييد و تصويب مقامات پنج كشور امضا كننده به اجرا گذارده شد.
يك پروتكل ضمائم چهارگانه جهت اين موافقتنامه در تاريخ هفتم ژوئيه 2005 در شهر استانبول تركيه به امضا رسيد.
در پاراگراف اول ماده 39 موافقتنامه ضرورت اجرايي شدن موافقتنامه سي روز پس از وصول اسناد تاييد و تصويب شده موافقتنامه ذكر گرديده است باتصويب جمهوري اسلامي ايران به عنوان پنجمين كشور عضو و واگذاري سند تصويب شده به دبيرخانه اكو، اكوتا از بيست و چهارم آپريل 2008 به مرحله اجرا گذارده شد.
نخستين نشست شوراي هماهنگي اكوتا در مورخ 22- 21 مي 2008 در شهر مرسين تركيه برگزار گرديد. در اين نشست كشورهاي امضا كننده موافقتنامه قاطعانه متعهد گرديدند نسبت به تهيه فهرست نهايي تا 31 اكتبر 2008 اقدام كنند. از آنجا كه تنها دو كشور امضا كننده فهرست‌هاي خود را تهيه كرده‌اند امكان اعمال فهرست مثبت تهيه شده از سوي دبيرخانه در بخش تعرفه‌ها از اول ژانويه 2009 امكان پذير نبوده است.
موافقتنامه تشويق و حمايت از سرمايه‌گذاري متقابل:
اين موافقتنامه در هفتم ماه جولاي سال 2005 در شهر استانبول تركيه به امضاي نمايندگان چهار كشور عضو افغانستان، آذربايجان، ايران و تركيه رسيده است و از آنجا كه تاكنون از سوي مقامات هيچ يك از امضاكنندگان مورد تاييد و تصويب قرار نگرفته، به مرحله اجرا نيز در نيامده است.
براساس ماده 2 موافقتنامه اجرايي شدن آن حداكثر دو ماه پس از تسليم مصوبه چهارمين كشور امضا كننده خواهد بود.
موافقتنامه ايجاد بانك اطلاعات قاچاق و تقلبات گمركي:
اين موافقتنامه در تاريخ هفتم ژوئيه سال 2005 در شهر استانبول تركيه به امضاي نمايندگان شش كشور عضو افغانستان، آذربايجان، ايران، پاكستان، تاجيكستان و تركيه رسيده است. از آنجا كه هنوز از سوي مقامات هيچ يك از امضا كنندگان مورد تاييد و تصويب قرار نگرفته به مرحله اجرا نيز در نيامده است.
اجرايي شدن اين موافقتنامه 30 روز پس از دريافت سند تصويب شده چهارمين كشور امضا كننده خواهد بود.
يادداشت تفاهم تاسيس شركت بيمه اتكايي اكو:
اين يادداشت تفاهم در تاريخ پانزدهم مارس سال 1995 توسط سه كشور بنيانگذار ايران پاكستان و تركيه به امضا رسيد و بلافاصله پس از امضا به مرحله اجرا گذارده شد.
اين يادداشت تفاهم به اساسنامه تاسيس شركت بيمه اتكايي اكو ملصق گرديده است به موجب ماده 4 عهدنامه ازمير با ائتلاف سه كشور بيمه اتكايي اكو در 12 مارس 1997 تاسيس و مقرآن شهر آنكارا تركيه تعيين گرديده بود. مطابق پاراگراف اول يادداشت تفاهم اين مقر از اول ژانويه سال 1996 از آنكاراي تركيه به كراچي پاكستان انتقال يافته است. از آن زمان شركت بيمه اتكايي پاكستان مديريت، بيمه اتكايي مشترك سه كشور را عهده دار بوده به موجب ماده 2 يادداشت تفاهم پس از تاسيس شركت بيمه اتكايي اكو، بيمه اتكايي مشترك به شركت تاسيس شده منتقل خواهد شد.
