اشاره:
آن‌چه كه درپي مي‌آيد بخش اول گزارش كارگاه بررسي «سياست‌هاي به‌كارگيري مديريت تلفيقي آفات و توليد محصول سالم» است كه در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات ايسنا برگزار شد. 
اين كارگاه كه با حضور جمعي ازفعالين توليد محصول سالم در دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران برگزار شد، راهكارهاي جايگزين كردن روش‌هاي مبارزاتي زيستي كم خطر با آفت‌كش‌هاي شيميايي مورد بررسي  قرار گرفت.
به گزارش خبرنگار سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، در اين نشست احمد طاهري با بيش از 30 سال سابقه در بخش اجرا و تحقيقات كشاورزي و مسوول كميته‌ي توليدكنندگان محصول سالم انجمن علمي كشاورزي بوم شناختي ايران و مديرعامل تشكل توسعه پايدار دشت گرمسار، مريم رحمانيان كارشناس موسسه‌ي توسعه پايدار محيط زيست و نماينده‌ي كميته‌ي بين المللي برنامه ريزي براي حاكميت غذا(IPS) در خاورميانه و دكتر خديجه رضوي دكتراي توسعه‌ي روستايي و رئيس موسسه‌ي توسعه‌ي پايدار محيط زيست حضور داشتند.

واژگان:
IPMيا مديريت تلفيقي آفات:
اين رويكرد پايدار بر كنترل آفات بوسيله‌ي تلفيق ابزارهاي بيولوژيكي، زراعي، فيزيكي و شيميايي در مسيري كه مخاطرات اقتصادي،‌ بهداشت و زيست محيطي را به حداقل برساند توجه بسياري دارد، IPM از شناخت آفت، محصول و شرايط زيست محيطي براي انتخاب بهترين تلفيق استراتژي‌هاي مديريتي استفاده مي‌كند.

اسپور قارچ:
سلول‌هاي جنسي قارچ‌هاست كه از نظر شكل، رنگ، اندازه، تعداد سلول نحوه‌ي تشكيل و غير متنوع مي‌باشند و از روي خصوصيات آنها مي‌توان شناخت، اسپور قارچ‌ها از نظر شكل، رنگ، اندازه، تعداد سلول نحوه تشكيل و غيرمتنوع مي‌باشند و از روي خصوصيات آنها مي‌توان شناخت، اسپور قارچ‌ها به دو طريق جنسي و غير جنسي تشكيل مي‌گردند.

*IPM(مديريت تلفيقي آفات و بيماري‌هاي گياهي)*
*بهترين راهكار مديريتي براي كاهش مواد شيميايي در عرصه‌ي كشاورزي*

خبرنگار: 
مديريت تلفيقي آفات يا IPM امروزه به عنوان يكي از روش‌هاي موثر در كاستن مصرف نهاده‌هاي شيميايي و توليدات غذايي سالم مطرح است؛ شما يکي از توليدکنندگان محصول سالم در کشور هستيد و 4 محصول توليدي شما (گوجه فرنگي، خيار گلخانه‌اي، فلفل و خربزه درختي) تائيده‌ي عدم وجود باقيمانده‌ي سموم و موادشيميايي را كسب كرده‌است، براي خوانندگان توضيح دهيد كه  چه طرح‌هايي براي ‌مديريت تلفيقي آفات و بيماري‌ها (IPM) به اجرا در آورده‌ايد؟

طاهري:
يكي از موضوعات کاري مهم در کشاورزي به کارگيري  روش مديريتي IPM است. به باور من بايد در شروع کار، نگرش‌ انجام كارگروهي را در ميان كشاورزان و جوامع روستايي بوجود آورد زيرا اکثر اين افراد نگرش و افكارشان فردي‌ست و با اين ديدگاه نمي‌توان كار مفيد و سودمندي در بخش کشاورزي انجام داد؛ پس از آن مشکلات بخش کشاورزي را بايد الويت بندي کرد، به باور من مهم‌ترين مشكل مربوط به آلودگي‌ها و پس ماند‌هاي سموم است که ما سعي كرديم از پيشروي آلودگي مواد شيميايي در بخش کشاورزي تا حد ممکن بکاهيم.
متاسفانه هر روز سموم جديد و متنوعي وارد بازار مي‌شوند و مصرف روز افزون اين مواد بسيار نگران کننده است اين درحالي‌ست که اين موضوع براي تعداد بي شماري از توليدکنندگان بي اهميت است بنابراين ما سعي کرديم موضوع كاهش آلاينده‌ها را در اولويت کاري خود قراردهيم.

