اشاره:
آن‌چه در پي مي‌آيد مقاله‌ي‌ «كنترل بيولوژيك در گل‌خانه‌» از متون آموزشي «مفاهيم مهندسي كشاورزي - گياهپزشكي»  ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان بخش كشاورزي است كه توسط دكتر محمد جواد ارده دكتراي حشره شناسي و عضو هيات علمي بخش تحقيقات مبارزه‌ي بيولوژيك موسسه‌ي تحقيقات گياهپزشكي كشور تدوين شده است.
گفتني‌ست امروزه نياز روز افزون بشر به توليدات گياهي منجر به جايگزيني كشت متراكم و محدود همانند گلخانه‌ها، با كشت گسترده و وسيع شده است. علي رغم آن‌كه فضاي گلخانه به‌دليل قابل كنترل بودن عوامل آن داراي شرايط مناسب‌تري براي توليد محصولات نسبت به شرايط طبيعي است اما اين موضوع منجر به آن نمي‌شود كه توليدكنندگان محصولات گلخانه‌اي از گزند خسارات ناشي از آفات و بيماري‌هاي گياهي در امان باشند بلكه شرايط محيطي گلخانه براي اغلب امراض و بيماري‌هاي گياهي ايده‌آل بوده و با توجه به محدود بودن فضا و روش‌هاي مبارزاتي، در صورت راه‌يابي عوامل خسارت زاي زنده به گل‌خانه شدت خسارت و كاهش عمكلرد محصولات گلخانه‌اي به مراتب سنگين‌تر از محصولات زراعي و غيرگلخانه‌اي خواهد بود؛  بنابراين لزوم مبارزه و كنترل آفات در گلخانه‌ها داراي اهميت بالاتري نسبت به مزارع گياهي مي‌باشد.
سرويس مسائل راهبردي ايران، پيش از اين در مقالات و كارگاه‌هاي «سياست‌هاي توليد محصول سالم» به اثرات و آسيب‌هاي مهلك باقيمانده‌ي مواد شيميايي در محصولات گياهي بر سلامت انسان‌ها پرداخته است؛ علاوه بر اين موضوع اساسي بايد در نظر داشت كه استفاده از سموم شيميايي رايج كشاورزي در طولاني مدت منجر به پيدايي مقاومت در آفات و بيماري‌هاي گياهي خواهد شد و توليدكنندگان مجبور به استفاده از ميزان بالاتري از سموم شيميايي يا وارد و ساخت سموم جديد مي‌شوند كه اين موضوع علاوه بر آن‌كه از منظر اقتصادي مقرون به صرفه نيست منجر به آسيب رسيدن به محيط زيست مي‌شود.
 بنابراين لزوم به‌كارگيري از ساير روش‌هاي كنترل آفات از جمله كنترل بيولوژيك در گلخانه بيشتر احساس مي‌شود، كنترل بيولوژيك در واقع رويكرد استفاده از عوامل زنده (به‌عنوان دشمنان طبيعي) براي كنترل جمعيت آفات (اعم از بومي و غيره بومي) است. علاوه بر اين به‌دليل محدود بودن محيط‌هاي گلخانه‌اي، امكان موفقيت اين نوع از كنترل بيشتر خواهد بود.
سرويس مسائل راهبردي  ايران ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت (
isnakeshavarzi@yahoo.com) مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم و پيشنهادات آن‌ها در ارائه‌ي عناوين جديد مقالات و يا تكميل يا ويرايش مقالات منتشرشده، اعلام مي‌كند.
در ادامه متن كامل اين مقاله به حضور خوانندگان تقديم مي‌شود. 