نشست داخلي سه جانبه كارشناسان ارشد، در تاريخ 14 و 15 مي سال 2007 در شهر اسلام آباد پاكستان مواد موافقتنامه تاسيس بيمه اتكايي اكو را نهايي كردند. ايران و تركيه آمادگي خود را جهت امضاي اسناد اعلام كردند. در نوزدهمين نشست شوراي برنامه‌ريزي منطقه‌اي، از پاكستان درخواست گرديد تا در اسرع وقت ميزباني روساي شركت‌هاي بيمه كشورهاي عضو را جهت امضاي اين موافقتنامه عهده دار گردد.
يادداشت تفاهم در مورد قاچاق و تقلبات گمركي مواد مخدر:
اين يادداشت تفاهم در تاريخ نهم مي سال 1998 از سوي كليه كشورهاي عضو امضا و بلافاصله به مورد اجرا گذارده شد.
مطابق ماده 15 يادداشت تفاهم، اعتبار يادداشت تفاهم تا پايان هشتم مي 2008 مي‌باشد. در صورت عدم وصول هر گونه اطلاعيه‌اي از سوي اعضا قبل از تاريخ انقضا، مدت اجراي يادداشت تفاهم براي پنج سال ديگر به طور خودكار تمديد مي‌گردد. بنابراين با توجه به تمديد صورت گرفته يادداشت تفاهم تا ماه مي سال 2013 معتبر مي‌باشد.
ه) همكاري‌هاي سازمان همكاري اقتصادي(اكو) با ساير نهادها و سازمان‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي:
عهدنامه ازمير ايجاد و گسترش روابط با ديگر سازمان‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي را توصيه كرده است. گسترش تعداد اعضاي اكو سبب گرديد تا اين سازمان بتواند در مهرماه 1372 موقعيت ناظر را در سازمان ملل متحد(مجمع عمومي) كسب نمايد. اين امر زمينه مناسبي را براي ايجاد روابط نزديك و گسترده اكو با سازمان‌هاي بين‌المللي فراهم كرد. اكو موفق شده است با سازمان‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي مختلف و ارگان‌هاي مهم وابسته به سازمان ملل كه در زمينه توسعه اقتصادي ـ اجتماعي فعاليت دارند، موافقتنامه‌هاي همكاري متقابل امضا كند. سازمان اكو، در جهت دستيابي به نتايج ترسيم شده در موافقت نامه‌ها و يادداشت‌هاي فوق و همچنين به اجر گذاردن پروژه‌هاي متعدد از همكاري و منابع سازمان‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي بهره مند بوده كه اين همكاري‌ها در قالب موافقتنامه‌ها، تفاهم‌نامه‌ها و يادداشت‌هاي تفاهم مختلف صورت گرفته است فهرست اين قراردادها به شرح ذيل مي‌باشد.
الف ) موافقتنامه‌ها:
1) موافقتنامه ارتباط بين سازمان همكاري اقتصادي(اكو) و سازمان توسعه صنعتي سازمان ملل متحد(يونيدو). اين موافقتنامه در 25 ژانويه سال 1994 در تهران به امضا رسيد.
2) تفاهم نامه بين اكو و موسسه توسعه و تحقيقات كشاورزي جمهوري اسلامي ايران در خصوص تاسيس شبكه بيوتكنولوژي كشاورزي اكو و اين تفاهم‌نامه در 20 ژانويه سال 2008 در تهران به امضا رسيد.
3) موافقتنامه مشاورت فني(اعطاي وام) بين اكو و بانك توسعه اسلامي، اين موافقتنامه در 7 ژانويه 2009 به امضا رسيد.
ب) يادداشت‌هاي تفاهم بين اكو و موسسات سازمان ملل متحد:
1) يادداشت تفاهم بين اكو و كميسيون اقتصادي و اجتماعي سازمان ملل براي آسيا اقيانوسيه(اسكاپ) اين يادداشت تفاهم در هفتم جولاي 1993 در استانبول به امضا رسيد.
2) يادداشت تفاهم بين اكو و صندوق كودكان سازمان ملل متحد(يونيسف) اين يادداشت تفاهم در بيست و پنجم ژانويه 1994 در تهران به امضا رسيد.
3) يادداشت تفاهم بين اكو و صندوق جمعيت‌هاي سازمان ملل متحد(UNFPA) اين يادداشت تفاهم در چهارم اكتبر 1994 در نيويورك به امضا رسيد.