دكتر رضوي:
مديريت تلفيقي (IPM) حدود 35 سال پيش براي اولين بار در دانشگاه بوعلي همدان و هم‌چنين در استان لرستان مطرح و قرار بر آن شد که در دانشگاه شمال کشور مرکزي به منظور پيگيري و اجراي اين نوع از مديريت تاسيس شود که متاسفانه اين طرح اجرا نشد.
پس از آن کارشناسان FAO به‌منظور اجراي طرحي دراين باره (بر روي گياه برنج) با ما ارتباط برقرار كردند و در ادامه توانستيم طرح‌هايي را در استان سمنان، بر روي آفت سن گندم و هم چنين محصول پسته‌ي دامغان و سيب زميني شاهرود اجرا و کارگاه‌هاي بي‌شماري نيز برگزار كنيم.
بر اساس طرح‌هاي پيشنهاد شده از سوي سازمان خواروبارجهاني (FAO) طرح‌هايي به‌صورت پايلوت بر روي محصولات انگور، خرما و برنج و هم چنين محصولات گلخانه‌اي ورامين و جواد آباد اجرا شد.
البته نمي توان ادعاي توليد محصولات ارگانيك را داشت اما مي توانيم بگوييم که محصولات ما سالم هستند.

رحمانيان:
متاسفانه مصرف سموم در کشورما بسيار بالاست هم اكنون IPM يكي از رشته‌هاي مديريتي داراي اهميت و فعاليت بالا در جهان است. در کشورما نيز چند NGO در اين زمينه فعاليت مي‌کنند. دولت و معاونت ترويج نيز بودجه‌ي مختصري براي اجراي IPM اختصاص داده‌اند.
طرح اجراي مديريت تلفيقي در توليد خيار گلخانه‌اي را با همكاري آقاي طاهري و سازمان ملل چند سال پيش انجام داديم؛ هم‌چنين طرح‌هايي در ارتباط با توليد پسته داشتيم.

خبرنگار:
وجود چه مشکلي در عرصه‌ي کشاورزي منجر شد که شما به توليد محصولات سالم بدون مصرف سم و کود شيميايي گرايش پيدا کنيد؟

طاهري:
پيش از انقلاب سبز، به‌دليل مصرف کم کود و مواد شيميايي، مشكلات بخش کشاورزي بسيار كمتر بوده است، متاسفانه افزايش انواع امراض و آفات در اوج مصرف سموم و كودهاي شيميايي مشاهده شده‌اند؛ ما نيز مدتي بود به اين نتيجه رسيديم که با وجود مصرف سموم، آفات و بيماري‌هاي گياهي از بين نمي‌روند، بنابراين تصميم گرفتيم از روش‌هاي ديگري براي برطرف کردن مشکلات پيش رو استفاده کنيم.

رحمانيان:
در حدود 40 ـ 30 سال پيش محققين سازمان‌ها و موسسات تحقيقاتي متوجه شدند كه استفاده از بذور اصلاح شده و سموم جديد توليد محصولات را بالا مي‌برد؛ بنابراين تكنولوژي توليد بذر، سموم و کودهاي شيميايي را به كشورهاي جهان سوم وارد و از آن به‌عنوان انقلاب سبز ياد کردند.
در کشورما نيز هم‌زمان با اصلاحات ارضي، انقلاب سبز مطرح شد و آمريكايي‌ها استفاده از سموم و كودهاي شيميايي را در کشور ترويج دهند که متاسفانه اين روند هم چنان ادامه دارد.