*عوامل موثر بر موفقيت كنترل بيولوژيك در گلخانه ها*

اگرچه كنترل بيولوژيك در‌ ايران سابقه‌يي نسبتاً طولاني دارد اما كاربرد برنامه‌هاي آن در گلخانه‌ها در مراحل اوليه است. گفتني‌ست شباهت شرايط گلخانه‌هاي گوناگون در سراسر دنيا (سازه تا محصولات توليد شده) بيشتر از شباهت شرايط مزارع گوناگوني است كه محصولات يكسان توليد مي‌كنند.
بنابراين امكان طراحي و ارائه‌ي برنامه‌هاي كنترل بيولوژيك در گلخانه‌ها تا حد زيادي يكسان و اجراي آن فراگير‌ خواهد بود، اما بايد در نظر داشت كه علي رغم شباهت‌هاي يكسان ميان گلخانه‌هاي گوناگون تفاوت‌هايي نيز وجود دارد كه موفقيت كنترل بيولوژيك در گلخانه‌ها بستگي به شناخت و درك درست از اين عوامل دارد. برنامه‌هاي كنترل بيولوژيك بايد براساس امكانات و شرايط موجود هر منطقه طراحي و اجرا شوند براي نمونه ممكن است برنامه‌ي كنترل بيولوژيكي موفق در شرايط شمال اروپا براي كشورما مناسب و كارآمد نباشد. اگرچه استفاده از اطلاعات، تجارب و تحقيقات مجريان و كارشناسان طرح مي‌تواند تا حد بسياري موثر و راه‌گشاي مشكلات موجود كشورما دراين باره باشد.
 در ادامه  عوامل موثر در موفقيت برنامه‌هاي كنترل بيولوژيك آفات در گلخانه‌ها و نقش هر كدام در شرايط كشورمان بيان مي‌شود.

*نقش انسان‌ها در كنترل بيولوژيك*

انسان‌ها به‌دو شيوه‌ي مستقيم و غير مستقيم مي‌توانند در كنترل بيولوژيك موثر واقع شوند. 

 نقش مستقيم:
1) مديران و برنامه ريزان
2) محققان و پژوهشگران
3) كشاورزان و گلخانه داران
4) مصرف كنندگان