4) يادداشت تفاهم بين اكو و برنامه كنترل بين‌املللي مواد مخدر سازمان ملل متحد (UNDCP) اين يادداشت تفاهم در پانزدهم مارس 1995 در استانبول به امضا رسيد.
5) يادداشت تفاهم بين اكو و برنامه توسعه سازمان ملل متحد(UNDP) اين يادداشت تفاهم در پانزدهم مارس 1995 در استانبول به امضا رسيد.
6) يادداشت تفاهم بين اكو و سازمان آموزشي، علوم و فرهنگي سازمان ملل متحد(يونسكو) اين يادداشت تفاهم در شانزدهم نوامبر 1995 به امضا رسيد.
7) يادداشت تفاهم بين اكو و سازمان كشاورزي و غذاي سازمان ملل متحد(فائو) اين يادداشت تفاهم در هشتم دسامبر 1997 در تهران به امضا رسيد.
8) يادداشت تفاهم بين اكو و كنفرانس تجارت و توسعه ملل متحد(آنكتاد) اين يادداشت تفاهم در بيست و سوم نوامبر 1999 به امضا رسيد.
9) يادداشت تفاهم بين اكو و مركز تجارت بين‌الملل وابسته به آنكتاد و سازمان تجارت جهاني اين يادداشت تفاهم در سيزدهم مارس 2001 به امضا رسيد.
10) يادداشت تفاهم بين اكو وكميسيون اقتصادي ملل متحد براي اروپا(UNECE) اين يادداشت تفاهم در بيست و چهارم 2003 به امضا رسيد.
11) يادداشت تفاهم بين اكو و برنامه محيط زيست ملل متحد(UNEP) اين يادداشت تفاهم در هجدهم آگوست 2004 به امضا رسيد.
ج) يادداشت تفاهم بين اكو و سازمان‌هاي بين‌المللي:
1) يادداشت تفاهم بين اكو و مركز بين‌المللي براي تحقيقات كشاورزي در مناطق خشك (ICARDA) اين يادداشت تفاهم در هشتم ژوئن 1999 در شهر حلب سوريه به امضا رسيد.
2) يادداشت تفاهم بين اكو واتحاديه بين‌المللي راه‌هاي آهن(UIC) اين يادداشت تفاهم در سي و يكم ژانويه 2001 در تهران به امضا رسيد.
3) يادداشت تفاهم بين اكو و سازمان همكاري راه‌هاي آهن( OSJD) اين يادداشت تفاهم در هفدهم سپتامبر 2001 در شهر ورشوي لهستان به امضا رسيد.
4) يادداشت تفاهم بين اكو و سازمان گمرك جهاني(WCO) اين يادداشت تفاهم در هفدهم مارس 2003 در بروكسل به امضا رسيد.
5) يادداشت تفاهم بين اكو و سازمان زمين شناسي جهاني(WMO) اين يادداشت تفاهم در بيستم دسامبر 2004 به امضا رسيد.
6) يادداشت تفاهم بين اكو و دبيرخانه استراتژي بين‌المللي براي كاهش بلاياي سازمان ملل متحد(UN/ISDR) اين يادداشت تفاهم در نهم مي 2007 در تهران به امضا رسيد.
7) يادداشت تفاهم بين اكو و اتحاديه جهاني پست(UPU) اين يادداشت تفاهم در بيستم نوامبر 2008 در شهر تهران به امضا رسيد.
8) يادداشت تفاهم بين اكو و سازمان بين‌المللي براي مهاجرت(IOM) اين يادداشت تفاهم در بيست و هفتم ژانويه 209 د شهر ژنو به امضا رسيد.
د) يادداشت‌هاي تفاهم بين اكو و سازمان‌هاي منطقه‌اي
1) يادداشت تفاهم بين اكو و بانك توسعه اسلامي(IDB) اين يادداشت تفاهم در هفتم جولاي 1993 در استانبول به امضا رسيد.
2) يادداشت تفاهم بين اكو و سازمان كنفرانس اسلامي(OIC) اين يادداشت تفاهم در سي ام سپتامبر 1994 در نيويورك به امضا رسيد.
3) يادداشت تفاهم بين اكو و طرح كلمبو (CP) اين يادداشت تفاهم در سيزدهم مي 2003 به امضا رسيد.