*پيدايي آفات مقاوم نتيجه‌ي مصرف بي‌رويه‌ي نهاده‌هاي شيميايي در عرصه‌ي كشاورزي*

طاهري:
استفاده از اين سموم و تكنولوژي‌هاي نوين منجر به پيدايي آفات و بيماري‌هاي جديد در اراضي کشاورزي مي شود. براساس تجربيات و علوم کشاورزي به اين نتيجه رسيديم، پس از آن که سمپاشي به منظور نابودي آفات انجام شد درصد کمي از اين آفات از خود مقاومت نشان داده و از بين نمي روند، در واقع آنها ژن مقاومت به اين نوع از سم را دارند و با توجه به آن که گونه‌هاي فاقد اين ژن از بين رفته اند بنابراين گونه‌هاي مقاوم جفت گيري کرده و قادر هستند ژن مقاومت را به نسل‌هاي جديد منتقل کنند؛ اين موضوع بسيار خطرناک است چراکه اين آفات مقاوم با سموم قديمي از بين نمي روند بنابراين کشاورزان از سم بيشتري براي نابودي آنها استفاده خواهند کرد و يا مجبور هستند سموم جديدي را در مزارع خود امتحان کنند.

خبرنگار:
استفاده از مبارزات بيولوژيك يكي از راهكارهاي بسيار مهم است كه نقش بسيار مهمي در كاهش مواد شيميايي مي‌تواند ايفا كند؛ آيا شما از حشرات مفيد و پارازيته به هنگام شيوع آفات و بيماري‌هاي گياهي در مزارع خود استفاده مي‌كنيد؟  

طاهري:
كشاورزان در گذشته بر اين باور بودند كه هر جنبنده و موجود زنده‌اي را غير از محصول هدف آفت بدانند، اين درحالي ست كه برخي از حشرات علاوه برآن که به محصولات کشاورزي آسيب نمي رسانند، مي توانند در به تعادل رساندن جمعيت آفات و امراض گياهي نيز مفيد باشند.
لازم به توضيح است ما استفاده از روش مديريت تلفيقي را با مبارزه‌ي سن گندم شروع کرديم به نحوي که در طي مدت يک سال توانستيم مناطق زمستان گذراني اين آفت را شناسايي كنيم و درنهايت 5 ـ 4 روش IPM جديد را اعمال کنيم.
ما بايد توانايي تشخيص آستانه‌ي خطر را در زمان شيوع آفت داشته باشيم و بتوانيم بهترين شيوه‌ي مديريتي را اجرا کنيم. با توجه به آن که در برخي از مواقع آفت در مزارع کشاورزي وجود دارد اما نيازي به سم پاشي نيست زيرا استفاده از اين مواد بسيار خطرناک و هزينه‌هايي که براي سمپاشي درنظر گرفته مي شود از منظر اقتصادي مقرون به صرفه نيست.
هم چنين با شناسايي عوامل پارازيته و دشمنان طبيعي موجود در منطقه مي‌توانيم روش مبارزه‌ي بيولوژيک را با روش‌هاي شيميايي جايگزين کنيم.
از ديگر روش‌هاي به کار رفته در مديريت تلفيقي تنظيم زمان کاشت محصول به شيوه‌اي‌ست که پيش از شيوع آفت بتوانيم محصولات را برداشت کنيم که استفاده از بذور زودرس و يا كشت زودهنگام در اين مواقع توصيه مي شود و با شناسايي آستانه‌ي حمله و خطر آفت مي توانيم اقدام مناسبي را اعمال کنيم؛ با توجه به شيوه‌هاي مبارزاتي مطرح شده مي‌توان مصرف سموم شيميايي را تاحد ممکن کاهش داد.

خبرنگار:
در صحبت‌هاي خود به اين موضوع اشاره كرديد که در توليد برخي از محصولات همانند گندم و جو از سم شيميايي استفاده نمي‌كنيد، براي خوانندگان توضيح دهيد به هنگام مواجه شدن با آفات و بيماري‌هاي گياهي در مراحل کاشت، داشت و برداشت چه سياست‌هايي را در اين باره اعمال مي کنيد؟