 نقش غير مستقيم:
1) آفت
2) شرايط محيطي
3) عامل مناسب
4) سازه‌ي گلخانه

مديران و برنامه‌ريزان: 
اين افراد مي‌توانند نقش به‌سزايي در موفقيت برنامه‌هاي مبارزاتي داشته باشند، متاسفانه در‌ كشورما توليد محصول به‌صورت هدف‌مند و براساس نياز بازار نيست، بنابراين ممكن است توليد زياد برخي از محصولات كشاورزي بر قيمت آن تاثير منفي داشته باشد و از سوي ديگر در برخي از مواقع توليد نوع خاصي از محصول كشاورزي كاهش پيدا كند و به‌دليل افزايش قيمت مديران و مسوولين كشاورزي مجبور به واردات آن محصول شوند، لازم به توضيح است در هر دو حالت بيان شده توليدكنندگان اين بخش دچار ضرر اقتصادي مي‌شوند.
هم‌چنين علاوه بر زيان كوتاه مدت واردات براي توليدكنندگان، احتمال بروز مشكلات ناشي از واردات آفات و بيماري‌هاي جديد، توليد محصولات را در بلند مدت با مشكل مواجه مي‌كند.
يكي از راه‌حل‌هاي مناسب مي‌تواند ‌ايجاد اتحاديه‌ي توليدكنندگان و تنظيم برنامه‌هاي توليد محصولات بر اساس نياز بازار مصرف باشد، بنابراين با تشكيل چنين اتحاديه‌اي مي‌توان آگاهي لازم براي پيش برد برنامه‌هايي همانند كنترل بيولوژيك و توليد محصولات سالم را از بخش‌هاي تحقيقاتي با سرعت بيشتر به بهره‌برداران منتقل كرد، از سوي ديگر مشكلات و موضوعات مربوط به توليد كنندگان كشاورزي به‌طور شفاف و مستقيم به مراجع تصميم گيرنده و مراكز تحقيقاتي انتقال يافته و راه‌حل‌هاي مناسب مورد بررسي و ارزيابي قرار خواهد گرفت.
هم‌چنين وجود اتحاديه‌هاي كشاورزي مي‌تواند گام موثري براي دستيابي به بازارهاي جهاني و عرضه محصولات توليدي در كشور باشد؛ بنابراين وظيفه‌ي سياست گزاران، برنامه ريزان و مديران كشور است كه درجهت تدوين و ارائه‌ي برنامه‌هاي مناسب براي توسعه‌ي پايدار توليدات كشاورزي و بالا بردن كيفيت محصولات به منظور ارتقا سلامت جامعه و عرضه به بازار جهاني كوشا باشند.
يكي از موضوعات اساسي كه دركيفيت محصولات كشاورزي مطرح مي‌شود، عدم وجود باقي مانده‌ي سموم كشاورزي و سلامت آن‌هاست. بنابراين ارزش‌گذاري محصولات توليدي بر اساس ميزان باقي‌مانده‌ي سموم مي‌تواند توليدكنندگان را به سوي توليد محصولات سالم تشويق كند.
تجربه ثابت كرده‌است حمايت از توليدكنندگان بدون ارزيابي محصولات توليدي همواره باعث كاهش كيفيت مي‌شود؛ بنابراين رويكرد حمايت از توليد عوامل كنترل بيولوژيك (به‌تازگي واردسازي آن‌ها) بدون ارزيابي سلامت محصولات توليدي هيچ‌گونه تضميني درارتباط با توليد محصول سالم در پي نخواهد داشت. بهتر است به‌جاي فراهم كردن نهاده‌ها (عوامل كنترل بيولوژيك) براي بهره‌برداران در ابتدا حمايت‌ها و سياست‌هايي در جهت برطرف كردن مشكلات موجود در مورد توليد محصول سالم تعبيه شود. اگرچه امروزه هزينه‌هاي نسبتاً زيادي در جهت توليد و عرضه‌ي عوامل كنترل بيولوژيك وجود دارد، اما متاسفانه نظارتي بر سلامت محصولات نهايي توليد شده وجود ندارد. بنابراين تضميني در برابر مناسب بودن، به‌موقع استفاده كردن و موثر بودن عوامل كنترل بيولوژيك وجود ندارد؛ گفتني‌ست ارزش مادي و معنوي محصولاتي كه روند صحيح و فني توليد محصول سالم را پيموده‌اند و در نهايت به بازار عرضه شده‌اند نيز به‌درستي مشخص نيست.
شايان ذكر است وارد سازي عوامل كنترل بيولوژيك به كشور، نيازمند تصميم‌گيري علمي، كارشناسي و كاربردي دارد، و بايد از رويكردهاي سطحي، سليقه‌اي و تصميمات اشتباه در اين‌باره جلوگيري كرد.
با توجه به آن‌كه هنوز اساس و مرجعي براي ارزش گذاري مادي يا معنوي محصولات سالم وجود ندارد بنابراين حمايت از وارد سازي عوامل كنترل بيولوژيك و سنجيدن شرايط مورد نياز براي آنها هيچ‌گونه تضميني در قبال توليد محصول سالم را در پي نخواهد داشت.