4) يادداشت تفاهم بين اكو و دبيرخانه انجمن آسياي جنوب شرقي(آسه آن) اين يادداشت در هجدهم ژانويه 2006 به امضا رسيد.
5) يادداشت تفاهم بين اكو و سازمان همكاري شانگهاي(SCO) اين يادداشت تفاهم در يازدهم دسامبر 2007 در عشق آباد به امضا رسيد.
6) يادداشت تفاهم بين اكو و اتحاديه حمل و نقل بين‌المللي جاده‌اي (IRU) اين يادداشت تفاهم در پانزدهم مي 2008 در استانبول به امضا رسيد.
7) يادداشت تفاهم بين اكو و كنفرانس عمل متقابل و معيارهاي محرمانه ساختمان در آسيا(CICA) اين يادداشت تفاهم در بيست و پنجم آگوست 2008 در آلماتي به امضا رسيد.
8) يادداشت تفاهم بين اكو و كميسيون اروپا(EC) در خصوص اجراي پروژه‌هايي كه از سوي كميسيون اروپا در خصوص مبارزه بر عليه جريان قاچاق مواد مخدر از و به افغانستان تامين اعتبار گرديده است. اين يادداشت تفاهم در سوم فوريه 2009 در تهران به امضا رسيد.
در يك جمع‌بندي مي‌توان گفت هدف عمده اكو از برقراري روابط همكاري با سازمان‌هاي بين‌المللي، گرفتن كمك‌هاي فني و مالي مي‌باشد كه در برخي از اين طرح‌ها سازمان اكو توانسته است دهها ميليون دلار كمك مالي و فني جذب نمايد. همكاري اكو با آژانس‌هاي تخصصي سازمان ملل به نحو رضايت بخشي در حال توسعه مي‌باشد و از ميان اين آژانس‌ها UNDP، ESCAP، UNIDO، UNCTAD، UNFPA از فعالترين سازمان‌هاي تامين كننده كمك‌هاي مالي به اكو هستند. به اين فهرست مي‌توان بانك توسعه اسلامي(IDB) و كميسيون اروپا(EC) را نيز اضافه كرد.
تعدادي از پروژه‌هاي مشترك انجام شده يا در دست اجراي اكو و سازمان‌هاي بين‌المللي و منطقه‌اي به شرح ذيل است:
*برنامه عمران سازمان ملل(UNDP) مبلغ يك ميليون دلار در چارچوب پروژه ظرفيت سازي دبيرخانه اكو در اختيار اكو قرار داده است كه بخشي از اين مبلغ براي تجهيز كتابخانه دبيرخانه به كتب، نشريات و كامپيوتر و شبكه اينترنت هزينه شده است علاوه بر اين در چارچوب اين برنامه 14 مشاور در زمينه‌هاي مختلف شامل حمل و نقل، ترانزيت، تجارت، كشاورزي و ساير موضوعات مرتبط با اكو مطالعاتي را تهيه و ارايه كرده‌اند.
*همچنين در پروژه مشتركي بين سازمان همكاري اقتصادي (اكو) و برنامه عمران سازمان ملل(UNDP) كه در سال 2002 به اجرا در آمده به منظور اجراي برنامه توسعه تجارت اكو، راه حل‌هاي ممكنه جهت حذف موانع تعرفه‌اي و غير تعرفه‌اي مورد بررسي قرار مي‌گيرد تا راه‌هاي عملي جهت كاهش موانع تجاري در منطقه اكو ارايه گردد. اين پروژه نه تنها تجزيه و تحليل‌هاي فني در اختيار دبيرخانه در خصوص تجارت و سرمايه‌گذاري موثر قرار مي‌دهد، بلكه پايه‌هايي جهت همكاري‌ها و آموزش‌هاي آتي منطقه‌اي فراهم مي‌سازد.
*سازمان توسعه صنعتي ملل متحد(UNIDO) به منظور تهيه تحليل جامع سياست‌هاي صنعتي كشورهاي عضو اكو به سازمان كمك مي‌كند و در اين راستا دوره آموزشي مديريت فناوري و مذاكرات انتقال فناوري در سال 2001 در تهران برگزار كرد. اخيرا نيز يونيدو پروژه‌اي را به منظور شناسايي موانع فني تجاري در منطقه اكو با اعتباري بيش از سيصد هزار دلار تصويب كرده است.