طاهري:
پيش از کشت گندم و جو برنامه ريزي مي کنيم، براي نمونه ابتدا منطقه را شناسايي و از زمان ريزش محصول و حمله‌ي نهايي آفت آگاه مي شويم، آفت هميشه وجود دارد، ما مي توانيم برداشت محصول را پيش از حمله‌ي نهايي آفت انجام دهيم.
هم چنين از زنبورها که دشمنان طبيعي سن گندم هستند مي توانيم در مبارزات بيولوژيک استفاده کنيم. گفتني ست مراحل 3 و 4 پورگي در سن گندم بيشترين آسيب را به مزرعه وارد مي کند ما بايد پيش از آن که آفت به اين سن برسد، محصول مان را برداشت كنيم. سن‌ها معمولاً به محصولات دير كشت حمله مي‌كنند، بنابراين محصولات ما آلوده خواهند شد و محصول سن زده را كارخانجات نخريده و براي دام نيز قابل مصرف نخواهد بود.
بنابراين كشاورزان تشويق به يادگيري روشي مي شوند که بدون به کارگيري از نهاده‌هاي شيميايي بتوانند محصول سالم و بدون آفت زدگي را توليد و برداشت کنند، علاوه بر آن‌که به‌دليل عدم سمپاشي در هزينه‌ها صرفه جويي شده و براي بهره‌برداران مقرون به صرفه است.
بايد به اين نکته توجه داشت که بيشتر کشاورزان به‌دليل عدم آگاهي نسبت به مسائل زيست محيطي بي توجه بوده و تنها به جنبه‌هاي اقتصادي توليد محصولات اهميت مي دهند.
لازم به توضيح است به دليل آن که گندم محصول استراتژيك و نان غذاي اصلي مردم است دولت سعي دارد راندمان توليد گندم و كيفيت آن را حفظ كند بنابراين در طرح مبارزه با سن گندم نهادهاي منطقه‌اي و دولت همکاري‌هاي مناسبي دراين باره داشتند.
باوجود سازگاري بالا و چرخه‌ي زندگي سن گندم، اين آفت توسط سم تماسي از بين مي‌رود. (سموم 2 نوع‌اند:1 ـ سيستماتيك كه جذب شيره پرورده مي‌شوند 2 ـ تماسي که در سطح گياه قرار مي گيرند)

*اجراي مديريت تلفيقي در توليد محصولات گلخانه‌اي از اهميت بالايي برخوردار است*

خبرنگار:
علاوه بر مبارزه با سن گندم، طرح مديريت تلفيقي را در ارتباط با چه محصولات ديگري اجرا کرده‌ايد؟

طاهري:
مديريت گلخانه‌ها نيز درعرصه ي کشاورزي و باغباني از اهميت بالايي برخورداراست؛ حدود 5 ـ 4 سال است که گلخانه‌ها توسعه‌ي قابل توجهي داشته‌اند. شايد براي خوانندگان جالب باشد که بدانند ميان سال هاي 80-1379 تعداد گلخانه‌هاي دشت گرمسار 5 ـ 4 بودند و پس از گذشت دو سال اين تعداد به 90 تا 120 گلخانه رسيد. الگوي غذايي مصرف كنندگان به شيوه‌اي تغيير كرده بود كه آنها در تمام وعده‌هاي غذايي خود از محصولات گلخانه‌اي استفاده مي‌كردند.
با درنظر گرفتن استقبال بي نظير از محصولات گلخانه اي، اما متاسفانه درمحيط هاي توليد اين محصولات دو عامل مساعد براي رشد آفات و بيماري‌ها يعني گرما و رطوبت وجود دارد اين درحالي ست که هوا به ميزان مورد نياز جريان ندارد بنابراين گلخانه محيط بسيار مناسبي براي رشد عوامل بيماري زا به‌ويژه قارچ‌هاست؛ توليد كننده درك و آگاهي مناسبي از آفات و امراض گياهي ندارد و اين موضوع منجر به پيدايي مشکلاتي در محيط هاي گلخانه‌اي مي‌شود.
متاسفانه بيشتر كشاورزان ما از مبارزات شيميايي پيش از بروز و شيوع آفات و بيماري‌ها استفاده مي کنند به شيوه‌اي که پيش از کشت محصول خود سموم را با ميزان مشخص و در برخي از مواقع دلخواه باهم مخلوط مي کنند و مزارع خود را سمپاشي مي کنند؛ اين در حالي ست که توليدکنندگان ما بايد بتوانند آستانه‌ي خطر را بشناسند تا بتوانند تصميمات درستي در ارتباط با زمان و شيوه ي مبارزه بگيرند.
يکي ديگر از مشکلات اراضي كشاورزي استفاده‌ي توليدکنندگان از سموم قارچ كش‌ و آفت کش با دوره‌ي كارنس بالاست، بسياري از توليدکنندگان خيار گلخانه‌اي اين محصول را از هنگام گلدهي تا ميوه دهي سمپاشي مي کنند که با توجه به آن‌که آفات در بخش زيرين برگ هستند و محصول در هنگام سمپاشي و پس از آن در معرض مستقيم باد و آفتاب وجود ندارند بنابراين هيچ گونه عامل طبيعي براي كاهش اثر سموم وجود ندارد.
مصرف اين سموم علاوه بر آن‌که تاثيري در کنترل جمعيت آفات موجود در گل‌خانه ندارند منجر به جذب بخش عمده‌اي از آن توسط گياه و هم چنين ورود به آب و خاك و بدن توليد كننده و كارگر سم پاش مي شود.
اين مواد منجر به آسيب رساندن به بدن توليدکنندگان و مصرف کنندگان و هم چنين آلودگي منابع آب سفره‌هاي زيرزميني و خاک مي شوند؛ شايان ذکر است با آزمايش خاك‌هاي کشاورزي مي توان مواد موثره سمومي را پيدا كرد كه سال‌هاي بسياري ست که در کشور مصرف نشده‌اند.
در گذشته مردم از سم DDT به عنوان معجزه گر در بخش کشاورزي ياد مي کردند اين درحالي ست که درحال حاضر استفاده از اين سم ممنوع بوده و از محصولات سرطان زا محسوب مي‌شود.
در حال حاضر ما از راهکار مديريت تلفيقي آفات (IPM ) براي توليدات خود استفاده مي کنيم و توانسته ايم در اين باره ساير كشاورزان در شهرستان‌هاي ديگر را نيز با خود همراه کنيم.