 محققان: 
محققين علاوه بر آن‌كه بايد درجهت يافتن راه‌حل مناسب و قابل اجرا براي مشكلات تلاش كنند، بايد در به‌كارگيري و اجراي راه‌حل‌هاي پيشنهادي به كشاورزان و توجيه كارشناسان و حتي مديران كوشا باشند. بنابراين نگرش آن‌ها در توصيه و ارائه‌ي راه‌حل‌هاي مناسب بايد تاحد ممكن همه جانبه و فر اگير باشد. 
محقق بايد بتواند با توجه به اهميت موضوعات، براساس برنامه‌اي بلندمدت طرح‌هاي تحقيقاتي مناسبي ارائه دهد؛ به‌عبارت ديگر تحقيقات بايد براساس ضرورت‌ها و نيازهاي موجود، به‌صورت جامع ديده شود و از نگرش ذهني، مجزا و تنها براي تحقيق كه كاربرد نتايج آنها پر از  ابهام است، پرهيز شود.
هنگامي تحقيقات مفيد خواهد بود كه از منظر كاربردي به آن نگريسته شود، محققين بايد از شرايط موجود در محيط‌هاي كشاورزي آگاهي كافي داشته باشند تا بتوانند تحقيقات را براي دستيابي به راه‌حل‌هاي قابل اجرا طراحي و پيشنهاد كنند؛ بنابراين توصيه‌ها بايد از لحاظ اجرايي، اقتصادي و اجتماعي توجيه پذير باشند.
در برخي از مواقع لازم است راه‌حل ايده آلي را كه غير قابل اجرا در سطح كلان است را تعديل و به توصيه‌ي راه‌حل كم خطرتر اما كاربردي در برابر راه‌حل‌هاي پرخطر‌تر اكتفا كنيم، براي نمونه امروزه در بسياري از گلخانه‌ها استفاده از سموم سيستميك(سمومي كه از طريق آوندها وارد تمام بخش‌هاي گياه ‌مي‌شود) به‌صورت هفتگي مرسوم است، در اين شرايط توليد محصولات به روش كاملاً طبيعي (Organic) نياز به تغييرات بسياري دارد و درنهايت قابل اجرا نيست؛ در ابتداي كار بايد توصيه‌ها و رويكردهاي مناسبي در جهت توليد محصولات سالم و جلوگيري از مصرف بي رويه سموم ارائه شود، در گام‌هاي بعدي مي‌توان سموم كم خطر را ترويج و سرانجام به كمك عوامل كنترل بيولوژيك جمعيت آفت را مديريت كرد؛ در غير اين صورت استفاده از عوامل كنترل بيولوژيك نمي توانند كارآيي لازم را داشته باشد.
از سوي ديگر ما نبايد دنباله‌رو محض تحقيقات و روش‌هاي توصيه شده در ساير نقاط باشيم و عوامل مفيد موجود در محيط طبيعي‌ كشورمان را ناديده بگيريم. به عبارت ديگر محقق نبايد تنها در پي روش‌هاي مورد استفاده در ساير نقاط باشد بلكه بايد علاوه بر اطلاع و استفاده از آن نتايج تحقيقات و تجارب ساير كشورها، سعي در ابداع و ارائه‌ي روش‌هاي علمي و عملي متناسب با شرايط‌ كشورمان باشد. 
محققين نبايد براي اجراي طرح‌هاي تحقيقاتي خود تنها درپي فراهم شدن شرايط‌ ايده آل و تجهيزات پيشرفته باشند، زيرا براي تامين هزينه‌ها و امكانات ‌ايده‌آل، زمان بسياري از دست خواهد رفت، بنابراين علاوه بر تلاش براي بهبود شرايط بايد از حداقل امكانات موجود بهترين استفاده را براي انجام تحقيقات به‌عمل آورد.