*برنامه كنترل مواد مخدر سازمان ملل(UNDCP) در زمينه تاسيس واحد كنترل مواد مخدر با اكو همكاري دارد. برنامه كنترل بين المللي مواد مخدر سازمان ملل جهت اجراي اين پروژه كه در دو مرحله به اجرا گذارده مي شود مبلغ 780000 دلار تخصيص داده است.
مرحله اول پروژه با هزينه‌اي بالغ بر 105750 دلار از سال 1999 آغاز و در دسامبر 2002 پايان يافت.
مرحله دوم نيز با هزينه‌اي بالغ بر 624850 دلار از سال 2001 آغاز و در سال 2004 خاتمه يافته است.
*در دسامبر 1997 نخستين يادداشت تفاهم همكاري بين اكو و FAO (سازمان خواربار وكشاورزي ملل متحد) امضا گرديد و پس از آن و روابط دو سازمان به منظور شناسايي زمينه‌هاي همكاري طي پروژه‌هاي مختلف ادامه داشته است از جمله اين پروژه‌ها پروژه اصلاح بذر، فراهم نمودن شرايط امنيت غذايي در منطقه اكو به ارزش 372000 دلار و پروژه تامين شبكه بيوتكنولوژي كشاورزي مي‌باشد.
*بانك توسعه اسلامي در چارچوب اعطاي كمك مالي به اكو مبلغ 400 هزار دلار جهت مطامع امكان سنجي پروژه اتصال شبكه هاي برق كشورهاي اكو به يكديگر اختصاص داده است.
*همچنين در سال 1999 بانك توسعه اسلامي(IDB) كمك مالي به ميزان 272000 دلار جهت عمليات حمل و نقل چند منظوره در منطقه اكو در اختيار سازمان همكاري اقتصادي (اكو) قرار داده است.
و) حضور اكو در محافل بين‌المللي
*اكو به عنوان عضو ناظر در سازمان جهاني تجارت(WTO) شناخته شده و در جلسات آن شركت مي‌نمايد و تاكنون دو سمينار مشترك درباره مذاكرات تجاري و منطقه گرايي برگزار شده است.
*روابط اكو و ASEAN از سال 1995 شروع شده و همه ساله اجلاس مشترك وزراي خارجه دو سازمان در حاشيه اجلاس مجمع عمومي سازمان ملل برگزار مي‌گردد. همچنين يك گروه مطالعاتي بين دو سازمان ايجاد شده تا راه‌كارهاي عملي همكاري بين دو سازمان در زمينه‌هايي كه قبلا مشخص شده بررسي و پيشنهاد كنند.
*تمايل روز افزوني از سوي كشورهاي همسايه و يا خارج از منطقه براي ايجاد روابط همكاري با اكو به صورت طرف گفت و گو ناظر مشاهده مي شود(روسيه، گرجستان، ارمنستان، عراق، اكراين، مكزيك، بنگلادش، روماني) البته هنوز سند مقررات مربوطه به نحوه اين همكاري در اكو نهايي نشده است. ولي روي اين مساله كه طرف گفت‌وگو با كشورها و سازمان‌هاي مختلف به طور كلي تسهيل شود اتفاق نظر وجود دارد.
*تصميم گرفته شده كه در مراكز استقرار سازمان‌هاي اقتصادي بين‌المللي گروه سفراي اكو جهت هماهنگي مواضع و اتخاذ نظرات مشترك همكاري كننند. شوراي وزيران در نهمين اجلاس خود در باكو شرح وظايف اين گروه را تصويب و مقرر كرد كه گروه مذكور در وهله اول علاوه بر نيويورك در ژنو، رم، جده، وين و بانكوك ايجاد گردد.