خبرنگار:
در گفته‌هاي خود به اين موضوع اشاره كرديد؛ با توجه به آن‌كه محيط گلخانه بسته مي‌باشد، شرايط بسيار مناسبي را براي شيوع آفات و بيماري‌هاي گياهي فراهم مي‌كند، شنيده‌ها حاكي از آن است كه مصرف مواد شيميايي در توليد محصولات گلخانه‌اي بسيار بالاست و باتوجه به آن‌كه بيشتر اين محصولات مصرف تازه خوري دارند در بسياري از مواقع توليدكننده پس از استفاده از نهاده‌هاي شيميايي و بدون توجه به گذراندن دوره‌ي كارنس در اين محصولات آنها را برداشت كرده و به بازار عرضه مي‌كند، بنابراين مديريت تلفيقي محصولات گلخانه‌اي از اهميت ويژه‌اي برخوردار است شما در توليد محصولات گلخانه‌اي از چه راهكارهايي براي كاهش نهاده‌هاي شيميايي استفاده مي‌كنيد؟

طاهري:
ما فعاليت خود را با مديريت گلخانه‌ و آفات گلخانه‌اي آغاز كرديم، از عوامل مهمي که منجر به پيدايي آفات و بيماري در گلخانه مي شود گرما و رطوبت است که بايد به درستي کنترل شوند.
باتوجه به آن‌که آفتاب‌دهي براي ضدعفوني خاک محصولات گلخانه‌اي فايده ندارد بنابراين کشاورزان در بيشتر مواقع براي نابودي آفات گلخانه اي از قارچ كش و سموم خطرناك شيميايي در خاك استفاده مي کنند.
گفتني‌ست به دليل آن‌که محيط گلخانه محدود و محصور است پس مانده‌ي سموم و قارچ كش‌ها در خاك ‌باقي مانده و با گذشت زمان خاك آلوده‌تر مي‌شود.
متاسفانه در برخي از موارد مشاهده مي شد با وجود آن‌که كشاورزان از قارچ‌كش به ميزان زياد استفاده مي کردند اما هم چنان بيماري‌هاي گلخانه‌اي همانند بوته ميري که عامل آن در خاک است، گلخانه را از چندين جهت آلوده مي کرد.
در اين مواقع ما به کشاورزان متذکر مي شديم که باتوجه به وضعيت موجود گلخانه (آلودگي 90 ـ 80 درصدي محصولات) تنها مي‌تواند از سموم شيميايي ديگر يا دز بالاتر استفاده کند.
مديريت کشاورزي بايد به صورت پايه‌اي و اساسي باشد، به شيوه‌اي که مي توانيم با برنامه‌ريزي مناسب در جهت کاهش توانمندي‌هاي آفات و بيماري‌ها حرکت کنيم. با توجه به آن که اسپورهاي قارچ يا عوامل بيماري زاي قارچ بوته ميري در خاك باقي مي ماند در زماني که پيش از کشت خاك هوادهي نشود، رطوبت فراوان بوده و خاك زه‌كش مناسب نداشته باشد بنابراين اسپور داخل خاک فعال شده و شروع به رشد و تکثير خواهد کرد.
ما براي مديريت بيماري بوته ميري تصميم گرفتيم در يك واحد 400 متري در 10 تيمار، همراه با شاهد کار را شروع كرديم، بنابراين ترکيبات گوناگوني را توانستيم فراهم کنيم؛ در ابتدا عوامل و عناصر خاك را تحت کنترل قرارداديم و از ماسه‌ي شسته و كود حيواني موجود در منطقه استفاده کرديم.