كشاورزان و گلخانه داران:
در‌ كشورما همانند بسياري از مناطق دنيا توانايي‌ها، تجارب و اطلاعات گل‌خانه‌داران به‌مراتب از ساير كشاورزان بيشتر است، البته بايد درنظر داشت كه هزينه و ريسك نسبتاً بالاي تغييرات در گل‌خانه‌ها، تحولات اين بخش را محدود مي‌كند. اما لزوم بهره‌گيري از دانش روز براي توسعه‌ي اين بخش از توليد، به‌خصوص در شرايطي كه نه تنها توليد بيشتر بلكه سلامت محصولات توليدي مد نظر است، كاملاً ضروري و حياتي است.
گفتني‌ست شايد از نظر ميزان توليد محصولات گلخانه‌اي تا حدودي به استاندارها نزديك باشيم، اما از منظر سلامت محصولات توليدي كاستي‌هاي فراواني در اين باره وجود دارد. يكي از موانع توليد محصول سالم استفاده‌ي هفتگي از سموم توسط برخي از گلخانه‌داران با هدف پيش‌گيري از خسارت آفات است، اما بيشتر اين سموم از منظر آلودگي، در گروه پر خطر براي محيط زيست و مصرف كنندگان هستند. براي برطرف كردن اين مشكل، شناخت ابتدايي از آفات، خسارت قابل تحمل گياهان و عوامل و شرايط موثر در‌ ايجاد خسارت، مي‌تواند در مديريت خسارت آفات و بهينه مصرف كردن سموم مفيد باشد.
براي نمونه خسارت آفت مينوز در تراكم‌هاي پائين براي گياه گوجه فرنگي قابل تحمل است بنابراين نيازي به سم پاشي بي رويه و جدي براي اين آفت نيست.

مصرف كنندگان:
مصرف كنندگان بايد توليد محصولات سالم را حمايت كنند و در صورت ارائه‌ي اين محصولات با خريد و مصرف آنها نه تنها نسبت به سلامتي خود مشتاق باشند بلكه در پايداري و حفاظت محيط زيست سهيم شوند.

*نقش غيرمستقيم انسانها در كنترل بيولوژيك* 

آفت:
شناخت جنبه‌هاي گوناگون آفت (شناسايي، زيست شناسي و دامنه‌ي ميزباني) مي‌تواند نقش مهم و اساسي در موفقيت كنترل بيولوژيك ايفا كند، براي نمونه فعاليت هم‌زمان چندين گونه از شته‌ها، كنه‌ها، سفيد بالك‌ها و مينوزها در شرايط و تراكم گوناگون دركنارهم در گلخانه‌ها قابل مشاهده‌است؛ اما بايد به اين نكته توجه داشت كه آگاهي از آن‌كه كدام گونه از آفات در چه فصلي فعال هستند؛ در انتخاب عوامل و روش‌هاي مناسب كنترلي بسيار مهم و موثر است، براي نمونه تراكم تعداد گونه‌اي از شته‌هاي فعال در گل‌خانه‌ها بايد در انتخاب پارازيتوئيد اختصاصي و موثر آنها درنظر گرفته شود. بنابراين هر چه اطلاعات بيشتر و كامل‌تري در خصوص آفات در دسترس باشد احتمال موفقيت در كنترل آنها بيشتر خواهد شد و همراه با شناسايي آفت بايد به‌كارگيري عوامل كنترل بيولوژيك، برنامه‌ها و روش‌هاي موجود و ارزيابي كارآيي آنها نيز مورد بررسي قرار گيرد تا بتوان درنهايت بهترين راهكار را دراين‌باره ارائه و روش‌هاي درپيش گفته شده را نيز بهبود داد. 

عامل مناسب:
قدرت كنترل كنندگي و ترجيح ميزباني نقش مهمي را در موفقيت برنامه‌هاي كنترل بيولوژيك‌ ايفا مي‌كند، براي نمونه اكثر پارازيتوئيدها تنها قادر به نابودي يك ميزبان در چرخه‌ي زندگي خود هستند، اين درحالي‌ست كه براي كامل شدن چرخه‌ي زندگي يك شكارگر چندين ميزبان (گاهي بيش از يك صد ميزبان) مورد استفاده قرار مي‌گيرد، بنابراين قدرت كنترل كنندگي متوسطي براي پارازيتوئيدها نسبت به شكارگرها مي‌توان درنظر گرفت؛ از اين رو شايد شكارگرها در كنترل جمعيت طغياني آفات موثرتر و موفق‌تر از پارازيتوئيدها باشند.
بر اساس شرايطي كه بر اغلب مناطق كشور ما حاكم است، امكان كنترل آفات به كمك شكارگرها بيشتر از به‌كارگيري پارازيتوئيدهاست.