ز) طرح‌هاي عمل همكاري منطقه‌اي
سازمان همكاري اقتصادي(اكو) طي 17 سال گذشته به منظور توسعه وتحكيم همكاري‌ها در زمينه‌هاي مختلف، طرح‌هاي عمل و راهبردهاي متعددي را به تصويب نشست‌هاي وزراتي و سطح بالاي خود رسانده است كه اهم آنها عبارتند از:
* طرح توسعه بخش حمل و نقل در منطقه اكو اين طرح در اولين اجلاس وزراي حمل و نقل ارتباطات در تاريخ 25 نوامبر 1993 در شهر آلماتي به تصويب رسيد.
* طرح عمل همكاري بين كشورهاي عضو در زمينه محيط زيست اين طرح اولين اجلاس وزراي محيط زيست در تاريخ 15-13 نوامبر 2002 در شهر تهران به تصويب رسيد.
* طرح عمل مديريت خشكسالي اين طرح عمل در دومين اجلاس وزراي كشاورزي در تاريخ 7-6 دسامبر 20054 در شهر آنتاليا به تصويب رسيد.
* طرح عمل همكاري‌هاي صنعتي بين اعضاي اكو اين طرح عمل در اولين اجلاس وزراي صنايع در تاريخ 28-254 ژانويه در تهران به تصويب رسيد.
* طرح عمل همكاري صنعتي بين اعضاي اكو در خصوص حقوق مالكيت صنعتي و اين طرح عمل در سومين اجلاس وزراي صنايع در تاريخ 30 نوامبر سال 2006 در شهر لاهور به تصويب رسيد.
* طرح عمل اصلاح شده در خصوص كنترل مواد مخدر. اين طرح عمل در دومين اجلاس وزراي كشور اكو در تاريخ 27-26 مي سال 2008 در شهر عشق آباد به تصويب رسيد.
* طرح عمل ايجاد مركز انتقال تكنولوژي اكو اين طرح عمل در سومين اجلاس وزراي صنايع اكو در تاريخ 30 نوامبر سال 2006 در شهر لاهور به تصويب رسيد.
* طرح عمل همكاري اكو در زمينه صنايع كوچك و متوسط(SME¬S¬) اين طرح عمل نيز در سومين اجلاس وزراي صنايع اكو به تصويب رسيده است.
* پيش نويس طرح عمل در خصوص فساد مالي و پولشويي اين طرح عمل بدنبال تصميم دومين اجلاس وزراي كشور در عشق آباد در تاريخ 14-13 مي سال 2008 در شهر آنكارا تهيه گرديدند.
* طرح كاري ايجاد شبكه بيوتكنولوژي اين طرح از سوي گروه كارشناسان اكو در تاريخ 24-22 آوريل سال 2006 در تهران پيشنهاد گرديده است.
* طرح عمل ايجاد وب سايت خصوصي سازي. اين طرح بدنبال تصميمات سومين اجلاس وزراي صنايع در اولين نشست گروه كارشناسان ارشد در تاريخ 17 آوريل 2008 در شهر آنتاليا به تصويب رسيد.
* طرح عمل همكاري اكو در زمينه خصوصي سازي. اين طرح عمل در تاريخ 5 جولاي 2004 در تهران به تصويب رسيد.
* طرح عمل شروع و اجراي كريدور راه آهن چين- خاورميانه- اروپا(كريدور راه آهن ابريشم) اين طرح عمل در تاريخ 7-6 جولاي 2004 در شهر استانبول به تصويب رسيده است.
* طرح كاري ايجاد شبكه نانو تكنولوژي. اين طرح در تاريخ 21 ـ 20 ماه مي سال 2008 در تهران به تصويب رسيد.
* طرح عمل توريسم. اين طرح عمل در نخستين اجلاس مسوولان و وزراي جهانگردي در اكتبر سال 2008 در تهران به تصويب رسيد.
انتهاي پيام
- در زمینه انتشار نظرات مخاطبان رعایت چند مورد ضروری است:
- -لطفا نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.
- -«ایسنا» مجاز به ویرایش ادبی نظرات مخاطبان است.
- - ایسنا از انتشار نظراتی که حاوی مطالب کذب، توهین یا بی‌احترامی به اشخاص، قومیت‌ها، عقاید دیگران، موارد مغایر با قوانین کشور و آموزه‌های دین مبین اسلام باشد معذور است.
- - نظرات پس از تأیید مدیر بخش مربوطه منتشر می‌شود.
نظرات