گفتني ست هنگامي که کشت محصول در گلدان انجام شود به دليل محدود شدن فضا، اسپورها نمي‌توانند به راحتي منتقل شوند و ديگر محصولات را آلوده کنند به عبارت ديگر هر گلدان نقش يك واحد را پيدا کرده و چنان‌چه دچار مشكل شود مي‌توانيم گلدان را از گلخانه خارج کنيم تا بيماري شيوع پيدا نكند؛ هم چنين هوادهي خاک نيز پيش از کشت محصول مي تواند نقش بسزايي در نابودي اسپورهاي باقيمانده در خاک و رشد تغذيه‌ي ريشه هاي گياهي داشته باشد.
از سويي با اصلاح ساختار گلخانه آن‌را به شيوه‌اي طراحي كرديم تا بتوانيم دماي مناسب را در اختيار بوته‌ها قراردهيم؛ مديريت دريچه‌ها و هوادهي خاک و محيط گلخانه کمک مهمي در تنظيم رطوبت خاك و فضاي گلخانه و جلوگيري از تنش حرارتي داشت.
با تاسيس اتاقك استريلي توانستيم رفت و آمد افراد را کنترل و مانع از انتقال آلودگي توسط اين افراد به محوطه شويم. ما علاوه بر آن که پس مانده‌ي فرعي در ارتباط با محصولات گلخانه‌اي نداشتيم، بلکه در انتهاي كار کاهش 65 ـ 60 درصدي مصرف آب و هم‌چنين کاهش مصرف كودهاي محلول و شيميايي از دستاوردهاي ما بود که اين موضوع توانست تاثير بسيار مثبتي بر روي کشاورزان داشته باشد.
از سوي ديگر در تعداد بسياري از گلدان‌ها کمپوست را جايگزين کودهاي قديمي كرديم؛ اين امر منجر به آن شد كه علاوه بر استفاده‌ي بهينه از آب و كود، بستر نيز آلوده نشود.
هنگامي‌که بستر رشد، زه‌كش مناسب داشته باشد، منجر به حرکت و نفوذ آب از ميان ذرات خاک و در نهايت خروج آب‌هاي اضافي محبوس و بازگشت آن به چرخه‌ي بازيافت مي‌شود؛ گفتني ست زه‌كش مناسب علاوه بر صرفه جويي در مصرف آب محيط را براي رشد و تكثير قارچ‌هاي بيماري‌زا نامساعد خواهد كرد.
بايد درنظر داشت افزايش آبياري منجر به شيوع بيماري‌هاي قارچي در زمين‌هاي كشاورزي مي‌شود، اين درحالي ست که عدم آبياري نيز موجب تنش خشکي و در نتيجه تنش محصول و گل همراه است و باعث پايين آمدن راندمان مي‌شود و اين موضوع براي توليد کننده مطلوب نيست.

خبرنگار:
الگوها و روش‌هايي را كه براي اعمال مديريت تلفيقي به‌كار مي‌بريد داخلي و بر اساس شرايط کشور طراحي مي شوند يا از الگو و مدل‌هاي بين المللي دراين باره استفاده مي کنيد؟

طاهري:
الگوها ابتكار كشاورزان و كارشناسان داخلي است.

ادامه دارد...