شرايط آب و هوايي:
اگر اطلاعات كافي از آفت در اختيار باشد و عامل موثر نيز به‌درستي انتخاب شوند، شرايط محيطي در موفقيت برنامه‌ي كنترل بيولوژيك موثر خواهد بود. كشور ما از لحاظ آب و هوايي در منطقه‌ي گرم و خشك قرار گرفته است بنابراين اين‌كه كدام دسته از عوامل كنترل بيولوژيك براي‌ ايران مفيدترند و در محيط بهتر استقرار يافته و به‌طور موثر جمعيت آفت را كنترل كند بايد براساس اين شرايط درنظر گرفته شود. شرايط اقليمي حاكم بر كشورما براي رشد و نمو سريع آفات فراهم‌تر از مناطق اروپاي شمالي است، بنابراين عواملي كه قدرت كنترل كنندگي بيشتري دارند مناسب‌ترند. 
عوامل بيمارگر ( عوامل كنترل بيولوژيك بيماري‌زا) به رطوبت بالا و دماي متوسط نياز دارند، علاوه بر اين نور شديد نيز فعاليت آنها را به شدت تحت تاثير قرار مي دهد. در مقابل رطوبت كم، دماي نسبتاً بالا و نور زياد كمتر فعاليت پارازيتوئيدها و شكارگرها (عوامل كنترل بيولوژيك حشرات مفيد)  را تحت تاثير قرار داده و در برخي موارد حتي شرايط بيان شده را بهتر تحمل مي‌كنند. از اين رو به‌كارگيري بيمارگرها در برنامه‌هاي كنترل بيولوژيك در مناطقي مانند كشورهاي شمال اروپا مناسب‌تر و كارآتر هستند و در مقابل پارازيتوئيدها و شكارگرها شرايط‌ ايران را بهتر از بيمارگرها تحمل مي‌كنند. اگرچه امروزه بيمارگرها را با فرمولاسيون‌هايي به بازار عرضه مي‌كنند كه امكان فعال ماندن آنها را در شرايط نامناسب گفته شده نيز فراهم آورده‌است.

سازه گلخانه‌ها:
استفاده از ابزار و تكنولوژي مناسب در گلخانه‌ها در موفقيت برنامه كنترل بيولوژيك بسيار مهم است؛ بنابراين تغييرات بسياري با صرف هزينه‌ي نسبتاً كم در ساختار سازه‌ها امكان پذير مي‌باشد، كه مي‌توان به نصب توري مناسب در محل دريچه‌ها و يا نصب دو درب در مسير ورودي به نحوي احتمال ورود آفات از محيط اطراف به دورن گلخانه محدود شود. براي نمونه در برخي از كشورها (مراكش) لزوما" پلاستيك به عنوان پوشش گلخانه‌ها استفاده نمي‌شود بلكه از توري‌هايي با روزنه‌هاي بسيار كوچك كه حتي از نفوذ آفات ريزي مانند تريپس جلوگيري مي‌كنند، استفاده مي‌شود. اين نوع پوشش‌ها مي‌تواند در مناطق جنوبي‌ كشورما  همانند جيرفت نيز قابل استفاده باشد و در ساير نقاط براي نصب در دريچه‌هاي تهويه قابل توصيه است. البته براي تهويه بيشتر و بهتر مي‌توان سطح بيشتري را براي دريچه‌ها در فصول گرم سال در نظر گرفت.

انتهاي پيام

تدوين: دكتر محمد جواد ارده
دكتراي حشره شناسي عضو هيات علمي بخش تحقيقات بيولوژيك موسسه تحقيقات گياهپزشكي كشور
خبرنگار افتخاري مهندسي كشاورزي سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران